Josaphat en Wilherforce
Josaphat, één van de schooljongens in onze quarters (vierde klas Secondary = Middelbare School), hadden we al een week niet meer gezien. Gisteren vroegen we zijn vriend Wilberforce wat er aan de hand was. Het bleek dat hij naar zijn dorp was teruggegaan om te proberen het schoolgeld voor het volgende kwartaallos te krijgen van zijn familie. Schoolgeld voor drie maanden: 14 shilling (f 57,-). Vandaag is hij teruggekomen. Zijn ouders zijn lang geleden overleden, een oudere broer beheert de shamba. De koffieoogst was dit keer mislukt. Geen geld dus voor Josaphat. Zijn broer en hij hebben toen geprobeerd een stuk land te verkopen, maar juist omdat die oogst mislukt was, konden ze er geen redelijke prijs voor krijgen. Hierop volgden enkele smeekbezoeken aan diverse over het land verspreide familieleden en het eindigde tenslotte met een wanhopige knieval en huilbui voor de headmaster van de school. Alles zonder resultaat. Volgende week moet hij de school onherroepelijk verlaten, tenzij er geld in het laatje komt.
De hardvochtige headmaster kun je niets verwijten, want Josaphat is niet de enige met pijn in z'n knieën en zelfmoord in z'n gezicht. De school moet draaien en een school draait nu eenmaal op centen. Schoolfee! School-fee! Skoel-fie! Skoel-fie!, het is de vier maal per jaar terugkerende duivelsdreun in de oren van het merendeel van de Afrikaanse leerlingen. Een dreun die ze aan het einde van elk kwartaal de schoolbanken uitjaagt naar vaders, ooms, broers, tantes, clanleden, weldoeners etc. etc. Een week van angstig smeken, bedelen en - voor sommige keiharde dan wel zwakke enkelingen - paniekerig stelen. En dan terug naar school, mét of zonder geld, maar in ieder geval vernederd, om van de aangegane verplichtingen voor het geval zij eenmaal zélf geld gaan verdienen, nog maar niet te spreken. Het is een verschrikkelijke struggle for education, en daarbij een struggle mét een selectie, maar zónder de survival of the fittest.
Wie komen er boven drijven? Het antwoord is niet zo moeilijk. Het zijn de rijken, het zijn de wilskrachtigen, het zijn de zonen van doelbewuste vaders; maar ik maak me sterk dat een groot deel valt in de categorie van de sluwe jongens, de linke praters, de handige practici van 'het doel heiligt de middelen'. De rest verzuipt. Het is uiteraard niet zo zwart-wit als het hier nu staat, maar toch geloof ik dat je zonder meer kunt zeggen dat er in dit land, waar education, voor Afrikanen althans, hét toverwoord naar succes is, een duidelijke survival of the toughest is en dat de bekwamen mét de brains maar zonder de ellebogen niet genoeg aan hun trekken komen.
Naschrift:
Nu ik deze brief zit te herschrijven kan ik wat de schooljongens betreft het volgende vermelden: het schoolgeld van Josaphat is op het laatste moment door een wonder nog in orde gekomen. In juli werd ik echter overgeplaatst naar Kampala. Prettig voor mij, maar een crisis in hun leven. Ze zouden tegelijk met mij hun quarters moeten verlaten en wie kon garanderen dat ze er tegelijk met de volgende bewoner weer inkwamen? Ik gaf hun een lange brief, gericht aan 'volgende bewoner' waarin ik hun werklust en integriteit prees en verzocht hen in dienst te nemen dan wel in het tuinhok te laten wonen. Aangezien de volgende bewoner waarschijnlijk de nieuwe arts zou zijn, nam ik ook contact met hem op. Hij vond het prachtig en voor alle zekerheid schreef ik voor hem nog eens de namen op een papiertje. In Kampala hoorde ik dat de nieuwe arts inderdaad ons huis was toegewezen en ik dacht dus dat alles in orde was. Na enige tijd ontvingen we echter een brief die aldus begon: 'Dear Sir, I hope you have found conditions quite favorable in Kampala. In Mbale here conditions are quite unfavorable. [...] During these holidays I, Wilberforce, has met my Waterloo...,' en ondertekend was met 'Yours Obedient Son, Wilberforce Wakioena...’Wat was er gebeurd? De nieuwe dokter had zijn huis betrokken en nog dezelfde dag waren er twee jongens gekomen die zeiden dat ze Josaphat en Wilberforce waren. Ze waren in het bezit van een prachtig getypte en door mij ondertekende brief, gericht aan 'Volgende bewoner'. De echte Josaphat en Wilberforce kwamen twaalf uur later en werden vriendelijk begroet door twee vrienden die vóór hun hokje net bezig waren op een primus thee te zetten.
Voor hen zat er niets anders op dan het noodlot zwijgend te aanvaarden. Ik zou me in hun plaats op dat moment heilig voorgenomen hebben dat zoiets me geen tweede keer zou overkomen. Slimmer dan het noodlot kun je niet wezen, maar het is niet moeilijk om sluwer te zijn dan de anderen met wie je in hetzelfde schuitje zit.