KAFKA’S KEVER

 

 

In scherp contrast met deze voorbeelden staat de manier waarop Franz Kafka zich van het metamorfosemotief bediende. In zijn beroemde verhaal 'De gedaanteverwisseling' wordt Gregor Samsa op een kwade dag wakker in de gedaante van een reusachtige kever. Deze gedaanteverwisseling wordt beschreven als een voldongen feit - onbegrijpelijk, maar onontkoombaar. Hoe of waarom het is gebeurd wordt niet gezegd. Het feit wordt in de eerste zin eenvoudig meegedeeld als een noodlot dat plotseling heeft toegeslagen (precies zoals het noodlot in het leven van Josef K. toeslaat in de eerste zin van Het proces).

 

Alleen uiterlijk is Gregor in een kever veranderd, innerlijk is hij dezelfde gebleven. (Net als Lucius, in De gouden ezel van Apuleius. Maar waar Lucius ten slotte zijn menselijke gedaante terugkrijgt is er voor Gregor geen weg terug.) Aan die absurde tweespalt, die noodlottige splijting van de werkelijkheid in een buitenkant en een binnenkant, ontleent het verhaal zijn dramatische spanning.

 

De metamorfose tot kever lijkt hier de krasse verbeelding van een innerlijk conflict. En dit geval staat binnen het werk van Kafka niet op zichzelf: ook in ‘Huwelijksvoorbereidingen op het land’, een vroeg fragment uit zijn nalatenschap, komt al een passage voor waarin de ikfiguur, Raban, fantaseert hoe hij dromend in bed, zijn ‘aangekleed lichaam’ op pad stuurt, en zelf in bed blijft: ‘Ik heb, als ik in bed lig, de gedaante van een grote kever, een vliegend hert of een meikever, geloof ik.’ Maar wat hier nog een vluchtig fantasietje is, is voor Gregor Samsa een dodelijk vonnis geworden.

 

Hegel heeft in zijn Vorlesungen über die Ästhetik de mythische metamorfosen beschreven als een degradatie en een bestraffing van de geest, en het lijkt erop alsof ook Samsa’s metamorfose in het teken staat van degradatie en straf. Maar een straf waarvoor? Vergeleken met bijvoorbeeld het lot van Arachne, de weefster die de godin Athene uitdaagde en die bij wijze van bestraffing veranderd wordt in een spin (Metamorfosen VI, 1-145), is het lot van Samsa duister en ondoorzichtig.

 

In feite wordt het metamorfosemotief in dit verhaal gebruikt om een thema uit te werken dat zo ongeveer het absolute tegendeel is van de gedaanteverwisseling als mimetisch vermogen: dat van de absolute breuk van een mens met zijn omgeving, dat van het totale isolement, van de verstarring en vereenzaming in een gestalte die ieder contact met de omgeving onmogelijk maakt. Zelfs de muziek die zijn zuster op een avond maakt is niet meer in staat hem te verlossen.

 

Terwijl de metamorfosen in veel gevallen refereren aan de cyclische processen in de natuur, is daar bij Kafka geen sprake van: zijn gedaanteverwisseling heeft niets ‘natuurlijks’ en evenmin iets sprookjesachtigs - het is een boosaardige gril, een bizarre marteling: de nieuwe gedaante blijft hier vreemd - hij zit erin opgesloten. De kever is een gevangenis waaruit geen ontsnapping mogelijk blijkt, en in die zin is de metamorfose van Gregor Samsa vergelijkbaar met een verstening: zijn langzame verandering in een ‘stoffelijk overschot’ is een metamorfose die voorgoed een eind maakt aan alle metamorfosen.

 

Voor dit verhaaltje geldt wellicht wat Canetti in Masse und Macht opmerkt over het tegendeel van de ‘manische gedaanteverwisselingen’: als alle vluchtpogingen vergeefs zijn gebleken treedt een toestand van melancholie in: ‘Men berust in zijn lot en beschouwt zichzelf als buit.’ Vooral de weigering om te eten, die Canetti als kenmerk noemt, komt frappant overeen met het feit dat Gregor Samsa in Kafka’s verhaal ook niet meer eet: hij verandert van eter in ‘gegetene’. Opgeslokt door de kevergestalte degradeert hij tot een prooi voor de werkster - dat is de ‘allerlaatste gedaanteverwisseling’, zoals Canetti zegt. (Iets soortgelijks geldt trouwens ook voor het lot dat Kafka Prometheus laat ondergaan in zijn versie van diens mythe. Daarin vertelt hij hoe Prometheus, vastgeketend aan de rots, zich door de pijn van de hakkende snavels die hem zijn lever uitpikken steeds dieper in de rots dringt, tot hij er één mee wordt. Vervolgens wordt de hele geschiedenis vergeten: ‘Bleef over het onverklaarbare rotsgebergte.’ De metamorfose als verstening en verdwijning - als kwellend raadsel.)

 

Wat Kafka’s verhaal over Gregor Samsa zo aangrijpend maakt is juist dit stokken, dit tot stilstand komen van de metamorfose: het noodlot van een mens die niet meer in staat is te communiceren met zijn omgeving.