HET ZINTUIG VAN DE FORMULERING

 

 

Wem teilt die Lampe sich mit? Das Gebirge? Der Fuchs? - Hier aber lautet die Antwort: dem Menschen. Das ist kein Anthropomorphismus. Die Wahrheit dieser Antwort erweist sich in der Erkenntnis und vielleicht auch in der Kunst.

 

 

Walter Benjamin, Über Sprache überhaupt und über die Sprache des Menschen.

 

 

1

 

 

Gaat poëzie ergens over? Er zijn mensen die beweren van niet - en vaak zijn dat dichters, dus mensen die het weten kunnen. Voor hen is poëzie nog het meest vergelijkbaar met zoiets als muziek, die ook ‘nergens over gaat’.

 

De Duitse dichter Novalis sprak aan het eind van de achttiende eeuw ook over de muzikale geest van de taal en hij vergeleek haar in zijn ‘Monolog’ met wiskundige formules: ‘Kon men de mensen maar duidelijk maken dat het met de taal gesteld is als met de wiskundige formules - ze vormen een wereld op zich - ze spelen alleen maar met zichzelf, drukken niets anders uit dan hun (eigen) wonderlijke natuur, en juist daarom zijn ze zo expressief - juist daarom spiegelt zich in hen het zeldzame spel van de verhoudingen tussen de dingen.’

 

Woorden verwijzen alleen naar andere woorden, ze spelen een spel met zichzelf - maar juist door dat vrije spel zijn ze in staat het zeldzame ‘Verhältnisspiel’ van de dingen te spiegelen, zoals ook wiskundige formules dat doen. Er bestaat dus wel een relatie tussen woorden en dingen volgens Novalis, maar alleen indirect. Juist het ontbreken van een rechtstreeks verband is de voorwaarde voor de bewegingsvrijheid die ze betekenisvol maakt. Dat zou je de paradox van de poëzie kunnen noemen - dat de woorden pas werkelijk betekenisvol worden als ze zich loszingen van hun alledaagse betekenis, van hun instrumentele functie, en hun eigen spel mogen spelen.

 

Dichters gebruiken de taal niet op de normale, instrumentele manier: in een gedicht is de taal geen middel om een doel te bereiken of een bedoeling kenbaar te maken, zoals in het dagelijks leven. In poëzie wordt de taal zelf zichtbaar, en vooral: hoorbaar. Maar in de muziek van de klanken klinkt ook een muziek van betekenissen mee. Hoezeer de woorden ook muziek worden - ze winnen daardoor eerder aan betekenis dan dat ze zich daarvan bevrijden. Ze betekenen op een andere manier dan gewoonlijk. Daarom kan poëzie functioneren als een soort spiegel, waarin dingen zichtbaar worden die gewoonlijk niet zo zichtbaar zijn. Een spiegel, niet van de wereld zelf, maar van de manier waarop de wereld wordt waargenomen, of van de manier waarop ze ons aanspreekt.

 

Zo gezien gaat poëzie dus wel degelijk ‘ergens over’: bijvoorbeeld over de manier waarop het woord als een soort zintuig kan fungeren.