2

 

 

In De kunst van de roman heeft Milan Kundera zijn idee geschetst van een geschiedenis van de Europese roman, die parallel zou lopen met de geschiedenis van de moderne tijd - een geschiedenis waarin alle grote thema’s geëxploreerd worden die de zich ontplooiende wetenschap laat liggen. Hij laat zich daarbij leiden door het idee van Hermann Broch dat de roman moet ontdekken wat alleen de roman ontdekken kan, en zijn geschiedenis begint ook bij Cervantes, die het eerste grote thema van de Europese roman aansnijdt: dat van het avontuur, volgens Kundera.

 

Zonder twijfel is ‘avontuur’ een centraal thema in De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha, maar als er één thema was dat al van oudsher centraal stond in verhalend proza, van de Oudheid tot en met de gevulgariseerde ridderepiek die Cervantes op de hak nam, dan was het wel het avontuur. Om het boek recht te doen zou je eigenlijk moeten spreken over ‘avonturen met het avontuur’, want het is juist de merkwaardige dubbelzinnigheid van dat begrip die in het Spaanse meesterwerk zo kostelijk wordt uitgebuit - en waardoor de eerste ‘echte’ roman tegelijk een experimentele roman mag heten.

 

Avontuur - het is nog steeds een gewild artikel. Terwijl enerzijds alles in het werk gesteld wordt om alle mogelijke ongemakken en risico’s uit te schakelen, klaagt men anderzijds dat het leven zo voorspelbaar en zo saai wordt. Een nogal schizofrene klacht. En onze wereld zou onze wereld niet zijn als die schizofrenie intussen niet ook driftig geëxploiteerd werd als een gat in de markt: voor een paar duizend gulden is het ‘avontuur’ te koop als een ‘onvergetelijke veertiendaagse safari’, compleet met landrover, gegarandeerde olifanten, en natuurlijk: eersteklas airconditioned hotels. Want in het luilekkerland waar de klant koning is kunnen we het krijgen zoals we het hebben willen.

 

En zo willen we het blijkbaar: wel gekieteld worden, maar niet bedreigd. Koning Klant wil een comfortabel avontuur, liefst tot in de puntjes georganiseerd, want avontuur is vakantie. Of beter: de vakantie moet opgetuigd worden tot een avontuur.

 

Het is met het woord ‘avontuur’ hetzelfde als met alle woorden die opwindend en veelbelovend klinken: de wereld van de commercie en de media doen er goede zaken mee. Alleen al het feit dat het zo’n wervende kracht bezit en zo begerenswaardig lijkt doet vermoeden dat het een sterk geromantiseerd begrip is, en het woord ‘romantiseren’ wijst ons meteen in de goede richting: die van de roman.

 

Want het avontuur is niet wat het lijkt. Wie per ongeluk nog eens echt iets meemaakt en met de schrik is vrijgekomen, weet dat het glorieuze moment van het avontuur pas aanbreekt wanneer het achter de rug is: wanneer het in geuren en kleuren verteld wordt. Het eigenlijke avontuur is niet de chaotische reeks opwindende gebeurtenissen die je meemaakt, maar dat wat er naderhand van overblijft. Het is een product van het vertellen: een vormgegeven ervaring. En niet voor niets wordt de Odyssee - die archetypische avonturenroman - bevolkt door vele vertellers, onder wie Odysseus, die zijn meest fabelachtige avonturen zelf opdist.

 

Maar als het avontuur inderdaad pas in het vertellen ontstaat, dan verwijst dit eerste grote thema van de Europese roman meteen ook naar het avontuur dat het vertellen zelf is geworden: want wat de roman onderscheidt van de oeroude traditie van mondeling overgeleverde verhalen is, dat het vertellen hier zijn onschuld heeft verloren. De verteller is schrijver geworden.

 

Zoals Benjamin opmerkte in ‘Der Erzähler’: ‘De kraamkamer van de roman is het individu dat in zijn eenzaamheid niet meer in staat is, zich over zijn belangrijkste verlangens exemplarisch uit te spreken, dat zichzelf geen raad weet en geen raad kan geven. Een roman schrijven betekent het op de spits drijven van het incommensurabele in het menselijk leven. Te midden van de volheid van het leven en door de uitbeelding van deze volheid geeft de roman blijk van de diepe radeloosheid van de levende.’ En aansluitend noemt ook hij de Don Quichot als het eerste grote voorbeeld van de roman. Het vertellen is in de roman geen vanzelfsprekende overdracht van ervaringen meer - het is een individuele poging geworden om de wereld op eigen houtje ‘uit te vinden’, en dus zelf een avontuur.

 

Don Quichot geeft inderdaad aanleiding genoeg tot bespiegelingen over de dubbelzinnigheid van het begrip ‘avontuur’. Niet alleen is het in zijn geheel een ironisering van de wonderbaarlijke avonturen zoals de ridderromans die boden, maar in de karikatuur die Cervantes ervan schildert wordt tegelijk dat andere avontuur geboren.