NARCISSUS EN PROTEUS

 

 

De ontmanteling van het ‘ik’, dat soevereine individu dat in de leerschool van het humanisme zichzelf ontdekte en dat zijn betekenis vervolgens nogal overschatte, is de eerste stap op weg naar een poëzie waarin ‘het andere’ weer de plaats kan krijgen die het toekomt. Het ‘ik’ blijkt zelf een soort theater: de plaats waar ruimte gemaakt kan worden voor andere ikken, en voor het niet-ik.

 

Narcissus, die Proteus in zichzelf ontdekt. In die namen vatte Paul Valéry in zijn Cahiers het conflict samen tussen het individuele Ik van de ‘persoonlijkheid’ en het naamloze Ik (le Moi):

 

‘Narcissus - De confrontatie van het Ik en de Persoonlijkheid. Het conflict van de herinnering, van de naam, de gewoonten, de neigingen, de gespiegelde vorm, het uitgekristalliseerde, vastgelegde, geregistreerde wezen - van de geschiedenis, van het bijzondere met het universele middelpunt, het vermogen tot verandering, de eeuwige jeugd van het vergeten, Proteus, het wezen dat niet geketend kan worden, de kerende beweging, de herlevende functie, het ik dat volledig nieuw en zelfs meervoudig kan zijn - met meerdere levens, in meerdere dimensies - met meerdere geschiedenissen - (vgl. pathologie).’ (Cahiers I, p. 766)

 

Ook in andere notities van Valéry, de scherpzinnige scepticus die zijn leven lang gefascineerd was door dat beweeglijke fantoom van ‘de geest’, duikt Proteus op. Zo is er een fragment getiteld ‘Principe du Protée’, waarin hij zich beklaagt over de onmogelijkheid om het geheel van mogelijkheden te overzien, en over de veelheid van mogelijkheden die ieder moment verloren gaan in zijn geest, omdat het realiseren van elke mogelijkheid het opgeven, het afsterven van een aantal andere betekent. (Cahiers I, p. 329)

 

 

Datzelfde gevoel van onvermogen om met zichzelf samen te vallen spreekt uit deze notitie: ‘Er is altijd iets anders, een andere visie, een ander bewustzijn, andere omstandigheden, en dat bijna altijd aanwezige gevoel karakteriseert mij. Ben ik Proteus?’ (Cahiers I, p. 41)

 

Net als Novalis, als Rilke en als Canetti ziet ook hij de metamorfose als de kern van het dichterschap: ‘In mijn notitieboekje onderstreep ik een aantekening in Cap Martin - Ik zei bij het zien van de olijfbomen: wat een ontwerp! Je zou de geest van de olijfboom moeten vinden - daarin ligt het ontwerp. Olijfboom worden - agave, zeil, zoals ik vroeger deed, als dichter - ware metamorfosen.’

 

En onwillekeurig word je weer aan Shakespeare en Pessoa herinnerd als hij er een ‘dus’ aan toevoegt: ‘Dus het wezen van de mens zou een Proteus zijn (...) Het wezen van de mens zou niet een iemand zijn, maar wat nodig is om ‘iemanden’ te maken. Het kan dus niet zondigen - (...) Of liever: de enige zonde zou de verkleining zijn van dit vermogen tot metamorfosen.’ (Cahiers II, p. 303/304)