hooker, werkboot, vooral om mee te vissen; een oude of plompe boot (DARE).

– Van Nederlands hoeker ‘bepaalde vissersboot’; overgenomen in de zeventiende of achttiende eeuw en nog in gebruik.

* De Nederlandse naam hoeker is een afleiding van hoek (zie hook in 2.5) dat verschillende betekenissen heeft waaronder die van ‘vishaak’ – een betekenis die inmiddels is verouderd.

Een hoeker was oorspronkelijk een vissersboot waarop men vis ving met een hoek.

De naam hooker is ook overgenomen door het Brits-Engels, maar waarschijnlijk is de ontlening in het Amerikaans-Engels onafhankelijk daarvan gegaan.

Er zijn twee redenen die daarvoor pleiten: de eerste is dat het woord in het Amerikaans-Engels een specifieke betekenis heeft gekregen die niet bestaat in het Brits-Engels, namelijk die van ‘werkboot’ en ‘oude, plompe boot’; en ten tweede dat uit DARE blijkt dat het woord vooral in New England voorkomt, waar het overigens enigszins ouderwets aandoet.

Illustratie 2.57 – Hooker (bron: privécollectie)

1830 My debut as a blue jacket took place in 1815, on board an “old barn of a hooker,” that was built during the war, down east.

1910 “He wrote me that he came up the river on a brig.” “Yes, I commanded the old hooker.”

1918 Hooker … A boat, especially of an inferior sort. “It was pretty rugged out there for his old hooker.”

1969 They had two … they always called them hookers, boats … They’d load the day’s fish and then go that night [from Washington Island] to Green Bay. (DARE)

1975 Hooker – Originally a Dutch fishing boat with sturdy lines; hence any good workboat.

Bij hooker zullen de meeste mensen niet zozeer aan een boot denken als wel aan The Happy Hooker Xaviera Hollander – een pseudoniem voor Vera de Vries.

Van haar openhartige autobiografie met deze titel, die in 1971 verscheen, gingen wereldwijd meer dan zestien miljoen exemplaren over de toonbank. Komt ook hooker ‘hoer’ uit het Nederlands? Is de vrouwelijke hooker afgeleid van de naam van de boot, zoals de zwervende tramp is afgeleid van een tramp steamer, omdat de oudste tramps zich verplaatsten via boten? Een aannemelijkere verklaring wordt gegeven door Bartlett. In de tweede druk van zijn Dictionary of Americanisms uit 1859 veronderstelt hij dat het woord hooker is afgeleid van de naam Corlear’s Hook, kortweg Hook, een landpunt in de East River in New York waar verschillende bordelen voor zeelieden waren ingericht.

1859 Hooker. A resident of the Hook, i.e. a strumpet, a sailor’s trull. So called from the number of houses of ill-fame frequented by sailors at the Hook (i.e., Corlear’s Hook) in the city of New York.

Corlear’s Hook heette eerder Corlaers Hook en was genoemd naar Jacobus van Corlaer, die zich daar vestigde vóór 1640 – hij was familie van Arendt van Corlaer die in 1662 de kolonie Schenectady aan de oevers van de Mohawk stichtte, en wiens naam in het Irokees de titel voor hooggeplaatsten werd.

De herkomst die Bartlett geeft, wordt echter in twijfel getrokken omdat hooker al eerder, in 1845, is aangetroffen in North Carolina, ver weg van Corlear’s Hook. Maar inmiddels is er een nieuwe vindplaats opgedoken, en wel in de New York Transcript van 25 september 1835.

Daarin wordt verslag gedaan van een verhoor voor de politierechter waarin een vrouw een hooker wordt genoemd, omdat zij ‘hangs around the hook’ – en hier is opnieuw sprake van Corlear’s Hook. Desondanks houden sommige etymologen, zoals Quinion en Wilton, de mogelijkheid open dat hooker niet een afleiding is van het aan het Nederlands ontleende hook, maar van het inheemse Engelse hook ‘haak’, en dat de naam impliceert dat een hooker haar klanten ‘hooks’, dus aan de haak slaat. Maar een compromis is ook niet uitgesloten: de hookers uit de omgeving van Corlear’s Hook werden wellicht naar deze wijk genoemd, en in andere plaatsen dacht men aan een (fish)hook.

Hoe dit ook zij, er is één etymologie van het woord hooker die in geen geval klopt, hoewel zij vaak wordt herhaald: een hooker is niet genoemd naar Joseph ‘Fighting Joe’ Hooker, generaal-majoor in het Noordelijke Leger tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog en berucht om zijn levenswandel. Hoewel zijn hoofdkwartier gold als een kruising tussen een bar en een bordeel, kan hij zijn naam niet geleend hebben aan de hooker, om een eenvoudige chronologische reden: Fighting Joe was commandant in 1863 en toen was er al bijna 30 jaar sprake van hookers.

keel, keelboat, ondiepe, overdekte rivierboot (Craigie, Webster).

– Van Nederlands kiel, kielboot ‘platbodemd vaartuig’; overgenomen in de zeventiende of achttiende eeuw en een gespecialiseerde en historische term geworden (ook in Nederland).

Illustratie 2.58 – Keel, detail van een schilderij van Kees Terlouw (bron: The Printing Art, deel 4, nr. 5, jan. 1905)

* Het Nederlandse kiel betekent net als het Engelse keel ‘bodem, onderste deel van een schip’. Het woord komt voor in de samenstelling kielboot voor een vaartuig met een platte bodem, en kiel heeft diezelfde betekenis gekregen, misschien als verkorting van kielboot, hetzij doordat men kiel overdrachtelijk voor het gehele vaartuig ging gebruiken. Kielboten waren heel geschikt om de rivier de Hudson mee te bevaren. De Nederlanders deden dat als eersten en de Yankees namen de boten en hun namen als keel en keelboat over. De schepen werden ook gebruikt om te varen op de rivieren de Ohio en Mississippi.

1785 Our fleet now consists of twelve small keels and batteaux.

1786 Great numbers of Kentucke and keel boats passing every day; some to the Falls, others to Post Vincent – Illinois Country &c.

1837 Before the introduction of steam-boats on the western waters, its immense commerce was carried on by means of keel-boats and barges.

The former is much in the shape of a canal boat, long, slim-built, sharp at each end, and propelled by settingpoles and the cordelle, or long rope.

1883 Some hundreds [of rivers subordinate to the Mississippi] … are navigable by flats and keels.

pinkie, ook pinky, kleine zeilboot met een spitse achtersteven (Craigie, DARE, Webster).

– Van Nederlands pinkje, pinkie, verkleinwoord van pink ‘naam voor een bepaald vaartuig’; overgenomen in de zeventiende eeuw en nog bekend.

* De herkomst van het Nederlandse woord pink als naam voor een bepaald vaartuig is onbekend. Het woord is al vroeg geleend in het Brits-Engels, maar pinkie en varianten zijn het eerst vermeld in Noord-Amerika en komen vrijwel alleen daar voor. Varianten die in de VS zijn aangetroffen, zijn pink (stern), pink(ey)-stern schooner. Het woord wordt vooral gebruikt in New England, maar is inmiddels ook daarbuiten wel bekend.

Het vaartuig wordt gebruikt in de kabeljauwvangst en de kustvisserij.

1636 When the pinckes comes downe I hope the will bringe hay.

1840 Chebacco boats and small schooners are known to him as “pinkies,” “pogies,” and “jiggers.”

1903 On another occasion the Houghton ran into a pinkey-stern schooner.

1932 True smacks were often sharpsterned craft called pinkys, with rail rising aft to a high peak, ending in a crotch for holding the main boom when sail was lowered. Pinkys, often known as “pinks”, were noted for their seagoing qualities and were, above all others, of purely New England origin.

1975 Pinky – A distinctive small schooner with sharp or “pinked” stem. Designed in Massachusetts, they had a vogue in Nova Scotia and were common along the Maine coast in short-haul trading. An occasional pinky is seen today in the summer fleet, preserved by someone who cares.

scow, groot, platbodemd vaartuig, meestal gebruikt voor het vervoer van zand, kiezel of afval (Craigie, Webster).

– Van Nederlands schouw ‘platboomde schuit’; overgenomen in de zeventiende eeuw en nog in gebruik.

* De Nederlanders namen hun plat boomde schouwen mee naar Nieuw-Nederland, en omdat deze boten heel geschikt waren voor het vervoer van goederen over de talrijke rivieren, werden vaartuig en naam al heel vroeg overgenomen door de Yankees. De boten werden ook gebruikt als veerboot.

Men zei ook wel scow-boat of scow schooner. De Nederlandse schouw werd ook overgenomen in het Schots en Iers, maar dat gebeurde onafhankelijk van het Amerikaans-Engels en pas later, in de negentiende eeuw.

1669 The Governor hath given me Orders … to provyde a scow to help ye souldiers in their provision of fire wood.

1828 The ferry flat is a scow-boat.

1835 The Scows, used exclusively for grain, flour, lumber, &c, … are employed by the farmers to carry their own produce to market.

1913 At the foot of Castro street … the scow schooners, laden with sand and gravel, lay hauled to the shore in a long row.

De werklieden op de schouwen werden scow-gang of scowmen genoemd:

1891 The oyster next falls into the hands of the ‘scow-gang,’ men whose specialty it is to remove them from the floats.

1906 12 Scowmen and bargemen along the North and East River fronts.

In de twintigste eeuw werd de scow in de VS doorontwikkeld tot een klein, platbodemd wedstrijdjacht, nadat men de boot al in de negentiende eeuw met zeilen had uitgerust – inmiddels is de scow dan al bekend in een groot deel van de VS en al lang niet meer alleen aan de oostkust:

1848 Scow. (Dutch, schouw.) A large flat-bottomed boat, generally used as a ferry boat, or as a lighter for loading and unloading vessels when they cannot approach the wharf. On Lake Ontario they are sometimes rigged like a schooner or sloop, with a lee-board or sliding keel, when they make tolerably fast sailers. (Bartlett)

1929 The result of these changes was that ten years after the Britannia was built the type of racing yacht had developed into a scow with a fin keel. (OED)

In het verleden was ook een gespecialiseerde schouw in de VS bekend, de Nederlandse modderschouw die in de mond van de Yankees een mud-scow werd en waarmee een modderpraam werd aangeduid, een platbodem die gebruikt werd als baggerschuit:

1766 To Be Sold, a new Mud-Scow, 24 Foot long, and can carry 12 or 14 Tons Weight.

1848 A mudscow (Dutch, modderschouw) is a vessel of this description, used in New York for cleaning out the docks. (Bartlett, scow)

1894 Charlie Thayer … could manage any kind of a boat from a crack yacht to a mudscow.

skate, toestel aan de voet om zich over het ijs te bewegen (Craigie, Webster).

– Van Nederlands schaats; overgenomen in de zeventiende eeuw en nog in gebruik.

* De Lage Landen stonden bekend om hun schaatstraditie en ijspret, en op vijftiende- en zestiende-eeuwse schilderijen staan dan ook veelvuldig schaatsende personen afgebeeld.

Illustratie 2.59 – Schaatsend paar (bron: Schaatsenrijden, J. van Buttingha Wichers, Den Haag 1888)

Hierdoor raakte het woord schaats in andere talen bekend, waaronder het Brits-Engels. In de zeventiende eeuw is hier een aantal malen sprake van Dutchmen on of with scates – het gaat dan telkens om de beschrijving van een buitenlands verschijnsel, en dat blijft voor het Brits-Engels zo tot in de achttiende eeuw.

In het Amerikaans-Engels is het woord skates iets later aangetroffen, begin achttiende eeuw, maar dan gaat het direct om een verschijnsel in New York.

Dat bewijst wel dat het Brits- en Amerikaans-Engels het woord afzonderlijk uit het Nederlands hebben geleend. De slot-s is in het Nederlands onderdeel van het woord; het Nederlandse meervoud is schaatsen.

In het Engels echter werd de vorm skates opgevat als een meervoud, en in de negentiende eeuw vormde men daarvan het enkelvoud skate.

Illustratie 2.60 – ‘Voor het eerst op rolschaatsen’ (bron: Voor ’t Jonge Volkje, samengesteld door I. en L. de Vries, Utrecht 1980, illustratie uit 1880-1900)

1701 Upon the Ice its admirable to see Men and Women as it were flying upon their Skates.

1756 We proceeded down the lake, on the ice, upon skaits.

1790 Frederick W. Starman … has just received … from Amsterdam … Skates.

1911 The runner of this skate is made of the very best cold rolled cast steel.

Dankzij het bekende kinderboek van Mary Mapes Dodge, Hans Brinker or the Silver Skates uit 1865, werd het hardrijden op de schaats in de VS algemeen bekend.

Hoezeer Nederlanders en schaatsen met elkaar waren verbonden, blijkt wel uit het feit dat Farmer in 1889 opmerkt dat een bepaald soort schaatsen dutchers wordt genoemd:

1889 High Dutchers. – Skates, the blades of which are ornamentally curled in front … The Dutch are well known as the best skaters in the world – hence the name as given to a superior kind of skate.

In de achttiende en negentiende eeuw experimenteerde men met schoenen met wieltjes eronder. In de negentiende eeuw bracht men hier in Amerika enkele technische vernieuwingen in aan, en in 1863 werd er een patent aangevraagd op de zogenoemde roller skate.

1863 A roller skate provided with two rows of tubular adjustable rollers, and the whole constructed and operating as shown and described.

1881 Children glide peacefully along the asphalt on roller-skates.

Het vernieuwde product leidde tot een rolschaatsrage in de VS en West-Europa, waaronder Nederland – waar de schoenen de naam rolschaatsen kregen, wat wel een vertaling van het Amerikaans-Engelse roller-skates zal zijn geweest.

Eind twintigste eeuw werden in Amerika allerlei nieuwe, snelle en verbeterde varianten van de rolschaats uitgevonden, zoals de inline skate met vier wieltjes achter elkaar. Deze rolschaatsen werden meestal gewoon skates genoemd, een verkorting van roller-skates, inline skates etc. Ter onderscheiding werden de vroegere schaatsen voor op het ijs sindsdien ice skates genoemd.

De vernieuwde skates zijn, als zaak en als woord, door Nederland en België uit de VS overgenomen, en zo heeft de oorspronkelijke Nederlandse schaats eind twintigste eeuw zijn comeback in het Nederlands gemaakt in de vorm skate.

Maar er was geen sprake van eenrichtingsverkeer. In Nederland werd namelijk de ‘echte’ schaats, waarmee men over het ijs gaat, eveneens vernieuwd: in 1983 werd de klapschaats ontwikkeld door medewerkers van de Faculteit Bewegingswetenschappen van de Vrije Universiteit in Amsterdam. De naam drukt uit dat de schaats het mogelijk maakt om bij het afzetten een zetje of klap na te geven, wat invloed heeft op de snelheid.

Toen de Nederlandse schaatssters in 1996 de superioriteit van de schaats overtuigend aantoonden, namen andere landen de vinding snel over, inclusief de Nederlandse naam. Aanvankelijk heette de schaats in het Engels slapskate.

Daarna werd het woord vervangen door clapskate, maar vanwege de associatie met clap ‘geslachtsziekte’ en misschien ook wel onder invloed van het Nederlandse woord, is de uiteindelijke benaming klapskate geworden. Deze naam heeft een officiële status gekregen, doordat de International Skating Union hem gebruikt in haar stukken. Toch worden ook clapskate en slapskate nog wel gebruikt. Dankzij de uitvinding van de klapschaats werd het Nederlandse woord schaats dus tweemaal overgenomen in het Amerikaans-Engels.

sleigh, glijdend voertuig voor het vervoer van mensen of goederen over ijs of sneeuw; in het dialect: kinderslee (Craigie, DARE, Webster).

– Van Nederlands slede, ook samengetrokken tot slee ‘voertuig waarmee kinderen over sneeuw of ijs glijden’, vroeger ‘glijdend voertuig voor het vervoer van mensen of goederen over ijs of sneeuw’; overgenomen in de zeventiende eeuw en nog in gebruik.

* Dat Nederlanders toonaangevend zijn geweest op het gebied van het vervoer over ijs, blijkt wel uit het feit dat het Engels niet alleen skate heeft overgenomen uit het Nederlands, maar dat alle drie de Engelse woorden voor ‘slee’ – sled, sledge, sleigh – teruggaan op het Nederlands. In alle gevallen gaat het aanvankelijk om een voertuig zonder wielen dat glijdend over ijs en sneeuw voortgetrokken wordt. Sledge komt sinds 1617 voor in het Brits-Engels; sled is zelfs al vanaf de veertiende eeuw in het Engels bekend, maar wordt tegenwoordig alleen nog in dialecten en in het Amerikaans-Engels gebruikt. Sleigh is het enige woord dat in het Amerikaans-Engels direct is overgenomen van Nederlandse kolonisten. Het komt voor in een groot aantal spellingen, zoals sley, slay, slae. In het allereerste citaat is zelfs de Nederlandse spelling nog bewaard gebleven.

1696 It is resolved … to Present … Two good and sufficient horses, & a Slee. (Mathews)

1703 Corps is brought to Town in the Governours Slay.

1708 Deleware River so froze that Loaden Slaes goes from hence upon it to Philadelphia.

1721 They went to church in a sley.

1759 [I] send you twenty-two sleys to transport your sick.

1832 Americans … draw a distinction between a sled, or sledge, and a sleigh; the sleigh being shod with metal. (Craigie sled) In de negentiende eeuw evolueerde sleigh, net als de slee in de Lage Landen, van een transportvoertuig in een kinderspeeltuig; misschien als verkortingen van de oudere samenstellingen handslee respectievelijk hand sleigh.

1841 They prepared a rude hand sleigh … The flat and wide side was the bottom of the runner, and it was bent up forward.

1869 Wheelbarrows and Childrens’ Sleighs.

In diezelfde eeuw werd de slee, die geleidelijk zijn functie als vervoermiddel over sneeuw en ijs kwijtraakte aan de trein en andere nieuwe vervoersmiddelen, in de VS verbonden met de viering van Kerstmis. In 1857 werd het beroemde liedje ‘One-horse open sleigh’ geschreven, meestal bekend onder de naam ‘Jingle bells’. Sleigh bells, de belletjes die bevestigd zijn aan het paardentuig of de slee en die voor het eerst in 1790 zijn vermeld, kregen een belangrijke rol in veel kerstliedjes, onder andere in het zeer populaire kerstlied ‘White Christmas’ van Irving Berlin uit 1940. En al eerder begon ‘Winter Wonderland’, geschreven in 1934, met: ‘Sleigh bells ring, are you listening.’ De slee werd het vaste vervoermiddel van Santa Claus (zie 2.11) – het is grappig om te zien hoe twee Nederlandse exportproducten in de VS met elkaar verbonden raakten, terwijl ze in hun land van herkomst geen enkele relatie met elkaar hadden of hebben.

Illustratie 2.61 – Sleigh (bron: Schaatsenrijden, J. van Buttingha Wichers, Den Haag 1888)