8

 

 

Lezen blijft een hachelijke bezigheid. Don Quichot kon daarvan meepraten: zijn belezenheid kwam hem duur te staan. Maar hij ontleende er ook zijn kracht aan. Het is niet zozeer zijn ‘idealisme’ dat hem bewonderenswaardig maakt, maar vooral de koppigheid waarmee hij zijn droom verdedigt. Zijn grootheid schuilt in het feit dat hij de strijd niet opgeeft. Hij tart het gezond verstand door na iedere aframmeling, na iedere verpletterende nederlaag tegen de banaliteit van de feiten, opnieuw het banier van zijn Dolend Ridderschap te heffen: hij laat zich niet verslaan door de feiten. Die koppigheid is dwaas, maar heeft ook iets nobels en ontroerends. Hij is het tenslotte die de feiten hun betekenis geeft, en daarmee heeft hij zijn missie als lezer in elk geval op eervolle wijze volbracht.

 

De manier waarop hij uiteindelijk toch afstand doet van zijn waan getuigt dan ook van Cervantes’ diepzinnigheid: pas wanneer hij verslagen wordt door een ‘ridder’ van gelijke allure legt hij de wapens neer en keert terug naar zijn dorp. En wel omdat dat volgens ridderlijk gebruik zo overeengekomen was voor het gevecht: de overwinnaar beslist over het lot van de overwonnene. Zo krijgt zelfs zijn capitulatie nog het karakter van de vervulling van een ridderlijke plicht.

 

 

Maar wat zou de nobele, vergeestelijkte dwaas Don Quichot zijn zonder zijn ongeletterde schildknaap, de trouwe dikzak Sancho Panza met zijn boerenslimheid? Het is onmogelijk, de een los te zien van de ander. En waarschijnlijk heeft niemand ooit een schitterender commentaar op dit verhaal geleverd dan Kafka, die erin slaagde de roman te herschrijven in minder dan een halve bladzijde, onder de titel: ‘De waarheid over Sancho Panza’. Omdat het onmogelijk is, het beter samen te vatten dan hij het zelf deed, citeer ik de tekst in zijn geheel:

 

‘Het lukte Sancho Panza, die zich daar overigens nooit op beroemd heeft, in de loop der jaren, door het beschikbaar stellen van een hoeveelheid ridder- en roverromans in de avond- en nachturen, zijn duivel, die hij later de naam Don Quichot gaf, zodanig af te leiden dat deze onbeheerst de zotste dingen uitvoerde, die evenwel bij gebrek aan een bepaald voorwerp, dat juist Sancho Panza had moeten zijn, niemand kwaad deden. Sancho Panza, een vrij man, volgde, misschien uit een soort verantwoordelijkheidsgevoel, Don Quichot rustig op zijn tochten en dat verschafte hem tot aan zijn dood een groot en nuttig vermaak.’

 

Hier is dus Sancho Panza de held, maar ook aan hem kan de lezer zich spiegelen: Kafka’s Sancho weet het lezen op waarde te schatten. Als lectuur demonen kan oproepen, dan kan ze ook dienen om ze te bezweren en onschadelijk te maken, om er ‘een groot en nuttig vermaak’ aan te ontlenen.

 

Don Quichot en Sancho Panza vormen een volmaakt duo, even onafscheidelijk en complementair als Scylla en Charybdis: het zeskoppige monster van een op hol geslagen verbeelding tegenover het gemakzuchtige monster van een platte realiteitszin: zelden zijn deze monsters overtuigender verbeeld en nooit was je zo rotsvast overtuigd van hun menselijkheid. Maar vergis je niet: het zijn monsters, demonen, opgeroepen in die onbestaanbare, transcendente wereld van een verhaal. En alleen dankzij het meesterschap van Cervantes, waardoor ze je allebei even dierbaar worden, lukt het je ertussendoor te zeilen - zonder een andere heldenrol te vervullen dan die van lezer.