DE NOODZAAK VAN DE OMWEG

 

 

Veranderlijkheid, dat is lange tijd de vloek geweest waaraan de traditie van het westerse denken wilde ontsnappen. Daarom begon de westerse filosofie, zodra ze afstand nam van haar dichterlijke oorsprong, bijna meteen met het diskrediteren van beweeglijkheid en veranderlijkheid. Met de constructie van een vast en onveranderlijk punt van waaruit het denken greep kon krijgen op de chaos van de fenomenen.

 

Parmenides, die het Onveranderlijke Zijn introduceerde; Plato, die er de Eeuwige Idee van maakte, en Aristoteles die zijn logica baseerde op een verbod op tegenspraken, en op het identiteitsprincipe: A = A. Dat zijn de grondleggers van onze filosofische traditie. En het moet gezegd worden dat die opzet heel succesvol is geweest: de vlucht die wetenschap en techniek hebben genomen was zonder dergelijke axioma’s ondenkbaar geweest. De ironie van dat succes is alleen dat, naarmate we meer vat op de wereld kregen en er beter in slaagden die met onze technologie te veranderen, wijzelf steeds minder beweeglijk zijn geworden. Letterlijk en figuurlijk geparalyseerd door dit succes zitten we achter onze computers: hemel en aarde kunnen we bewegen, maar onszelf - dat ligt heel wat moeilijker.

 

Daarentegen zijn het de dichters geweest - puttend uit een traditie die verder terugreikt, via Homerus in de verwarrende jungle van de mythe - die daartegenover het principe van de niet-identiteit hebben verdedigd. Niet met zoveel woorden, niet in een rechtstreeks debat met de filosofen, maar in de praktijk van hun werk. Zij hebben, wanneer ik het een beetje gechargeerd mag uitdrukken, niets anders gedaan dan voortdurend dát ene onbegrijpelijke feit onder de aandacht brengen: dat een mens niet gelijk is aan zichzelf - en dat daarin niet alleen zijn tragiek, maar ook zijn magnifieke mogelijkheden liggen.

 

De literatuur is wat dat betreft, ondanks de filosofie, haar mythische oorsprong nooit helemaal ontrouw geworden en in al haar gedaanteverwisselingen gebleven wat zij altijd was: het rijk van de dubbelzinnigheid, van de mogelijkheden, van het ‘wilde’ denken waarin de ervaring niet opgeofferd wordt aan de idee, noch aan de logica.

 

Nadat Plato de kunst van de dichter en de schilder laatdunkend gekarakteriseerd had als schijn-van-de-schijn, was het wachten (in de filosofie) op Nietzsche, die als eerste filosoof begreep wat die schijn kan betekenen. Nietzsche neemt de schijn als de enige realiteit; een realiteit die zich onttrekt aan logische categorieën, want ook de dingen vallen nooit helemaal samen met zichzelf. Het Ding an sich is een onding. Sinds Nietzsche begint de filosofie weer oog te krijgen voor de dubbelzinnige waarheden van de kunst.

 

In het doorlopen van alle mogelijke gestalten en vormen ontdekt de menselijke geest zijn eigen aard - altijd het andere te willen zijn, juist daarin is hij zichzelf. Of beter: daarin wordt hij zichzelf. Het Zijn laat zich alleen vanuit het Worden begrijpen, en niet omgekeerd.

 

Dat blijkt ook uit Zarathustra’s rede ‘Van de drie gedaanteverwisselingen’: ‘Drie gedaanteverwisselingen van de geest noem ik u: hoe de geest tot kameel wordt; en tot leeuw de kameel; en tot kind tenslotte de leeuw.’ Als kameel zoekt hij de zwaarste last, om zijn kracht te beproeven; als leeuw wil hij ‘heer zijn in eigen woestijn’, en bevrijdt hij zich van alle waarden, van het ‘Gij zult’. Maar pas als kind is hij tot scheppen in staat, tot een ‘heilig ja-zeggen’, om Nietzsches prediker nogmaals te citeren.

 

Onschuld, vergeten en spel: dat zijn de begrippen die Nietzsche met dat scheppende kind in verband brengt. En daarom waag ik te veronderstellen dat de wereld die dat kind (een ‘uit zichzelf rollend rad’) schept eerder de wereld van Proteus zal zijn dan die van Dionysos. Niet de tragiek, de verscheurdheid en de waanzin van de Dionysische metamorfosen, maar de lichtvoetigheid en het speelse van die van Proteus passen in dit beeld van het scheppende kind.

 

Ook Proteus wordt pas werkelijk Proteus - dat wil zeggen de waarzeggende god, de ziener - wanneer hij een hele reeks metamorfosen heeft doorlopen. Zolang die cirkel niet is gesloten verschijnt hij alleen als het andere. Het cyclische in zijn reeks metamorfosen duidt hier, net als bij Multatuli’s Japanse steenhouwer, op de noodzaak van de omweg, op de noodzaak van de dwaling waarover Nietzsche ook sprak. En in die zin maken zijn metamorfosen inderdaad deel uit van het antwoord dat hij Menelaos op zijn vragen kan geven.