Collectieve Onschuld

Op 16 maart 1968 hielden de studenten van de Makerere Universiteit in Kampala een politieke demonstratie. Op de binnenlandse politiek heerst een soort taboe, dus het ging tegen iets in het buitenland en wel het Smithregime in Rhodesië. Directe aanleiding was de executie van Afrikanen in Salisbury. Bij gebrek aan een Rhodesisch gebouw in Kampala richtte men - nogal indirect - zijn boosheid op het gebouw van het Britse Hoge Commissariaat. Het bijna uit louter glas bestaande gebouw werd met stenen bekogeld en het zou mooi geweest zijn als het daarbij gebleven was. Helaas ging de menigte op de terugweg naar de campus ertoe over blanken, die toevallig aan het winkelen waren, aan te vallen en te molesteren. Behalve twee vrouwen die er een miskraam door gekregen zouden hebben, zijn er geen persoonlijke ongelukken gemeld. Marianne, (acht dagen later zal ze bevallen van een dochter) stond er vlak bij, maar bleef ongedeerd. Wel was er veel glas- en blikschade aan door blanken bereden auto's. Voor een demonstratie die primair tegen het racisme ging, was dit natuurlijk een wat vreemde afloop. In de ingezonden brievenkolommen van de kranten is er dan ook lang over nagepraat.

Eén van die ingezonden reacties, van een lector aan de Universiteit, heeft me lang bezig gehouden. Zijn betoog kan als volgt worden samengevat: Hebben wij blanken niet allen evenveel schuld aan de rasfrustraties van de Afrikaan en was de gewelddadige afloop van de demonstraties - hoe betreurenswaardig dan ook - daarom niet héél vanzelfsprekend? Ik had die brief natuurlijk kort voor mezelf kunnen afdoen met de constatering dat het typisch een reactie was van een door de Tweede Wereldoorlog gefrustreerde Duitser. De man wás een Duitser, maar helaas weet ik ook van andere niet-Duitse belijders van deze theorie van de Collectieve Schuld, die hiermee een groot begrip voor de Onderdrukte menen te paren aan een juiste morele instelling. Het nare is nu dat ik me als blanke in geen enkel opzicht ooit schuldig gevoeld heb aan welke frustratie van welke Neger of Afrikaan dan ook. Ik heb me nooit in één enkel opzicht geschaamd voor de duistere praktijken van blanke overheersers in Rhodesië of Angola en zelfs niet voor die woeste onderdrukkers in Zuid-Afrika, die toch onze stamverwanten zijn. Geen schuld en schaamte bekruipen mij als ik lees, hoor of zie hoe hemeltergende onrechtvaardigheden door blanken tegen mensen die tot een ander ras zouden behoren, begaan worden. Ze ergeren me, maken me soms witheet van woede en vaker moedeloos, en het frustreert me dat ze kunnen bestaan en dat ik er zo weinig aan kan doen. Nu ben ik in het dagelijks leven iemand, die zich nogal gauw schaamt of schuldig voelt en als dan een knots van een Collectieve Schuld aan me voorbijgaat, moet er iets mis met me zijn. Ik zei al dat het me lang heeft beziggehouden, ik weet dan nu ook precies wat er mis met me is.

Zo nu en dan staat er hier in de krant of in week- of maandbladen een stukje van een of andere witte, die bepaalde racistische trekjes of praktijken van sommige van zijn rasgenoten – meestal zeer terecht - aan de kaak stelt. Veel blanken winden zich daar dan over op met als argument. 'Dat kan allemaal wel waar wezen maar vuile was mag je niet buiten hangen en als je dat wel doet, ben je niet solidair.'

(In dit verband past ook het verhaal van mijn vriend Den Dolder, die van politiewege een man voorgeschoteld kreeg die net een ernstig ongeluk veroorzaakt had en van wie hij moest uitmaken of hij onder invloed was of niet. De man - een blanke - wás onder invloed en hij schreef dit in zijn rapport. Het werd hem door de blanke gemeenschap meer dan kwalijk genomen. Zoiets doe je als blanke niet tegen een blanke!) Dit moet het haast wel zijn. Ik voel me kennelijk niet solidair met mensen die er racistische ideeën en praktijken op na houden, of ze nu Nederlander zijn, Europeaan of alleen maar een beetje blank. En als een withuid zo'n moeite heeft met de Collectieve Schuld dan kan dat m.i. alleen betekenen dat de loyaliteit tot de huid zo'n belangrijke emotie is dat hij andere emoties bijv. de loyaliteit tot de redelijkheid of - pakweg - de waarheid kan verdringen. Mensen met van die mooie collectieve schuldgevoelens wantrouw ik zeer.

Ik voel er dan ook geen enkele behoefte toe de door puur racisme ingegeven aanval van zwarte studenten op argeloze voorbijgangers - die bovendien nog 's behoren tot een in de Oegandese samenleving onbelangrijke politieke en economische groep die bij het minste geringste binnen vierentwintig uur het land uitgezet kunnen worden - te vergoelijken. Blanken die op de demonstratie reageerden met theorieën dat de Afrikanen weer eens hun primitieve en in essentie wilde mentaliteit getoond hadden en die gevonden dat Afrikaanse studenten nog niet rijp zijn om te demonstreren hebben natuurlijk ongelijk. Maar de mensen, waaronder vele blanken, die sussend zeiden dat studentendemonstraties altijd wat heftig verlopen, hebben dat ook. Ik weet wel van studentendemonstraties waarbij gewelddadig optredende politie het hard te verduren had, maar niet waarbij minderheidsgroepen het slachtoffer zijn.

Toch, een vraag die blijft is: 'Wat heeft de zwarte student de witte wereld precies te verwijten?' Van alles natuurlijk. Maar wat zou het kunnen zijn dat hem van louter ftustratie in machteloze woede almaar bananen fijn doet knijpen? Ik weet het niet, maar ik kan wel iets bedenken, al vraag ik me af of dit het nou is dat hem zo direct en persoonlijk raakt dat er veel bananen bij sneuvelen.

Op de scholen wordt de zwarte student ingewijd in de Beschaving zoals die na 60.000 eeuwen ploeteren op de wereld deze eeuw in het Westen is uitgekristalliseerd. Deze beschaving nu wordt hem gebracht door witte Westerlingen die er maar zelden in slagen slechts de verworvenheden van die beschaving te brengen, maar - soms huns ondanks - het accent leggen op de witheid van die verworvenheden. (In dit verband zij vermeld: meer dan 80% van de middelbare schoolleraren in Oeganda komt uit Westerse landen.)

Het wiel werd niet uitgevonden. Nee, de witten hebben het uitgevonden. De wiskunde werd niet uitgevonden. Nee, de witten hebben het uitgevonden. Jezus Christus werd niet uitgevonden. Nee, de witten hebben hem uitgevonden. De warme douche werd niet uitgevonden. Nee, de witten hebben haar uitgevonden. Behalve dat de Afrikaan de werking van de kruiwagen wordt bijgebracht krijgt hij ook nog eens ingepeperd dat het God -zoals P.W. het eens uitdrukte -in zijn onmetelijke goedheid heeft behaagd de Engelsman en Nederlander een witte huid te geven en dat het hem in zijn onmetelijke kwaadheid heeft behaagd de Afrikaan met teer te overgieten. Deze toevallige stemmingswisseling van een ook toen toch mogelijk reeds wat verkalkte Hoogbejaarde heeft tot gevolg dat de meest achtergebleven Nederlander zich zonder meer met de moderne beschaving kan identificeren en ongestraft haar verworvenheden de zijne kan noemen, ja zelfs als zijn creatie kan beschouwen, terwijl de meest ontwikkelde Afrikaan deze beschaving, waarvan hij de witte helden in moedeloos makende opeenvolging op zijn televisie ziet figureren als lichaamsvreemd ondergaat. Eén van de vele vragen waar ik hier een antwoord op zou willen hebben luidt: Hoe ondergaan Afrikanen - bijvoorbeeld, maar je kunt evengoed iets anders nemen - de Westerse films, die hier in Kampala in vier bioscopen dagelijks gedraaid worden? Slagen zij er in zich met de goede held te identificeren die als maar vrouwen en kinderen redt of met de dappere strijder voor Rechtvaardigheid en Tolerantie of met de sterke man die schurken met één welgemikte slag naar de eeuwige jachtvelden zendt? Of is het met de zwarte butler die zo nu en dan 30 sekonden in het beeld verschijnt om de held op geniale wijze zijn - misschien wel uit Oeganda afkomstige - thee te serveren?

Het is alleen al om dit soort identificatieproblemen dat onafhankelijkheid voor deze landen een conditio sine qua non voor ontwikkeling is en dat het van essentieel belang is voor hen om, zoals bijvoorbeeld Tanzania, een politiek te gaan voeren die het accent legt op: de dingen zélf doen met éigen mensen.

Een idee voor de Nederlandse Ontwikkelingshulp is misschien slechts technici en vrijwilligers van zwarte Surinaamse komaf uit te zenden of eventueel de witte uitgezondenen alvorens ze op het vliegtuig stappen met teer te overgieten. Ik vrees echter dat het identificatieprobleem voor deze laatste oplossingen té subtiel is.