21
Het jaar 1995 ging van start in ogenschijnlijke rust tussen de troonopvolger en de prinses met wie hij niet langer samenleefde. Zonder geruzie deelden ze de zorg voor William en Harry. De jongens zaten nu het grootste deel van het jaar bij elkaar op Ludgrove. Als ze op Kensington Palace waren en Diana het druk had, nam Olga Powell, hun kinderjuf, de zorg over. Tiggy hield ze bezig als hun vader er niet was en hielp bij de opvoeding in Gloucestershire en Norfolk en ook op Balmoral, waar William toen hij twaalf was de leiding kreeg over een dagje fazantenjacht.
In januari nam Charles zijn zoons mee uit jagen met de Beaufort Hunt, dat was voor beide jongens de eerste keer. William en Harry waren allebei in voor de jacht, maar liepen geen van tweeën warm voor de rust en stilte van het vissen waar hun vader zo verzot op was. Als ze op Balmoral niet in de heuvels aan het jagen waren, liepen ze gedrieën langs de oevers van de Dee en gooiden stokken in het water, die de honden apporteerden.
Diana verbond haar naam aan nog meer charitatieve instellingen, al naar gelang ze haar interesse wekten. In 1995 maakte ze tien buitenlandse reizen, tot helemaal naar Japan, Rusland en Argentinië toe. In Tokio bezocht ze het kantoor van het Internationale Rode Kruis, waarvan ze sinds kort beschermvrouwe was, en in Hongkong liet ze zich op de hoogte stellen bij een behandelcentrum voor kanker, een daklozenopvang en een afkickcentrum voor drugsverslaafden. Stilletjes probeerde ze ook voortdurend in de gunst te komen bij kranteneigenaren, hoofdredacteuren en journalisten, die ze uitnodigde voor lunches en diners, vaak in haar appartement in Kensington Palace.
Elke keer zorgde Diana daarbij voor een persoonlijke noot. ‘Ze stelde de juiste vragen, toonde belangstelling voor wat je deed,’ herinnerde Max Hastings zich, die inmiddels hoofdredacteur van de Evening Standard was geworden. ‘Ze besefte dat we allemaal maar mensen zijn en gevoelig voor vleierij. Het was in het belang van beide partijen. Ik ging heel graag bij haar lunchen, omdat ze ons figuurlijk helemaal in de watten legde. Werd ze als gevolg daarvan wat minder hard aangepakt? Dat zou best kunnen.’
Ook Charles had ontmoetingen met journalisten, maar die waren anders getoonzet want ‘de prins voelde zich in gezelschap van mediamensen te slecht op zijn gemak om het spel te kunnen spelen op de manier waarop zij dat deed’, zei Hastings. Charles voerde lange gesprekken, maar ‘nooit zou hij eens beleefd informeren naar waar je woonde, waar je kinderen op school gingen of waar je graag ging vissen – de gebruikelijke koetjes en kalfjes’.
Op Highgrove poseerde Charles en zijn zoons voor wat hun meest speelse kerstkaart werd: we zien Charles in de tuin op een stenen bank met de jongens aan weerszijden, ieder in een enorme terracotta urn. De foto op de jaarlijkse kerstkaart was altijd weer voer voor analyses in de boulevardpers: Diana die in 1985 van de camera wegkeek was een teken van huiselijke problemen; de stijve pose waarmee het gezin in 1991 moeizaam de schijn probeerde op te houden; en de eerste keer, in 1992, dat William en Harry er alleen en pijnlijk verloren op stonden. Zelfs de grappenmakerij van 1995 werd tot ergernis van Charles onder een vergrootglas gelegd: ‘Daar laten ze dan een psycholoog een heel artikel over schrijven,’ zei de prins. ‘Het was gewoon een grappig ideetje. (...) Ze nemen alles ook altijd zo serieus.’
Charles en Diana zagen elkaar maar zelden, maar op 6 september 1995, Williams eerste dag op Eton, stond het hele gezin er vrolijk en opgewekt bij. Het had het paar betrekkelijk weinig moeite gekost om een middelbare school te kiezen voor de dertienjarige William, net zomin als twee jaar later met Harry het geval zou zijn. De Spencers waren altijd al naar Eton gegaan, zodat de prinses daar een vanzelfsprekende voorkeur voor had. Charles kon zich daarin vinden en zou al helemaal niet aandringen op Gordonstoun, dat hij inmiddels betitelde als ‘Colditz in kilts’, een verwijzing naar het beruchte krijgsgevangenenkamp voor officieren in nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Eton, dat recht tegenover Windsor Castle aan de overkant van de Theems lag, had ruime ervaring met kinderen van koninklijken bloede en telgen van de upper ten van Engeland en Europa. Het in 1440 door koning Hendrik VI gestichte jongensinstituut staat bol van traditie. De jongens dragen een zwart jacquet, met gestreepte pantalon en gilet. De school is onderverdeeld in ‘houses’ met elk een ‘master’, een leraar die als algemeen mentor optreedt maar ook de schoolprestaties in de gaten houdt. Rector John Lewis beval Manor House aan, waar dr. Andrew Gailey, een gerespecteerde geschiedenisleraar, de scepter zwaaide. Hij behandelde William en Harry met zorg en zag erop toe dat ze een normale schooltijd genoten met volop vrienden.
Terwijl Diana zich met haar openbare verplichtingen bezighield, kookte ze van binnen van wraaklust tegen Charles’ documentaire en zijn boek met Jonathan Dimbleby. Door haar succes bij het inpalmen van journalisten voelde ze zich sterker. Ze polste een aantal in de media gepokte en gemazelde vrienden, onder wie filmproducent David Puttnam en literair criticus en tv-interviewer Clive James, over hoe ze zich op radio en televisie zou kunnen doen gelden. Beide mannen drukten haar op het hart om er niet aan te beginnen. Toen liep ze Martin Bashir tegen het lijf, een producer van het BBC-programma Panorama die ook een kennis van haar broer Charles Spencer was.
Bashir haalde haar over om mee te werken door haar wijs te maken dat de koninklijke familie haar bespioneerde. Hij beschikte niet over betrouwbare aanwijzingen dat dat echt zo was, maar speelde vakkundig in op de onzekerheid van de prinses. In de zomer van 1995 kwamen zij en Bashir overeen dat ze in het geheim zou meewerken aan een televisie-interview dat voor haar huwelijk de spreekwoordelijke druppel zou blijken. Ze vertelde niemand iets: haar adviseurs niet, haar vrienden niet en zelfs niemand van haar familie. Ze besprak met Bashir hoe ze het zouden aanpakken en hij gaf haar gelegenheid om de antwoorden op al zijn vragen eerst te oefenen.
Om er zeker van te zijn dat haar staf niet op Kensington Palace zou zijn, besloot ze dat het vier uur durende interview zou worden opgenomen op zondag 5 november. Dat was Guy Fawkes Day, een nationale feestdag. De uitzenddatum werd bepaald op maandag 20 november 1995, de trouwdag van de koningin en prins Philip. Op de 13de, ruim een week na de opnamen, onthulde Diana haar plan aan Patrick Jephson. Aanvankelijk deed ze er luchtigjes over en vertelde ze dat de mannen van de opnameploeg ‘tot tranen toe geroerd waren’. Maar toen hij doorvroeg, wilde ze niets meer kwijt.
Jephson belde onmiddellijk met de adviseurs van de koningin, die Diana vroegen hun te vertellen waar de uitzending over ging. Iedereen die op St. James’s Palace of Buckingham Palace ook maar iets te zeggen had, Diana’s persoonlijke jurist en zelfs Charles probeerden om de prinses ‘met vleien, met argumenten of hoe dan ook ertoe te brengen’ om nog eens over haar potentieel rampzalige plan na te denken. ‘Ze hield haar kaken stijf op elkaar tegenover iedereen die haar misschien zou proberen tegen te houden,’ schreef Jephson later. Op de 14de, de dag dat Charles zevenenveertig werd, kondigde de BBC het interview in Panorama aan.
Toen het programma op 20 november werd uitgezonden, hield Diana met haar malicieuze, passief-agressieve optreden, een jeremiade vol verbittering en het uitgekiend onthullen van haar boulimie, haar depressies en haar gesnij in armen en benen, een uur lang zo’n 15 miljoen Britten aan de buis gekluisterd. Het was een van de best bekeken BBC-programma’s ooit en voor Panorama een record. Ze droeg een zedig marineblauw pakje met daaronder een fris wit hemdje. Zware zwarte make-up gaf haar grote blauwe ogen een verdrietige glans. Ze oogde bleek en afgetrokken. ‘Het leek of ze haar lippenstift vergeten was, wat bij een erkende schoonheid duidt op hevige ontsteltenis,’ schreef schrijfster Hilary Mantel, een meester van het kleine maar veelzeggende detail. ‘Haar gezicht was net een masker’ dat ‘“verdriet” en “onrecht” uitstraalde.’
Dat Diana toegaf een verhouding met James Hewitt te hebben gehad was nog wel het minste. Nadrukkelijk en geëmotioneerd herhaalde ze haar beschuldiging dat Camilla achter Charles’ ‘allesvernietigende’ ontrouw zat. ‘We waren met z’n drieën in dit huwelijk, en dat was wel wat veel,’ zei Diana, en muntte daarmee de zoveelste onvergetelijke bijdrage aan het liedboek van hun mesalliance.
Erger voor Charles was het dat Diana op een toon vol oprechte spijt en medelijden ernstige twijfels uitte over zijn geschiktheid om te regeren. Hij was dan wel gewend aan de eisen die zijn rol van prins van Wales stelde, en aan de vrijheden die hij daardoor genoot, maar het koningschap ‘vroeg meer’. Ze zei dat ze het erover gehad hadden en dat ze tot de conclusie was gekomen dat de beperkingen die inherent waren aan het koningschap voor Charles ‘verstikkend’ zouden zijn.
Toen haar gevraagd werd of ze niet liever William als opvolger van de koningin zou zien dan Charles, werd ze ineens weer een en al dienstbaarheid. ‘Ik zou liefst zien dat mijn man innerlijke rust vindt,’ zei ze, ‘en daar volgen weer andere dingen uit.’ Ze zei niet de ambitie te koesteren om koningin van Groot-Brittannië te worden. Liever, zei ze, ‘zou ik een koningin van de harten van mensen willen zijn’.
Het was een zowel qua vorm als qua inhoud schokkende wraakoefening die de perken van wat een lid van het Koninklijk Huis betaamde verre te buiten ging. Niet alleen maakte ze het karakter van Charles verdacht, ze bracht met haar aantijging dat de erfgenaam van de troon ongeschikt was voor het ambt het duizend jaar oude instituut van de monarchie zelf in gevaar. Jephson en haar perssecretaris Geoffrey Crawford konden niet anders dan ontslag nemen.
William keek naar het programma in de studeerkamer van Andrew Gailey. De house master had erop gestaan dat Diana vóór de uitzending naar Eton kwam om haar zoon te vertellen wat hij kon verwachten. Ze kwam met tegenzin en deed in vijf minuten niet meer dan beloven dan dat hij ‘trots’ zou zijn op het vraaggesprek. Maar niets daarvan, William was ‘boos en kon het niet geloven’, volgens Penny Junors biografie van de jeugdige prins.
De koningin reageerde na overleg met haar adviseurs meteen. Op 18 december stuurde ze zowel Charles als Diana een brief met het verzoek zo spoedig mogelijk te scheiden. Het handgeschreven schrijfsel aan Diana was beleefd maar beslist van toon en ondertekend met ‘veel liefs van Mama’. De volgende dag vroeg Charles Diana per brief om een scheiding. Net als zijn moeder noemde hij hun ‘droeve en gecompliceerde omstandigheden’.
De onderhandelingen over de scheiding sleepten zich voort gedurende de eerste helft van 1996, totdat op 12 juli de overeengekomen regeling werd bekendgemaakt. Ze zouden de zorg voor William en Harry blijven delen en zij zou eenmalig een bedrag van 18 miljoen pond ontvangen, voornamelijk gefourneerd door een onttrekking aan het privéfonds van de koningin, het hertogdom Lancaster. De wet stond Charles niet toe bezittingen van het destijds op 100 miljoen pond geschatte hertogdom Cornwall te vervreemden.
De prins beloofde om Diana jaarlijks 400.000 pond te betalen voor werk gerelateerde uitgaven, en ze mocht op Kensington Palace blijven wonen. Ze zou ook voorrechten behouden als het gebruik van koninklijke vliegtuigen en van staatsieappartementen in St. James’s Palace voor ontvangsten. Hoewel ze onverkort zou worden ‘beschouwd als lid van de koninklijke familie’, zou ze niet langer ‘Hare Koninklijke Hoogheid’ zijn. Haar titel luidde voortaan ‘Diana, prinses van Wales’.
Charles en Camilla verkeerden van nu af in een soort limbo. Beiden waren gescheiden, maar geen van beiden was vrij. Na Panorama had Charles een verklaring doen uitgaan dat hij geen plannen had om te hertrouwen. De scherpe afkeuring die het gevolg was van Diana’s interview had Camilla verder in de marge gedreven. Ze stond als het ware ‘onder huisarrest’, zoals haar vriend Charles Benson het noemde. Ze kon wel naar feestjes bij goede vrienden, maar ze moest langs de achterdeur naar binnen. Als Charles haar wilde bezoeken was hij genoodzaakt om zich op de achterbank van zijn auto onder een deken te verstoppen.
Toen in de laatste dagen van augustus de scheiding van het echtpaar Wales definitief werd uitgesproken, zou de prins juist op Highgrove een groep heemschutters ontvangen. Een van de gasten was al vroeg gearriveerd en had gezien dat een adjudant de papieren kwam brengen die Charles moest ondertekenen. Charles vroeg de gast om met hem een rondje door de tuin te maken, en al gauw was de prins met een drankje in conversatie met zijn gasten.
Die zomer wekte Charles ook de concerten van The Prince’s Trust weer tot leven, waar tegelijk met zijn huwelijk de klad in gekomen was. De instelling vierde haar twintigste verjaardag en was na de komst van directeur Tom Shebbeare in 1988 danig opgebloeid. Shebbeare was de eerste betaalde employee bij de Trust en hij had een professionele staf opgebouwd en een groot aantal nieuwe activiteiten op poten helpen zetten, waaronder centra voor huiswerkbegeleiding en een ‘persoonlijk ontwikkelingsprogramma’ voor jonge mensen die vrijwilligerswerk wilden gaan doen. ‘De prins stortte zich er helemaal in,’ wist Shebbeare nog. ‘Het ging er chaotischer aan toe dan nodig was, maar dat had ik liever dan een aangeharkt kerkhof.’
Shebbeare was onder de indruk van de manier waarop Charles zijn gebrek aan zelfvertrouwen de baas wist te blijven. ‘Je kon het goed zien aan van die kleine aanwensels,’ zei hij. ‘Dat gefriemel aan z’n manchetknopen, dat rechttrekken van z’n das. Dat zijn dingen die je een Boris Johnson niet ziet doen. Prins Charles is een gevoelige, verlegen vent die zichzelf voor zijn werk heeft opgeofferd.’
Toen Shebbeare voorstelde om op zaterdag 29 juni een groots concert in Hyde Park te organiseren, aarzelde de prins geen seconde. As hoofdattracties boekte The Prince’s Trust Bob Dylan, Eric Clapton en The Who, die voor het eerst een live-uitvoering zouden geven van hun rock opera Quadrophenia. Meer dan 150.000 mensen vulden het park tot in de verste hoeken, van wie de meesten voor slechts acht pond een ticket bemachtigd hadden. Het werd een groot succes en ‘prins Charles werd als een volksheld ingehaald’, zei Shebbeare.
Nu begon Charles’ voedingsmiddelenmerk Duchy Originals al zijn aandacht op te eisen. Het was in 1990 bedacht als manier om de biologische producten die op Highgrove geteeld werden aan de man te brengen, en was twee jaar later van start gegaan met havermoutkoekjes. Het jaar daarop waren daar gemberkoekjes bij gekomen. De onderneming had afzetkanalen gevonden bij chique winkels als Harrods en Fortnum & Mason, en ook bij La Grande Épicerie in Parijs. Maar de ontwikkeling van het merk was vastgelopen en er waren te veel schulden.
Hij vroeg zijn vriendin Sue Townsend om haar met Crabtree & Evelyn opgedane ervaring aan te wenden om het merk een opfrisbeurt te geven, en ze kwam in mei 1996 als directeur in dienst. Highgrove, dat tegen 1994 volledig op biologische teelt was overgegaan, kon niet op grote schaal produceren, dus hielp Townsend Charles om behalve nieuwe fabrikanten ook nieuwe agrarische toeleveranciers te vinden. Ze legde ook een heel belangrijk contact met supermarktketen Waitrose. ‘De mensen die bij Waitrose kochten waren onze doelgroep,’ herinnerde zij zich. De prins ‘vond het geweldig. Hij nodigde alle directeuren van Waitrose op Highgrove uit voor de thee.’
Behalve dat hij haar adviezen nodig had, was Charles ook gesteld op Townsends gezelschap. Hij nodigde haar uit om mee te gaan naar Chatsworth, waar ze prinses Anne leerde kennen. Op zekere dag reden Charles en Sue in zijn open Aston Martin langs de bloemperken voor Buckingham Palace, vertelde zij, en ‘hij fronste zijn wenkbrauwen en zei: “Wat afschuwelijk.” Hij heeft enorm de pest aan die rijen rode geraniums. Daar gaat hij vast wat aan doen als hij koning wordt. De moeilijkheid is alleen dat hij zo’n veeleisende smaak heeft, zich zo ver boven iedereen verheven voelt. Een van de redenen dat de koningin zo geliefd is, is dat ze er tamelijk gewone voorkeuren op na houdt. Mensen snappen haar, maar hij grijpt terug op een eerder, grandiozer tijdperk.’
Charles en Townsend bleven nauw met elkaar bevriend tot de dagen die volgden op de dood van Diana, prinses van Wales, in augustus 1997, toen ze ruzie kregen vanwege haar besluit om de winkel op Highgrove een week lang dicht te houden. ‘Ik denk niet dat hij er goed over nagedacht had,’ zei ze. ‘Zoiets was nog nooit gebeurd.’ De ruzie maakte een eind aan hun vriendschap; ze nam ontslag bij Duchy Originals en verhuisde naar Italië, waar ze een nieuw merk in luxe huishoudelijke producten en badkamerbenodigdheden opzette.
Zat er een romantisch aspect aan de relatie van Townsend met Charles? ‘Daar gaan we het echt niet over hebben, hoor,’ zei ze bijna twintig jaar later. ‘Ik heb heel wat tijd met de prins doorgebracht, daar moet u het maar mee doen. Ik zeg er verder niets over, schrijf dat maar op als u wilt. Ja, we stonden elkaar na, maar dat is allemaal lang geleden.’