Gal

In het najaar speelt mijn hond met veel plezier met zijn tennisbal in de afgevallen bladeren. Het ritselen van de dorre bladeren windt hem op en voor even gedraagt hij zich weer als een jonge hond, in plaats van als de bedaagde tienjarige die hij is. Hetzelfde geldt voor mij; als niemand kijkt loop ik ook met groot genoegen door het enkeldiepe herfstblad dat ik met veel lawaai voor mij uit schop. Maar ik weet aan mijn kinderspel een wetenschappelijke draai te geven. Want terwijl ik zo vrolijk loop te schoppen let ik op de bladeren die ik verplaats. Pas als het blad afvalt besef je wat een enorme verscheidenheid aan gallen onze inheemse bomen herbergen.

Het is vooral de eik die met recht aanspraak mag maken op het predicaat ecosysteem. In de kruin van de eik leven vlinders als de orionvlinder, de eikenspinner en de eikenpage; onder de eik groeien, in symbiose met de boom, allerlei paddenstoelen waarvan de cantharel de bekendste en de lekkerste is. Vlaamse gaaien, bosmuizen en wilde zwijnen eten de eikels. En een scala van galwespen, galmuggen en galmijten prikkelt de eik tot het maken van meer dan vijftig verschillende gallen.

Een gal is een woekering van plantenweefsel die ontstaat als een insect zijn eieren legt in een blad, een knop, of in de bast van een twijg. Tegelijkertijd wordt door dat insect een stof afgescheiden die de plant prikkelt tot het maken van woekerend weefsel. Gallen kunnen bij allerlei planten voorkomen, en meestal blijft het bij een of twee verschillende gallen. Maar niet bij de eik; die maakt gallen in de vorm van knikkers, schoteltjes, vruchten, hoeden, mutsen en allerhande andere voorwerpen. De gallen zijn meestal genoemd naar hun uiterlijke verschijning: ananasgal, stuitergal, driekante steekgal, aardappelgal, kegelgal, knoopjesgal. Mijn favoriet is de knoppergal, die niet op het blad, maar op de eikels van de zomereik groeit. De knoppergal zou zo uit een sciencefictionfilm afkomstig kunnen zijn; deze gal is glimmend olijfgroen en voorzien van de meest grillige richels, knobbels en uitstulpingen. De knoppergal is zeldzaam, omdat deze gal pas ontstaat waar de zomereik en de moseik bij elkaar in de buurt staan. De moseik of Turkse eik, is pas een eeuw geleden op flinke schaal in Nederland aangeplant. Het dier dat de knoppergal veroorzaakt kent een wonderbaarlijke levenscyclus: een wespje legt zijn eieren in de jonge vruchten van de zomereik en hieruit groeit de knoppergal. Uit de knoppergal komen alleen vrouwelijke galwespen. Die leggen, zonder bevrucht te zijn, eieren in de mannelijke bloemen van de moseik. Hierdoor ontstaan kleine galletjes waaruit in de zomer mannelijke en vrouwelijke wespen komen die paren, waarna de vrouwtjes in juni van het volgende jaar weer eieren leggen in de jonge eikels van de zomereik. Er zijn niet alleen twee soorten eiken, maar ook twee generaties galwespen nodig voor het instandhouden van de knoppergal. De natuur is vol wonderen.

Maar het kan nog wonderbaarlijker, want er bestaan parasitaire wespjes die, als een koekoek, hun eieren leggen in een gal die door een ander soort wesp is veroorzaakt. En alsof dat dubbele wonder niet groot genoeg is, bestaat er dan ook nog een wesp die op de parasitaire wesp parasiteert. Het heeft iets weg van het beroemde verhaal De Aleph van Borges: de hele kosmos in een eikel weerspiegeld.

En dat is nu het aardige van in de tuin werken; terwijl je op je knieën ligt te wieden, heb je uitgebreid de gelegenheid om over de wereld en haar wonderen na te denken. Niet alle gallen groeien hoog in een boom; de mooiste gal in mijn tuin is de mosgal, een donzige, aaibare woekering op de takken van de egelantier. En niet alle gallen zijn aardig om te zien; de minst populaire galwesp is het dier dat zijn eieren in de knoppen van de daglelie legt waardoor de bloemen niet opengaan maar uitgroeien tot grillige woekeringen.