Karamoja

Van Mbale (derde stad van Oeganda, 15.000 inwoners) werd ik overgeplaatst naar de hoofdstad Kampala (150.000 inw.). Mijn ervaringen beperken zich derhalve tot het meest centrale en ontwikkelde deel van Oeganda. Ik ben daar om diverse redenen wel blij om, maar zo nu en dan, vooral in het begin, had ik wel een beetje spijt. Als je dan toch Zo nodig naar Afrika moet, ga dan ook meteen naar het 'echte' Afrika. Daar, waar je ver zit van elke moderne beschaving, lekker midden in de bush, met eens in de maand een vliegtuigje, dat post, boontjes, bijbels, medicijnen en drop afwerpt, met als enig menselijk contact je dappere wijfje, dat niet klaagt en lieve kinderlijke wilden, die alsmaar drummen, zingen en dansen en je overal met speer en schild als hun godje beschermen.

Ik weet natuurlijk weinig van de rest van Afrika, maar uit wat ik zie en hoor en ervan uitgaande, dat Oeganda een van de meest geïsoleerde en moeilijkst te bereiken gebieden geweest is en een van de laatste, die met westerse beschaving in contact kwam, kan ik toch concluderen, dat het 'echte' Afrika niet meer bestaat. Het echte Afrika van nu bestaat niet uit in hechte stamgemeenschap levende en oorlogvoerende wilden. Het echte Afrika van nu is een verzameling van voornamelijk agrarische gemeenschappen, waarin zich in ontstellend tempo industriële revoluties aan het voltrekken zijn met alle verpauperende gevolgen van dien. Afrika is niet langer voer voor cultuurantropologen, het is kliekje voor sociologen. Het symbool is niet langer een naakt met veren en apestaarten bedekt stamhoofd. Het is een in keurig zwart pak, wit overhemd en dasje geklede jongeman, die zich de vouwen uit zijn broek loopt om een beurs te krijgen in het buitenland. Het is onvoorstelbaar wat voor veranderingen zich hier in Oeganda in korte tijd voltrokken moeten hebben. Desintegratie van oude stamgemeenschappen is misschien nog niet totaal, maar zij wordt wel als onontkoombaar ervaren. Oude stamgewoonten, b.v. het betalen van de bruidsprijs, woekeren nog voort, maar als je wilt kun je het je permitteren je eraan te onttrekken zonder al te nare gevolgen. Op politiek gebied ligt het accent van de loyaliteiten veelal nog op de stamgemeenschap, maar in de stammen zelf beginnen zich scheidingslijnen volgens godsdienst (r.k., protestant, mohammedaans), links en rechts, arm en rijk steeds duidelijker af te tekenen.

Natuurlijk zijn er de uitzonderingen. Elk land heeft zijn Drente en Staphorst. In Oeganda heet het Karamoja, een savanneplateau in het uiterste noordwesten, zo groot als Nederland, waar ongeveer 60.000 Karamojongs nog steeds hetzelfde leven leven als honderd, misschien wel duizend jaar geleden.

Aangezien we in Moroto, de hoofdplaats van het district, vrienden hebben wonen is het een van de weinige gebieden, die we buiten Boeganda en de omgeving van Mbale hebben bezocht. Het vlakke weidse dorre landschap, waar je uren kunt rijden zonder enig menselijk wezen tegen te komen, is op zichzelf al een belevenis, als je met filevorming bent grootgebracht. Hier staat de klok al eeuwen stil en het is onvoorstelbaar, dat hij ooit weer ’s zal gaan tikken. Toch zit het er in. In de bergketen, die in het oosten de grens vormt met Kenya, wordt druk naar mineralen gezocht en dat zou van de smalle zandweg, waar je nu 150 mijl over moet, in korte tijd wel eens een vierbaanshighway kunnen maken.

De confrontatie met een Karamojong is niet minder een belevenis. Het zijn met vee rondtrekkende nomaden, die zich voeden met een halfmelk-halfbloed (runder) dieet en daardoor nogal flink uit de kluiten gewassen zijn. De vrouwen zitten van boven tot onder vol met sieraden, ijzeren oor- en halsringen, arm- en beenbanden, met kralen afgezette schortjes en nog veel meer. Ook de mannen zitten vol versieringen, maar dat zie je pas later. Het eerste wat opvalt is, dat zij kennelijk niet meegestort zijn in de zondeval. Niet dat zij geen kledingstukken kennen. Ze dragen soms een van klei gemaakt hoofddeksel en ook wel een of andere dierenhuid, die om het bovenlichaam geslagen wordt. Nooit echter zullen ze ertoe overgaan hun 'schaamdelen' te bedekken. Zoals alles bij de Karamojong zijn ook deze delen flink uit hun kluiten gewassen. Het aanschouwen ervan leidt tot diepe overpeinzingen. Mijn geloof in de zondeval althans kreeg een gevoelige knauw. Zou er gewoon dit gebeurd zijn, dat Adam, hand in hand met Eva, plotseling geconfronteerd werd met een Karamojong, die na Adam nauwkeurig opgenomen te hebben hartelijk lachend weer in de bosjes verdween? De Karamojong is trots op zijn geslacht. Een man, die het in een broek verbergt, lijdt aan geslachtsziekte. Niet frustrerend, meer vermakelijk is het driepotig, ongeveer 15 cm hoge, uit één stuk hout gesneden stoeltje, dat vrijwel iedere Karamojong met een leren lusje aan de vinger met zich meedraagt. Een vleugje menselijkheid, dat het trotse martiale oppervlak heeft weten te doorbreken. De Karamojong is niet te beroerd om toe te geven, dat het uiterst onplezierig is met je blote gat op hete stenen, prikkelend gras of kledderige modder te gaan zitten.

Na een halve eeuw contact met de westerse beschaving zijn de Karamojongs er nog steeds van overtuigd, dat het leven alleen maar als Karamojong geleefd kan worden. Zij zwerven nog steeds als vroeger met hun vee over de vlakten; de jongemannen gaan nog steeds op 'cattleraid', vee halen bij niet-Karamojong buren; ze verdedigen zich nog steeds als vroeger met speer, schild en allerlei soorten vinger- en armmessen tegen de cattleraids van anderen.

Ze verzetten zich actief tegen elke vorm van ontwikkeling en verschillen in dit opzicht niet van andere nomaden, zoals hun buren de Turkana in Kenya en de Masai in Kenya en Tanzania. Bij deze laatsten heeft trouwens een hele eeuw aanraking met moderne beschaving vrijwel niets aan het aloude stampatroon kunnen veranderen.

Heb je het recht om deze mensen, die niet willen, een twijfelachtige beschaving op te dringen, waarvan de eerste fase ook nog eens onherroepelijk via een totale verpaupering verloopt? De Karamojongs zijn nu nog trotse mensen, tevreden met hun lot en, al sterven ze dan veelal van ondervoeding, armoede, zoals de westerse beschaving die kent, is hen vreemd. Welk recht heb je dit te veranderen? Je hebt in ieder geval niet het recht, zoals ik enkele Afrikanen - die in het algemeen trouwens erg met dit gebied in hun maag zitten en vaak naar racisme neigende opvattingen over deze 'primitieven' hebben - veel te gemakkelijk heb horen beweren, het leger er op af te sturen en ze met geweren te dwingen hun kinderen naar school te sturen en te bebroeken. Op die manier lukt het natuurlijk nooit en loopt het met de Karamojong af als met de Indianen in Amerika. Gelukkig onderschrijft de regering een meer gematigde politiek. Rechten heb je natuurlijk niet maar het evenwicht van machten ligt nu eenmaal zo. De enige mogelijkheid voor de Karamojong, willen ze niet in een of ander reservaat langzaam uitsterven, is zich uiteindelijk gewonnen te geven. Door gestadige pressie en opdringen van scholen, ziekenhuizen en het aanboren van nieuwe waterplaatsen voor het vee, kun je ze tenminste het idee geven, dat ze uiteindelijk zelf voor het nieuwe gekozen hebben. Of ze erin trappen is de vraag. Ze zouden wel eens trotser, compromislozer en superieurder kunnen zijn, dan voor menselijk mogelijk gehouden wordt.

Overigens een weg terug is er voor hen nauwelijks meer, want de desintegratie is al begonnen. Nog niet zozeer via de scholen. Karamojong, die die bezoeken worden waarschijnlijk niet langer als Karamojong beschouwd en beschouwen zichzelf veelal niet meer als Karamojong. Maar wel is het zo, dat in ieder geval in Moroto en omgeving de shilling zijn intrede gedaan heeft. Als blanke kun je er niet lopen zonder voortdurend en opdringerig om geld gevraagd te worden. Fotograferen zijn ze tegen, maar voor een shilling willen ze zich wel laten vereeuwigen.

Zwangere vrouwen vragen lachend om twee shilling. Bij onze vrienden kwamen ze voortdurend langs om hun versieringen, gebruiksvoorwerpen en wapens te koop aan te bieden, voor drie, vijf en twintig shilling. Pessimisten schudden daarover het hoofd. Die Karamojong, ze weten toch niet wat ze met het geld moeten doen en verdrinken het. Dan kom ik altijd maar weer met het verhaal van die twintigjarige Karamojong, die ik hier in Kampala te behandelen kreeg. Zijn vader was in 1960 bij een cattleraid gedood. Vlak daarop was zijn moeder tijdens de baring gestorven. Van het geld, dat zijn vader op de bank had staan, had hij tot 1964 kunnen studeren en het tot Senior 4 (vierde of vijfde klas middelbare school) kunnen brengen.