HET ORAKEL VAN PROTEUS

 

 

Maar ter zake. Wat wilde Menelaos ook weer weten? Hij wilde weten waarom de onsterfelijken hem in zijn thuisreis belemmerden. En Proteus, eindelijk teruggekeerd in zijn eigen gedaante, vertelde het hem: Menelaos heeft bij zijn vertrek verzuimd aan de goden (aan Athene met name) te offeren. Hij moet terug naar Egypte om een heilige hekatombe te offeren aan de goden. Als dat gebeurd is zal hij een voorspoedige thuisreis maken. En zo geschiedde, als we Homerus mogen geloven.

 

Daar heb je het: haastige spoed is zelden goed. Er is iets vergeten. Het scheepje van het analytisch verstand, dat de oorlog al gewonnen meende te hebben, zal de wind niet in de zeilen krijgen voordat dit verzuim is hersteld. Zo gaat dat: om thuis te komen moet je blijkbaar eerst nog verder van huis. Terug dus, om honderd stieren te offeren aan die stoet van wispelturige, veranderlijke, dubbelzinnige goden die aan filosofie en wetenschap voorafgingen. Dat wil zeggen: terug naar de mythe. Want blijkbaar is daarin iets achtergebleven wat we, in het heftige verlangen ons eraan te ontworstelen, over het hoofd hebben gezien. Iets wat misschien alleen in de kunst nog te achterhalen valt: de goddelijke kunst van de metamorfose.

 

 

Terug naar de mythe? ‘Maar wacht eens even!’ hoor ik de verlichte geesten al roepen, ‘Was de hele inspanning van de Verlichting en het kritisch denken er niet juist op gericht, de mythe onschadelijk te maken en ons denken te ontmythologiseren? Is dit geen reactionaire praat?!’

 

Geen paniek, geen paniek. Dit is geen pleidooi voor een terugkeer naar irrationele barbarij en bijgeloof. Maar het lijkt me dat de vraag of de ‘logica’ van de mythe wel voldoende doorgrond is, met recht gesteld kan worden. Het woord mythos betekende oorspronkelijk: ‘wat gezegd wordt’. Later betekende het ‘verhaal’, dat wat verteld wordt. En nog later, bij Aristoteles, betekent het: handeling, plot (in tragedies). Het woord mythos impliceert dus zelf een metamorfose, namelijk die van een (veronderstelde) werkelijkheid tot een verhaal. Een type verhaal bovendien dat oorspronkelijk als maatgevend beschouwd werd voor wat waar en werkelijk was.

 

Als zo’n verhaal, in de ogen van latere generaties, niet overeenstemt met ‘de feiten’, en daarom tot een ‘leugenachtig verzinsel’ wordt gedegradeerd, dan ziet men een eenvoudig gegeven over het hoofd, namelijk dat feiten gemaakt worden. Bij de transformatie van de wereld in woorden is er een noodzaak in het geding die zwaarder weegt dan het ‘feitelijke’: de noodzaak namelijk om te begrijpen, om die ervaringsgegevens die we ‘feiten’ noemen een zodanige plaats en een betekenis te geven dat ze ons iets zeggen. En om iets van de mythe te begrijpen zullen we in de eerste plaats iets van die noodzaak moeten begrijpen - die nog steeds de noodzaak is van alle literatuur.

 

‘Terug naar de mythe’ kan dus alleen betekenen: terug naar de metamorfose die aan de basis ligt van alle literatuur. Die van de werkelijkheid in woorden. En omgekeerd: die van de woorden in werkelijkheid. Dat we ons inmiddels bewust geworden zijn van het bedrieglijke van die metamorfosen, dat is alleen maar een reden om voorzichtig om te springen met woorden als ‘werkelijkheid’ (een notoir onbetrouwbaar begrip, terwijl het in het Nederlands toch zo duidelijk is: werkelijk is alleen dat wat ‘werkt’, en aan de werkzaamheid waarvan we ons niet straffeloos kunnen onttrekken). Maar wat werkelijk is in dit geval, dat is in de eerste plaats dit type metamorfose zelf: woorden bezitten een werkelijkheid die niet onderschat moet worden...

 

En de beste manier om niet ongewild het slachtoffer te worden van dit type metamorfosen - om er niet in gevangen te raken en te verstenen, of als Actaeon verscheurd te worden door je eigen honden - is een actieve en bewuste beoefening van dat andere type metamorfose: de kunst om zélf in een ander, of iets anders te veranderen, de kunst om te ontsnappen aan welk idee-fixe dan ook door een intense aandacht voor het andere - een aandacht die geen voyeurisme is maar deelname.

 

 

De literatuur biedt mogelijkheden volop om je te bekwamen in die goddelijke kunst van de gedaanteverwisseling. Dankzij de literatuur is zij niet langer een mythische betovering, maar getransformeerd tot het spel van een beweeglijke geest die niet voor één gat te vangen is. Noch voor het gat van ‘de wetenschap’, noch voor het gat van ‘de kunst’, noch voor dat van ‘de religie’ of ‘de filosofie’.

 

Een literatuur die in het teken staat van de metamorfose - een metamorfose voorbij-de-metafoor - kan in elk geval geen literatuur zijn die zich in het keurslijf laat wringen van een specialisme, geen literatuur die op maat gesneden is voor de literatuurwetenschap (alsof het om een techniek gaat! Alsof schrijven niet, net als lezen, voor alles een persoonlijke daad is), en evenmin een literatuur die zich blindstaart op het fantoom van het eigen ‘ik’. Ze zal noch in de valkuil van het ‘realisme’, noch in die van de psychologie trappen (zodat de stompzinnige vraag of dit of dat ‘autobiografisch’ is, het antwoord krijgt dat ze verdient: een meewarige glimlach).

 

Het zal een literatuur zijn die op alle mogelijke manieren getuigt van een beweeglijke, speelse, nieuwsgierige geest. Een literatuur, bijvoorbeeld, zoals Calvino die omschreef aan het slot van zijn lezing over ‘Veelvormigheid’ (de laatste van zijn Six Memos for the Next Millennium):

 

‘Bedenk eens hoe het zou zijn om een werk van buiten het ik te laten ontstaan, een werk waardoor we zouden kunnen ontsnappen aan het begrensde perspectief van het individuele ego, niet alleen om binnen te treden in ‘ikken’ als die van ons, maar om tot spreken te brengen wat geen taal heeft, de vogel die neerstrijkt op de dakgoot, de boom in de lente en de boom in de herfst, steen, cement, plastic...

 

Was het niet dit, wellicht, waar Ovidius op doelde toen hij schreef over de continuïteit van vormen? En waar Lucretius op doelde toen hij zich vereenzelvigde met die natuur die alle dingen gemeen hebben?’

 

 

Een literatuur die in het teken van de metamorfose staat zal zich niet storen aan kunstmatig getrokken grenzen, en geschreven worden door mensen voor wie het schrijven minder een ‘vak’ is dan een avontuur. Het avontuur van de initiatie in een wereld waarin het misleidende onderscheid (laat staan de vermeende tegenstelling) tussen ‘verbeelding’ en ‘werkelijkheid’ geen betekenis heeft. Een literatuur waarin het menselijke niet gedefinieerd wordt als iets exclusiefs, maar als iets inclusiefs: als de opdracht om alle mogelijke gedaanteverwisselingen te ondergaan en zich aan geen enkele definitief gebonden te achten. Literatuur, kortom, als een Aufforderung zum Tanz.