5

 

 

De metafoor van het slaapwandelen die de drie romans samenvat lijkt haast programmatisch: de hoofdfiguren Pasenow, Esch en Huguenau zijn geen intellectuelen, zij voeren niet de geleerde gesprekken die Broch zo verfoeide en ze doorzien absoluut niet wat hun overkomt. Stuk voor stuk slaapwandelen ze door een werkelijkheid waarvan de samenhang en de historische noodzakelijkheid hun ontgaan. De lezer daarentegen kan de lotgevallen van deze slaapwandelaars interpreteren vanuit het metafysisch standpunt dat in het essay wordt ontwikkeld.

 

Pasenow, Esch en Huguenau vertegenwoordigen verschillende houdingen in het proces van het waardeverval, waarvan de Eerste Wereldoorlog in Brochs optiek wel de slotfase moest inluiden. De gevoelige romanticus Pasenow probeert wanhopig vast te houden aan traditionele waarden die al geen reëel bestaan meer hebben, en heeft zijn greep op de werkelijkheid eigenlijk al in zijn jeugd verloren. Esch, de rebel die smacht naar vrijheid en gerechtigheid, raakt bij gebrek aan waarden die zijn handelen richting kunnen geven verstrikt in een chronisch en warrig conflict met de wereld, die zich maar niet wil voegen naar zijn consciëntieuze boekhoudersgeest. Maar hij bezit nog een elementair gevoel voor fatsoen, waardoor hij in het persoonlijke offer de enige waardige oplossing vermoedt. Deze intuïtie drijft hem ten slotte in de richting van het geloof - en van Pasenow.

 

Maar deze beide slaapwandelaars staan weerloos tegenover de jonge opportunist Huguenau. Deze wordt niet gehinderd door angst voor de chaos, zoals Pasenow, of door het verlangen naar een rechtvaardige wereld, zoals Esch. Huguenau is een realist die zich niet afvraagt wat de dingen betekenen, maar alleen hoe hij ze ten eigen bate kan benutten. Hij is een schelm, maar een van het bedenkelijkste soort: hij vertegenwoordigt het ‘eindproduct’ waarin het proces van het waardeverval moet uitmonden: een mens zonder waarden, een mens die zijn handelen niet laat bepalen door welke overweging van bovenpersoonlijke aard ook, maar uitsluitend door de omstandigheden van het ogenblik en zijn eigenbelang. Zijn fatsoensbegrip is vervlakt tot dat van de kleinburger, de fatsoensrakker wiens enige zorg is dat de uiterlijke schijn bewaard blijft.

 

Maar ondanks zijn realiteitszin is ook Huguenau een slaapwandelaar - iemand die, om een term van Broch te gebruiken, volkomen beheerst wordt door de ‘onderbroekenlogica’ van zijn banale gedachtegangen en die er altijd in slaagt zijn eigen gelijk te beredeneren. Daardoor is hij blind voor andere dimensies van het leven: een virtuoze danser op het slappe koord van het ogenblik, zonder enig idee van de afgronden waarboven hij zich beweegt. Niet alleen in staat een moord te plegen, maar ook om dit vervolgens eenvoudig te vergeten.

 

Broch weet dit slaapwandelen ook op een schitterende manier voelbaar te maken in de symbolen die het denken van elk van deze figuren regeren. Voor de militair Pasenow is dat het uniform - een laatste houvast, een stuk decorum dat de traditionele waarden nog tot uitdrukking brengt en vooral: een strakke huls die de duistere chaos daaronder nog in een vorm weet te dwingen. Voor Esch is het zijn boekhoudersbalans met de debet- en creditzijde, waarin goed en kwaad tegen elkaar afgewogen worden en waarin de som van de wereld op nul uit moet komen. En voor Huguenau, iets minder geprononceerd maar toch ook veelzeggend, is het de machine: de pure functionaliteit. Het wonder van de doelmatigheid waardoor ook zijn handelen wordt gekenmerkt.

 

Huguenau, deze absolute tegenpool van Don Quichot, maakt duidelijk waartoe die onderbroekenlogica van het ‘gezonde verstand’ kan leiden wanneer het er alleen nog maar op aankomt, een ‘welbegrepen eigenbelang’ te dienen. In zijn banale kleinburgerlijkheid en zijn boerenslimheid is Huguenau een onheilspellend portret van de ‘waardevrije’ mens. Onheilspellend, juist omdat hij zo volkomen aangepast en gewoon is: Broch schildert hem niet af als een misdadig type, integendeel, hij is alleen wat slimmer dan de meesten, en er zelf oprecht van overtuigd dat hij niets anders doet dan wat iedereen zou doen in zijn geval.

 

Brochs verteltechniek is hier bijzonder effectief doordat hij de scènische beschrijving van situaties en gebeurtenissen zeer frequent en vloeiend laat overgaan in de weergave van de gedachtegangen van zijn hoofdpersonen. Dankzij dit gebruik van de ‘erlebte Rede’ bekijkt de lezer die situaties ook door hun bril, en zo kan hij zelfs een stiekem genoegen beleven aan de bluf en de oplichterspraktijken van Huguenau. Des te wranger werkt dan het slot, als duidelijk wordt waartoe deze geperverteerde Uylenspiegel in staat blijkt.