PROTEUS EN PAN

 

 

Proteus, de prelogische, mythische demon, voelt zich in de wereld van de literatuur als een vis in het water, want zij is een zee van beelden: het levende water van een taal die zich niet door de leidingbuizen van de logica laat persen. De literatuur is zijn element. Althans: voorzover zij het element van de metamorfosen wil zijn.

 

Ik heb gewaagd van de ‘vervluchtiging van het Ik’, dat wil zeggen: van de narcistische illusie van uniciteit en autonomie, van dat soevereine individu dat meent dat de hele wereld om hem draait (en dat inmiddels verworden is tot de doodzieke consument die meent dat het ‘zo fijn is om jezelf te zijn’). Proteus is de ontkenning van dat megalomane Ik. Hij ontwijkt degenen die hem te na komen in gedaanteverwisselingen; en is dat niet precies wat er gebeurt zodra je de vraag opwerpt wat dat Ik eigenlijk voorstelt? Wat er overblijft na aftrek van dat narcistische Ik, dat is, zoals Paul Valéry signaleerde in zijn Cahiers, een Proteus: ‘het wezen dat niet geketend kan worden’, omdat het voortdurend van gedaante verwisselt. Het antwoord op die vraag naar de identiteit van het Ik ligt blijkbaar in de som van zijn ervaringen met het andere: alles wat niet-Ik is. Pan...

 

Daarom is de personality-cultus rond literatuur, zoals die met name door de televisie bevorderd wordt, zo triviaal: de ‘persoonlijkheid’ van de auteur heeft misschien waarde als verkoopargument, maar betekent niets naast de mogelijkheden die de literatuur biedt om juist aan die beperkte, en tevergeefs gecultiveerde individualiteit te ontsnappen. Hoe interessant de persoon van de schrijver is blijkt zelden uit een televisie-interview, maar des te meer uit wat hij schrijft: hoe hij zich op allerlei manieren verpopt en ontpopt, hoe hij erin slaagt de lezer mee te slepen in zijn gedaanteverwisselingen, en hem met andere ogen naar de wereld te laten kijken - dat is wat hem interessant maakt.

 

Proteus laat zich niet vangen in een imago. Het is buitengewoon lastig hem te pakken te krijgen en hij laat zich, zoals Homerus leert, alleen verschalken door mimicry - dat is zijn eerste les. Niet voor niets werd hij in de alchemie ook geïdentificeerd met Mercurius (kwikzilver), het vluchtige element dat een cruciale rol speelt bij de alchemistische transmutatie (En hier ligt dus ook een verband tussen deze Proteusthematiek en de rol van alchemistische symboliek in de literatuur, waarover ik eerder heb geschreven.)

 

 

Volgens Pico della Mirandola beweerde Asclepius de Athener dat Proteus in de mysteriën de mens symboliseerde, vanwege zijn veranderlijke, zichzelf transformerende aard, en in zijn orphische Conclusiones werpt hij nog een ander licht op Proteus wanneer hij hem in verband brengt met Pan: ‘Wie Pan niet naar zich toe kan lokken benadert Proteus vergeefs.’

 

Dat Pan zich verbergt in de veelvormige Proteus is een orphische godeninterpretatie, volgens welke elke god zijn tegendeel in zich bergt. Dat mythologische concept van de eenheid der tegendelen sprak veel Renaissance-humanisten bijzonder aan. ‘In de altijd-wisselende balance des dieux,’ schrijft Edgar Wind in Pagan Mysteries in the Renaissance, ‘onthullen de goden hun proteïsche natuur: maar precies het feit dat iedere god zijn tegendeel in zich draagt, en erin kan veranderen als dat nodig is, maakt hem tot een afschaduwing van de natuur van Pan, in wie alle tegendelen zijn verenigd.’ (Dat het niet Proteus maar Pan is die met name genoemd wordt in de Proteus-episode van Ulysses, is daarom geen toeval - temeer omdat ook de naam van Pico della Mirandola erin opduikt.)

 

Proteus is dus zelfs te beschouwen als ‘de god der goden’ voorzover alle goden een proteïsche natuur hebben. Hij is het goddelijke in al die goden, dat wat hen ongrijpbaar maakt, en dat is, verrassenderwijs, iets wat meer met de natuur als geheel (Pan) te maken heeft dan met het ‘bovennatuurlijke’. Zo symboliseert hij het Ene dat alleen in de veelheid te vinden is en het geheel dat alleen door de delen benaderd kan worden. En dat verklaart wellicht ook iets over zijn zienersgaven: hij overziet heden, verleden en toekomst als een geheel. Hij verklaart de huidige tegenspoed - van Menelaos bij Homerus, en van Aristaeus bij Vergilius - door hun de oorzaak ervan in het verleden te onthullen. Dat geeft hun de mogelijkheid, hun fout te herstellen door een zoenoffer, waardoor de toekomst weer open komt te liggen.

 

Volgens Robert Graves betekende zijn naam ook zoveel als ‘eerste’ of ‘vroege mens’. En als we in onze lichaamstemperatuur, zoals wel wordt beweerd, nog de exacte temperatuur meedragen van de oerzee waaruit alle leven ontstaan is, dan is hij, de zeegod, misschien inderdaad Protos: de eerste, en de oudste. Hij zit ons nog steeds in het bloed. (En niet alleen daar: zelfs in onze darmen dragen we hem rond. Proteus is ook de naam van een bacterie - de koning van de stofwisseling...)