Verdomde Taal

Er heerste een indrukwekkende stilte in het kleine kantoortje. Twee vliegen, zich bedreigd voelend, begonnen onrustig hun driehoekige cirkeltjes te zoemen. Een hagedis flipte naar een veiliger hoek. De beide dames van de leiding trokken met hun lippen. Eén wilde gaan nippen van haar kopje thee, maar zette het schoteltje gauw weer terug toen het kopje begon te rinkelen.

Het was nog maar tien seconden geleden, dat ik hen in grote en oprechte woede in korte volzinnen de énige en échte waarheid had gezegd. Woede is doorgaans een zelfdestructieve emotie, echter getemperd toegepast en in goede woorden geleid is het soms een machtig middel om een onbereikbaar lijkend doel alsnog te bereiken. Dit laatste leek nu het geval te zullen gaan zijn. Ook ikzelf was niet weinig onder de indruk, niet nog vanwege het mogelijk succes, maar wel vanwege het feit, dat ik ondanks mijn emotionele toestand had kans gezien mij in een officiële versie van de Engelse taal te blijven uitdrukken. Ik was nu eens een keer niet halverwege naar Engelse woorden zoekend gaan stotteren. Dit keer was ik erin geslaagd de aandacht voor de reden en oprechtheid van mijn woede tot het einde toe levend te houden, zodat zij geen kans gekregen had zich te gaan concentreren op mijn persoon, die in een dergelijke toestand niet meer is dan een roodaangeslagen baasje met vrolijke lichtweerkaatsende druppels op zijn hoofd en misschien - wie weet? - wel schuim in zijn bekje.

Dit nu betekende voor mij het passeren van een nieuwe mijlpaal op de weg, die uiteindelijk zal leiden tot mijn volledige integratie in de Engelse taal. Dat een vreemde taal een moeilijk iets is, ben ik me vanaf mijn eerste onvoldoendes bewust geweest, maar zoiets te ervaren in de echte grote wereld, waarin - sinds het verbod op vuurwapenen - taal je enige verdedigingsmiddel is, is toch nog wel even een andere sensatie. Toen ik hier twintig maanden geleden kwam, beheerste ik het Engels echt wel goed en het is me dan ook - gode zij dank - nooit overkomen, dat ik met worst thuis kwam als ik voor bier de deur was uitgegaan. Dat het omgekeerde wel eens gebeurde lag niet aan de taal. Ook in mijn dagelijkse omgang viel ik toch eigenlijk zelden als Hollandse boerenjongen door de mand en was ik altijd wel in staat de ander te begrijpen en mij voor hem begrijpelijk uit te drukken. Hoeveel blinde vlekken er dan toch nog in je communicatievermogen zijn, merk je pas op een avondje met alleen maar Nederlanders. Daar blijk je plotseling ook de slissers, de mompelaars, de mensen, die hun woorden zuigen in plaats van ze uit te spreken en de Groningers te verstaan. Halve zinnen met halve woorden zijn dan genoeg, de gedachtevlucht is twee keer zo snel en twee keer zo rijk, een grap komt twee keer zo hard aan en is twee keer zo snel en twee keer zo goed getimed gebracht. Pas als je dat ervaren hebt, kun je enigszins aanvoelen hoe ingrijpend het leven in een andere taal dan die van je ouders je remt in je uitingsmogelijkheden en je benadeelt t.o.v. degene die wél in zijn moedertaal spreekt.

Sprekend over ontwikkelingslanden denkt men altijd in de eerste plaats aan de economische achterstand. Om dat op te lossen worden er projecten bedacht en stuurt men technici en centen. Als de projecten mislukken, wordt er de sociale en culturele achterstand van de lokale bevolking bijgesleept, die -volgens het eindverslag -van dusdanige aard was, dat de successen vergeleken bij de verwachtingen eigenlijk maar magertjes waren. Zelden wordt er aandacht aan besteed dat het vaak voor een groot deel de taalbarrière is geweest, die verhinderde, dat een nieuwe gedachte kon wortel schieten in een ouderwets, niet met kunstmest bewerkt, brein. Voor het feit, dat de van de meestal Engelse of Franse kolonisten overgenomen officiële voertaal eerder remmend dan stimulerend op de vooruitgang in ontwikkelingslanden werkt, bestaat volgens mij zowel bij de lokale regeringen als bij de internationale instanties te weinig begrip. Er zou ontzettend veel gedaan kunnen worden door programma's uit te werken, die uitgaan van een geleidelijk afschaffen van het Engels en Frans en vervanging van deze door één, twee desnoods drie gelijkwaardige lokale talen. De elite van ontwikkelingslanden zou mooie initiatieven op dit gebied kunnen ontwikkelen, maar, zoals overal, stoomt de elite alleen maar gaar in zijn eigen Engelse dan wel Franse vet. Ze hebben hun bevoorrechte posities grotendeels te danken aan hun keurige uitspraak van een westerse taal. Hun kinderen groeien ermee aan tafel op en hebben dus tien keer zoveel kansen als de gewone jongen van de gewone boer.

Natuurlijk zijn het Engels en Frans belangrijke talen, die door zoveel mogelijk mensen geleerd moeten worden. Ik zie echter niet in waarom het nodig is lagere schoolleerlingen hiermee te overdonderen en te indoctrineren zonder ze eerst de kans te geven in hun eigen taal en gedachtewereld tot een zeker niveau van bewustzijn te komen.

Het is voorts niet moeilijk in te zien, dat op de middelbare scholen, waar in het Engels of Frans wordt lesgegeven, de preoccupatie van de leerling om de taalbarrière te doorbreken, weinig gunstig werkt op zijn andere prestaties. Bovendien is het natuurlijk onmogelijk om een taal alleen maar als middel (ter oplossing van de intertribale communicatie) te brengen: de leerlingen worden dus ook nog 's overstelpt met de vaak weinig ter zake doende culturele uitwassen ervan. Men kan zich voorstellen wat voor een merkwaardige ervaring het was, toen ik in een van de eerste maanden van mijn verblijf hier, het hoofd nog vol met fantasieën over lekkere drumbeat en in extase dansende wilden, tijdens een toertje in de bergen rondom Mbale ineens doedelzakmuziek hoorde en, nogal nieuwsgierig geworden, op een voetbalveld stuitte waar een kleine tweehonderd leerlingen in groepjes van tien vrolijke Schotse dansjes aan het instuderen waren.

Progressieve leerkrachten doen tegenwoordig erg hun best om in de schoolboekjes de westerse gedachtewereld van aardappelen en motregen te vervangen door een lokale wereld van bananen en zon, maar het is niet meer dan het paard achter de wagen spannen.

Het Kiswahili is een universeel verbreide taal in Tanzania en Kenya. Alleen in Tanzania - waar de elite door Nyerere gedwongen wordt zich meer te richten naar de gewone man - is het sinds kort tot officiële voertaal verheven. In Kenya - waar de elite danst naar de kapitalistische pijpen van de 50.000 witte hereboeren - is het nog niet zo ver. In Oeganda ligt het probleem wel een stuk moeilijker. In het zuidelijk Bantoe-gebied is het Loeganda het meest verbreid, maar vóór een 'Noordelijke' regering hier een officiële voertaal van gaat maken moet er wel heel wat gebeuren.

Een andere taal die in aanmerking komt is het Kiswahili, dat hier weliswaar veel minder verbreid is maar toch zeker door 50 pct van de bevolking gesproken wordt. Het is de taal die je als beetje nieuwsgierig jongetje makkelijk in de wat grotere dorpen kunt oppikken terwijl Engels daarentegen alleen maar op school wordt onderwezen. Van boven af wordt om mij ondoorgrondelijke reden in Oeganda niets ondernomen het Kiswahili te stimuleren.

Het radioprogramma bijv. telt per dag afgezien van het Engels veertien verschillende talen-programma's, er bestaat echter geen één Swahili-uitzending. Ook in het onderwijsprogramma komt het woord Swahili niet voor.

Wat ondertussen het Engels voor problemen zal blijven geven blijken uit de volgende ervaringen. Daar stond dan allereerst op een zonnige zaterdagmiddag Joema voor onze deur, die me van het voetballen kende. Hij probeerde wat te zeggen, maar uit zijn gemummel kon ik weinig wijs worden. Dus overhandigde hij me maar zonder verdere inleiding de volgende brief:

Dear Sir, I kindly ask you to help me. Sir I have hard there's vacancy in your hospital so I ask you to try for me Sir. Because I have made an application but they have not reply me Sir that is why I have come to ask you sir . Sir I want you to go to the Chief Male Nurse to ask for me this chance Sir. Sir I have knowbody to help me Sir and I have get my brother here but he has know rule to ask for me Sir. Sir I kindly ask you to try for me this vacancy Sir. I hope my application will meet with your kind consideration Sir .

I beg to remain Sir

I am your obedient Sir .

Ik kon helaas niet méér voor hem doen, dan hem ernstig op het hart te drukken om zo gauw mogelijk even goed Engels als zijn broer te leren spreken.

Het volgende kan eigenlijk alleen maar mondeling worden overgebracht. Aan de deur een man, die na een paar keer diep ademhalen het volgende gedichtje opzegt:

Madam I have come to inquire

it you desire

to be supplied

with eggs.

Het was ongetwijfeld in zeer mooi Engels uitgesproken, maar voor ons volkomen onbegrijpelijk. Toch hadden we een vaag gevoel, dat het iets met eieren te maken had. Als we ons onbegrip in Swahili hebben overgebracht volgt na diep zuchten opnieuw in een onbegrijpelijk soort superengels precies dezelfde ontboezeming. Pas na de derde keer begrepen we, dat hij er door zijn net in Oxford afgestudeerde broer op uit gestuurd was om ons te vragen of we eieren wilden.

Mijn dierbaarste ervaring echter komt van een twaalfjarig schooljongetje, dat wel eens een middag in de tuin kwam werken. Op een dag loop ik samen een eind met hem op. Hij maakt van de gelegenheid gebruik om me te vragen of ik zijn vader wil worden. Er moet haast wel een wolk van bezorgdheid en intense vermoeidheid over mijn gezicht zijn gegleden, want hij verandert zijn vraag direct: 'Sir, can't you give me a job, a real job?' Mijn gezicht klaart kennelijk weer helemaal op en enthousiast verzekert hij: 'Sir, if you give me a real job, I will never remember you.'

Wat ik aan Nederlands sprekende Nederlanders in deze brief in het Nederlands wilde overbrengen is: Taal is moeilijk.