Uit de memoires van kolonel Augusto Santamaría del Valle

Zo rustig en gemoedelijk als de zomer was voortgeschreden, zo dramatisch voltrok zich het najaar van 1922. Ik werd officieel in staat van beschuldiging gesteld door de militair aanklager, maar nog steeds niet ontheven van mijn functie bij de veiligheidsdienst. Boven kolonel Oliveira nam iemand mij in bescherming.

Ons offensief tegen de junta’s concretiseerde zich, en begin november werd het daadwerkelijk uitgevoerd. Kolonel Millán-Astray nam afscheid van het Legioen en met veel stampij kondigde hij aan zich terug te trekken uit het leger: zo vergiftigd waren de Spaanse strijdkrachten door de junta’s, dat hij het niet kon verantwoorden hier medeverantwoordelijk voor te zijn. Aansluitend werden er als steunbetuigingen aan de kolonel in het hele land demonstraties georganiseerd door de mauristische jeugd. De liberale oppositiepartijen durfden eindelijk een wetsvoorstel te doen voor een verbod op de junta’s, maar de regering van Sánchez Guerra was hun voor met hun eigen wetsvoorstel.

De meest ingrijpende gebeurtenis voor mij had echter reeds een week eerder plaatsgevonden. Aan de schare van slachtoffers gestorven onder mijn verantwoordelijkheid, moest ik een nieuwe toevoegen: inspecteur derde klasse Salvador Albí. Hij was geliquideerd omdat hij een dagboek in zijn bezit had dat hij reeds een dag eerder aan mij had willen overdragen. Had ik hem toen niet weggestuurd maar het in ontvangst genomen, dan had hij vandaag nog geleefd. Net zoals Emilio Amores wellicht nog had geleefd, had ik hem niet van zijn Moorse gijzelnemers bevrijd.

De dood van Emilio Amores kon ik niet meer wreken, maar die van inspecteur Albí wellicht wel. Ik begon terstond het dagboek te lezen, zij het met veel moeite. Het was geschreven in een taal die ik niet beheerste — het Catalaans — en in het begin moest ik gebruikmaken van een woordenboek.

Dag en nacht wijdde ik mezelf aan het ontcijferen van het dagboek, langzaam het leven en de zielenroerselen van de auteur doorgrondend. Ik drenkte me in duisternis.