Twisten

Tribalisme is op zijn retour schreef ik terloops in een vorige brief. In Kampala, de hoofdstad van Oeganda, waar de meeste baantjes te vergeven zijn en mensen van de ongeveer vijfentwintig stammen die Oeganda telt, samen en door elkaar leven, merk je er inderdaad weinig van. In de grote stad ben je een individu. En een individuele Moeganda is niet te beroerd kamers te verhuren aan een individuele Acholi. Deze op zijn beurt heeft er weinig bezwaar tegen dat de kamer naast hem door een Loegbara, een Tesot, een Moetoro, een Soedanese vluchteling, een Moekiga, een Sebei, een Moegisoe, een Lango of een Koekoe bewoond wordt. Individuen zijn eenzame mensen en eenzame mensen drinken graag een pilsje met andere mensen. Hindert niet waar ze vandaan komen, als ze maar eenzaam zijn of aardig of toegankelijk of interessant of veel geld op zak hebben. Een Amerikaanse vriend, die in 1965-66 een sociologisch onderzoek deed in de stad Mbale, kwam tot de conclusie dat de persoonlijke vriendschappen - althans van degenen die een baan of opleiding hebben - bepaald werden door de hoogte van het inkomen, de aard van het werk, het al dan niet afkomstig zijn van dezelfde middelbare school of het achterna zitten van hetzelfde lekkere stuk. Mensen echter zónder opleiding en met een gering of geen inkomen plachten geen andere vrienden te hebben dan hun tribale broeders en zusters.

Dat tribale emoties noch uit het dagelijkse noch uit het politieke leven weg te denken zijn, moge blijken uit de volgende twisten:

Eerste Twist

'Het is heel typisch,' zegt het in Nairobi (Kenya) als Kikoeyoe geboren meisje, 'maar het lijkt wel alsof wij Kikoeyoe's niet geschikt zijn voor het geven van onderwijs. De Afrikaanse leraren op de middelbare scholen in Kenya zijn bijna allemaal Loeo's.'

Hoe komt dat nou? Worden de Loeo's misschien als leraar geboren? Een dergelijke conclusie druist in tegen alles wat ik voor waar houd. Elke rassentheorie begint met een dergelijke constatering en een dergelijke conclusie. Je kan zeggen van de racist wat je wil, maar hij is een zeer gevoelig waarnemer. Veel mensen zouden het niet zien, maar hij ziet mensen met een kromme neus en mensen met een rechte en het valt hem bovendien nog op, dat die krommen zo vaak bankdirecteur of voddenkoopman zijn. Twee waarnemingen en aangezien hij niet verder wil kijken dan zijn eigen neus lang is, legt hij er meteen een oorzakelijk verband tussen. Talent voor bankdirecteur en het verhandelen van vodden zit in het stukje vlees dat je krijgt als je een kromme neus met een scherp mesje recht gaat maken. Als hij dan bovendien nog – wat bij bijna 100 pct. het geval is - op school alleen maar onderwezen is in de Genetica van Mendel en nooit heeft leren proeven van de na 1945 uit Amerika overgewaaide verworvenheden van de Sociologische Wetenschap dan staat zijn conclusie voor hem als een onwrikbare paal boven water. Immers kromneuzige vaders produceren -tenzij ze scheef gaan -kromneuzige kinderen en die kinderen worden dus in de wieg gelegd als bankdirecteur en voddenkoopman.

Zit er in die paar centimeter dat de Loeo's nou gemiddeld langer zijn dan de Kikoeyoe's een talent voor het geven van onderwijs? Ik weet zeker van niet. Maar ja.

'Is dat nu wel zo, dat er bij het onderwijs percentueel minder Kikoeyoe's zitten?' vraag ik. Er schijnt geen ontkomen aan. Zij is niet de enige die dat zegt. Er zijn veel Kikoeyoe's die zich daar zorgen over maken. De enige Afrikaanse professoren aan de Nairobi-universieit zijn Loeo's. Tsja.

Ineens echter zie ik het: de Kikoeyoe's zijn de grootste stam in Kenya. Het is de stam, de enige stam, die - destijds illegaal als MauMau - tegen de kolonialen gevochten heeft en de onafhankelijkheid heeft bewerkstelligd. Dientengevolge hebben zij het in de regering voor het zeggen. De Kikoeyoe-leraren - het was nagenoeg het enige baantje, dat een Afrikaanse intellectueel in de koloniale dagen was toegestaan - zitten nu allemaal met een dubbel zo goed salaris en tien keer zoveel invloed op honderd maal zoveel rozen in regeringsbaantjes. De Loeo's, de tweede grote stam, levend in het westen van Kenya, worden hieruit als onbetrouwbare individuen en als de potentieel gevaarlijkste groep geweerd.

Tweede Twist

Gaat het in Kenya nog vrij gematigd tussen Kikoeyoe's en Loeo's, in Oeganda gaat het fel tussen Noorderlingen en Baganda. De eersten zitten sinds kort in het regeringszadel en ik vermoed dan ook dat het niet lang meer zal duren voor een Noorderling mij bezorgd zal toevertrouwen: 'Moeten mijn kinderen dan uitgerekend door die verdomde Baganda onderwezen worden? Waarom hebben mijn eigen mensen toch geen interesse voor het onderwijs? Zou het komen omdat de Baganda kleiner van stuk zijn maar grotere schedels hebben?'

Officieel bestaan er geen stamtegenstellingen in Oeganda en als je de regeringspropaganda gelooft, dan zijn de Baganda fellere aanhangers van de regering dan de noordelijke stammen. Hoe – zo vroeg ik mij laatst af - zou je een buitenlandse eendagsjournalist nou duidelijk moeten maken dat het onder het officiële oppervlak nog lang niet allemaal pais en vree is? Ik zou hem denk ik meenemen naar een voetbalwedstrijd van een Boegandateam om hem de toejuichingen van het Boegandapubliek te laten horen. Die zijn nl.: 'Hup Biafra!' en 'Biafranen vooruit! Zet 'm op!' of als er een baard bij is: 'Ojoekwoe! Ojoekwoe! Ojoekwoe!'

Duidelijker en triester is het verhaal van mijn vriend Den Dolder, die als arts midden in het echte Boeganda-gebied is gestationeerd. Men heeft zich ten doel gesteld in Oeganda de poliomyelitis totaal te eradiceren. Daartoe is opgericht het President Obote Polio Appeal Fund, die diverse activiteiten verricht om geld in te zamelen. Medische teams zijn op vele plaatsen actief met het uitdelen van klontjes met poliovaccin aan kinderen. Sommige Baganda vertrouwen het niet en vrij algemeen heerst de opvatting dat de druppeltjes niet tegen polio beschermen maar dat het een handige truc van de regering is om de Bagandakinderen steriel te maken zodat de stam op den duur zal uitsterven. De actie die elders vrij succesvol is komt in Boeganda minder goed van de grond.

Derde Twist

Dat was Noord tegen Boeganda, maar dat er hier op veel lager niveau ook nog veel op te lossen valt, moge blijken uit mijn volgende ervaringen in het ziekenhuis.

De patiënte komt uit Ankole, een gebied met zeg 300.000 inwoners in het zuidwesten van Oeganda. Zij spreekt het Loenyankole.

De verpleegster die als tolk zal optreden komt uit Ankole. Zij spreekt het Loenyankole. Toch gaat de communicatie tussen die twee niet zo best en zij stokt ten slot te helemaal.

'Wat heb ik nou an me pet?' denk ik bloemrijk, maar in het Engels wordt het: 'What is this?'

'She abuses me, doctor,'

zegt de verpleegster verlegen lachend. De patiënte lacht ook verlegen, maar ze weigert ondertussen verdere vragen via deze verpleegster te beantwoorden.

Alhoewel afkomstig uit hetzelfde gebied en dezelfde taal sprekend blijkt de één een Moehima te zijn en de ander een Bantoe. De Bantoe's zijn de oorspronkelijke bewoners van Ankole, maar de Bahima zijn ergens in de 18e eeuw eens met veel vee, een grote mond en militair overwicht uit het Noorden komen zakken.

'Maar wat is dan nu precies het verschil?'

vraag ik de Bantoeverpleegster.

Ze antwoordt heel voorzichtig: 'Wel, ze zeggen dat de Bahima lui zijn. Men zegt dat ze weinig anders doen dan kijken naar hun vee. Ze trekken maar een beetje rond. Ze verbouwen niets. Ze voeden zich alleen maar met melk.'

'En de Bantoe's?'

'Tsja, ik weet het niet zo, maar dat zouden harde werkers zijn, die het veel verder schoppen.'

Hebben die twee zich dan niet op den duur vermengd? Nee.

Trouwt er dan nooit een Moehima met een Bantoe? Nooit.

Wat vinden de Ankole-Bantoe's nou van de Ankole-Bahima?

'Er zijn er, die zeggen dat ze maar weer op moeten donderen naar Abessynië, waar ze vandaan komen.'

Wat vinden de Ankole-Bahima van de Ankole-Bantoe's? Het wordt geillustreerd door het antwoord van de patiënte op mijn vraag of ze ooit op school geweest is. Ja, één week. In de tweede week echter zag ze dat er zoveel Bantoe's op die school gingen en toen had ze er zo balen van, dat ze er maar van afzag.

We moeten alle drie erg lachen. De verpleegster en ik duidelijk van harte, de patiënte een beetje met kiespijn. Misschien is het niet waar en zei ze het alleen maar om haar minachting voor de verpleegster goed te laten uitkomen. Het illustreert echter wel precies hoe ze over de andere groep denkt.

Dit gesprek vond plaats ongeveer tegelijk met het ingaan van de nieuwe Constitutie van Oeganda, waarin geen plaats meer is ingeruimd voor de lokale traditionele hoofden. Eén van de hoofden, die daarbij gevallen zijn, is dat van de Omoegabe (koning) van Ankole. Hij moest op 5 oktober 1967 zijn paleis in Mbarara verlaten en krijgt nu van de centrale regering een jaarlijks pensioen van 2160 Engelse ponden. De ex-Omoegabe is, zoals zijn voorgangers, een Moehima. Het is niet moeilijk te raden wie zijn vertrek heeft bedroefd en wie het heeft verheugd.

Vierde Twist

Nog even een ander incident. Een mannelijke Moesoga-patiënt rukt een Moetoro zijn kommetje thee uit de handen. De Moetoro laat het er niet bij zitten en probeert het kommetje weer aan de dief te ontrukken. De thee is ondertussen al in het gras verdwenen, maar het gaat kennelijk om het principe. Op het geschreeuw komt een andere Moesoga-patiënt aangesneld, die meteen op de Moetoro begint in te rammen. Deze tweede Moesoga was net bezig ongezien over het hek te ontsnappen. Hij was in feite al aan de andere kant van het hek en moest weer helemaal terug klimmen.

'Kende je die andere Moesoga nou?'

vraag ik hem later.

'Nee, maar ik kan mijn broeder in nood toch niet in de steek laten.'