HET BELANG VAN DE MARGE

 

 

In de moderne dichter - en ik gebruik dat woord hier in de brede zin, zoals Canetti - huist zowel een Menelaos als een Proteus. Maar zonder Proteus komt Menelaos niet verder. Hij heeft Proteus nodig. Dus kunnen we de vraag ook zo stellen: wat wil dat zeggen, dat de dichter bij uitstek degene is die beschikt over dat mimetische vermogen dat hem in staat stelt tot alle mogelijke gedaanteverwisselingen?

 

Had Plato niet gelijk toen hij een dergelijk veranderlijk, en dus onbetrouwbaar element uit zijn ideale staat wilde verbannen? De proteïsche dichter, in zijn vervoering zo verdacht vertrouwd met waanzin en hysterie, lijkt inderdaad weinig geschikt om een stabiele, goed geordende samenleving mee op te bouwen. Maar de geschiedenis heeft ook aangetoond dat iedere poging om metterdaad zo’n ‘ideale staat’ te vestigen al gauw ontaardt in een nachtmerrie van rechtlijnige terreur en waanzin. De menselijke aard, voorzover zoiets bestaat, is met geen mogelijkheid - niet goedschiks en niet kwaadschiks - in een ‘zuiver rationeel’ en beheersbaar keurslijf te persen. Niemand gelooft nog in zo’n paradijs, en daarmee is het gelijk van Plato heel twijfelachtig geworden. Het zijn juist dichters en schrijvers, toneelspelers en zangers geweest die dat gelijk - het gelijk van de macht, uiteindelijk - steeds hebben ondermijnd. Daarom zijn rechtlijnig totalitaire regimes altijd zo gebeten op dit onbetrouwbare volkje. De verbanning van de dichter uit de ‘ideale staat’ is tot op de dag van vandaag een politieke praktijk gebleven, maar op den duur is die praktijk elke staat steeds weer fataal geworden.

 

Dat klinkt weliswaar aardig, maar het zou nogal naïef zijn om de dichter als gedaanteverwisselaar de rol van subversieve, revolutionaire held toe te dichten. Want hoe staat het met de positie van schrijvers en dichters in staten waar ze ongemoeid hun gang kunnen gaan? In onze tegenwoordig weer zo kortzichtig bewierookte ‘democratische markteconomieën’ mag hij zeggen wat hij wil, als hij het maar zo zegt dat er een beetje geld mee te verdienen valt. Anything goes, zolang de cijfers maar kloppen. Ook cultuur wordt steeds meer gereduceerd tot een kwestie van vraag en aanbod. Hier is geen oppositionele heldenrol voor de schrijver weggelegd. Zijn rol, zelfs als hij in het cultuurcircus van de media een sterrenstatus krijgt opgedrongen, blijft een marginale.

 

Maar is dat niet altijd zo geweest? Zijn kracht ligt niet in zijn maatschappelijke positie, maar eerder in zijn ongrijpbaarheid, en die heeft hij gemeen met Proteus. De rol van Proteus in de Griekse godenwereld was al even marginaal: hij bemoeide zich niet met de machtsstrijd tussen de goden, hij hoedde zijn robben.

 

Pas op de lange duur blijkt dat wat zich in de marge afspeelt zijn eigen belang heeft. Wat zich onttrekt aan het systeem van de gangbare ideeën, wat de theoretici liefst uitbannen of over het hoofd zien - dat zoekt van oudsher zijn toevlucht in de literatuur. En dat vertegenwoordigt, mag je hopen, precies dat surplus aan complexiteit en beweeglijkheid waardoor de realiteit steeds weer ontsnapt aan alle pogingen haar te onderwerpen aan een systeem; de noodzakelijke dosis chaos, die elke orde behoedt voor een dodelijke verstarring.

 

Misschien wordt het tijd om tegenover de prometheïsche, de hemelbestormende mens, die zich in de techniek op een langzamerhand angstaanjagende manier heeft verwezenlijkt, de kwaliteiten van een proteïsche mens eens te benadrukken. Een mens die minder titanische ambities heeft, die zich niet tot het goddelijke vermeet, maar genoeg heeft aan het spel met zijn eigen mogelijkheden.

 

Pindarus schreef het al: ‘O mijn ziel, streef niet naar onsterfelijkheid, maar put het veld der mogelijkheden uit.’ Die proteïsche mens is bescheidener - maar des te ongrijpbaarder voor het maakbaarheidsdenken. Als Prometheus het idee van de technè vertegenwoordigt, waarin alle kaarten gezet worden op rationele beheersing, dan staat Proteus voor de oorspronkelijke beweeglijkheid van de mimetische geest, de veelvormigheid en de inventiviteit van een poièsis waarin het maken minder wordt benadrukt dan het worden. Een poëtica van de metamorfose.