5 HET ORAKEL VAN PROTEUS
Het wordt tijd om Proteus zelf bij zijn kladden te grijpen en te zien of we hem aan de praat kunnen krijgen. Hij dook hier en daar al even op: bij Goethe, bij Valéry, bij Lucebert, bij Mulisch - en dan heb ik het niet eens gehad over Shakespeare, die bijvoorbeeld in A midsummernight’s dream lustig speelde met metamorfosen, of over de Proteus-episode in Ulysses van Joyce. En wie weet wat ik nog meer aan fraais en leerzaams heb laten liggen: volledigheid heb ik niet nagestreefd.
Wat ik wel geprobeerd heb is: laten zien dat de metamorfose niet alleen als verhaalmotief, maar ook als ‘idee’ een belangrijke, zo niet een centrale rol speelt in de literatuur. Een rol die naar mijn gevoel nogal onderschat is. Literatuur opvatten als metamorfose, dat wil in de eerste plaats zeggen: schrijven en lezen opvatten als veranderingsprocessen, als gedaanteverwisselingen. De schrijver verplaatst zich al schrijvend in een imaginaire ruimte waarin hij elke gewenste gedaante kan aannemen, en de lezer doet het hem graag na.
Daarom keer ik terug naar de grot waar Menelaos en zijn mannen worstelen met achtereenvolgens een leeuw, een slang, een panter, een zwijn, met stromend water en een grote boom. Hoe lang ze die boom moesten omklemmen om Proteus er uiteindelijk toe te bewegen, zijn oorspronkelijke gestalte weer aan te nemen - die vraag zal ik maar aan de Droogstoppels overlaten. En evenmin trek ik me iets aan van de interpretatie van Robert Graves, die in de reeks metamorfosen een verwijzing ziet naar oude kalendersystemen - ik neem Homerus’ verhaal eenvoudig zoals het is en constateer dat Proteus zich ten slotte gewonnen geeft. Wat heeft hij te vertellen? Hij mag dan een van de mindere goden uit het Griekse pantheon zijn - misschien niet meer dan een demon - maar als Menelaos iets wijzer kon worden van de worsteling met zijn metamorfosen, waarom wij dan ook niet? Als we de literatuur opvatten als metamorfose dan kan ‘de oude man van de zee’ ons wellicht nog iets leren.
Het klinkt misschien wat arbitrair als ik zeg dat de dichter ongeveer sinds de Romantiek - toen hij zich pas goed bewust werd hoever hij eigenlijk van huis was en zich, als Menelaos, begon af te vragen hoe het eigenlijk ‘zover gekomen was’ - naar Proteus werd verwezen. Toch is dat minder vergezocht dan het lijkt, want daar, in de vroegromantiek, begon iets te gisten wat nog steeds doorwerkt: Novalis, met zijn idee van de ‘genetische Nachahmung’ en met zijn opmerking dat de kunstenaar zich verandert ‘in alles wat hij ziet en zijn wil’; de Engelse romantici, die in hun reflecties over het genie van Shakespeare met Proteus op de proppen kwamen; en Goethes Faust, waarin Proteus het alchemistisch huwelijk van Faust en Helena inluidt. Wijst dat allemaal niet in dezelfde richting? Proteus genoot ontegenzeglijk een zekere populariteit onder de romantici.
Maar waarom Proteus? Wat weet die Proteus eigenlijk? Waarom is Proteus, als de god der gedaanteverwisseling, eigenlijk een ziener? In Homerus’ verhaal is Menelaos degene die de vragen stelt en Proteus degene die ze niet wil beantwoorden. Die zich in alle mogelijke gedaanten verandert omdat hij geen zin heeft om antwoord te geven. Hij moet ertoe gedwongen worden. En misschien zal dan blijken dat zijn metamorfosen deel uitmaken van zijn antwoord.