HET PRINCIPE VAN DE NIET-IDENTITEIT

 

 

Achter het identiteitsprincipe van de aristotelische logica lag dus iets heel anders verborgen: A kan alleen A zijn op grond van de (uitgesloten) mogelijkheid dat A ook niet-A kan zijn. Dat is, zou je kunnen zeggen, de wijsheid van de mythe, die nog in het paradoxale denken van Heraclitus doorschijnt. (En het is ook weer Mulisch’ PA-beginsel - waarop hij al in Voer voor psychologen zinspeelde toen hij schreef dat hij de aristotelische logica alleen als grensgeval erkende: ‘Een ding, b.v. een kamer, of laat ons zeggen een mens, is ongelijk aan zichzelf met als grensgeval, dat hij gelijk is aan zichzelf’.)

 

Natuurlijk was het identiteitsprincipe onontbeerlijk voor een disciplinering van het denken. Maar door het verabsoluteren ervan - wat de uitsluiting betekende van de metamorfose, de transformerende beweging, waarin het ene ook het andere kan worden - vervreemdde het denken zich van de wereld, die dan tot ‘object’ verstart. Dat mag nuttig, en zelfs tot op zekere hoogte noodzakelijk zijn als hulpmiddel bij het denken, het is onverstandig er een waarheid in te zien, en fataal om er een levenshouding van te maken.

 

In een notitie over geestelijke rijkdom en veelzijdigheid van sommige mensen, die al wat ze tegenkomen in zich opnemen en benutten, schrijft Valéry: ‘Het lijkt of zij alles uit zichzelf halen, onuitputtelijk, terwijl ze alleen maar een markt zijn van zich tot in het oneindige vermenigvuldigende uitwisselingen. Een imbeciel zegt: A is A. Deze stoel is een stoel. Maar zij is ladder, brandstapel, turntoestel, stormram, draagbaar, - en de idee van een stoel is constructie, evenwicht, hefboom, kooi, dwarsverbindingen (...) A is A is de formule van een dwaas. Het is niks anders dan een logische relatie.’ (Cahiers II, p. 1004)

 

Het is uiteindelijk de niet-identiteit van de taal, van het woord, die de beweeglijkheid mogelijk maakt waardoor we in staat zijn niet alleen over, maar vooral ook mét de wereld te communiceren.