18
De eerste maanden van 1990 brachten nieuwe beroering in de top van de staf van de prins met het vertrek van privésecretaris John Riddell, die er geen vrede meer kon hebben dat het hem niet lukte de prins in zijn enthousiasme voor van alles af te remmen. Hij werd vervangen door generaal-majoor sir Christopher Airy, de voormalige commandant van de Household Division en een vertrouwd gezicht in koninklijke kringen.
Airy zat al evenzeer als Riddell in zijn maag met het schier oneindige aantal nieuwe projecten dat Charles bedacht en aanpakte, net als met diens niet-aflatende pogingen om liefdadigheidsprojecten die niets met elkaar te maken hadden met elkaar te verknopen. Airy, een aan Sandhurst afgestudeerde carrière-officier, geloofde in het soort hiërarchie dat het leven op Buckingham Palace beheerste. Die strakke manier van doen zat er bij hem te diep in om te kunnen omgaan met de hapsnap-benadering op St. James’s Palace.
Een slimmere en flexibelere toevoeging aan het gezelschap was Peter Westmacott, een in Oxford opgeleide diplomaat die in maart 1990 door het ministerie van Buitenlandse Zaken gestuurd werd om drie jaar als assistent-privésecretaris van Charles te fungeren. Twee decennia later zou hij het land als Brits ambassadeur in Amerika dienen. Hij zat er nog maar een paar dagen toen Diana Westmacotts kantoor binnenliep en hem alles vertelde over de minnares van haar man.
Hij was geschokt door hoe verbitterd ze was, om maar niet te spreken van de openheid waarmee ze bekende dat ‘de intimiteit uit haar huwelijk verdwenen was’ en dat ze niets zag in een verzoening met Charles. ‘Ze had een diepgaand gevoel dat haar persoonlijk onrecht was aangedaan,’ wist Westmacott nog. Ze zei tegen hem dat ‘het met haar en Charles nooit iets had kunnen worden’ en dat ‘haar echtgenoot nooit afscheid had kunnen nemen van Camilla’.
Op 28 juni 1990 speelde Charles polo met het team van Windsor Park. In volle galop probeerde de prins de bal te raken toen de pony van zijn opponent op Charles’ stick trapte en hem uit het zadel wierp. Een van de pony’s viel boven op hem en brak met een venijnige trap zijn rechterbovenarm op twee plaatsen.
Krimpend van de pijn lag hij op de grond. In het ziekenhuis van Cirencester deden de dokters er drie kwartier over om zijn breuken te zetten en te spalken, en gaven ze hem morfine tegen de pijn. Camilla spoedde zich naar hem toe voor een geheim ziekenbezoekje toen hij bijkwam uit zijn narcose. Ze bleef maar even, maar Charles was blij haar te zien.
Diana bleef in Londen en kwam pas de volgende dag naar het ziekenhuis. Maar toen Charles op zondag 1 juli, Diana’s negenentwintigste verjaardag, ontslagen werd, stond zijn vrouw aan zijn zijde. Op Highgrove was voor overdag een bed klaargezet in de hal, net binnen de deuren naar de terrastuin.
Hoewel de prins veel pijn leed, kon de prinses het niet laten om het hem nog eens goed in te peperen. ‘Wat denk je, heb je nou je lesje geleerd met dat polo?’ vroeg ze. ‘O kom nou, Diana,’ antwoordde hij. ‘Je kunt toch echt niet van me verwachten dat ik het daar nu over wil hebben?’
Nadat zij weer naar Londen was vertrokken, hield naast de koningin-moeder een hele reeks vrienden Charles gezelschap. De koningin en prins Philip kwamen ieder apart ook nog even op bezoek. Verstandig genoeg kwam Camilla om geen argwaan te wekken in gezelschap van een paar van hun vrienden, en soms zelfs met haar echtgenoot. Dan zat ze met de prins op het tuinterras waar de kettingrookster haar sigaretten doofde in de asbakken die Charles voor haar liet aanrukken – een versoepeling om harentwille van het door hem uitgevaardigde rookverbod.
Op een warme zomerdag zag Charles’ huishoudster hem op het terras staan in niet meer dan shorts en een Italiaanse zonnebril. Camilla kwam de openslaande deuren uit en fleemde: ‘Hallo schat, hoe is het vandaag met mijn liefste prinsje?’ Hij schoot in de lach en zij ging verder: ‘Zet je bril af Charles, ik wil je ogen zien’, waarop de prins terugzei: ‘Ik durf je niet te laten zien wat mijn ogen vertellen. Misschien verraden ze wel te veel.’ De komst van de Fallstaffachtige Nicholas Soames verdreef de amoureuze stemming.
Het genezingsproces van de prins versnelde die zomer het eindspel tussen Charles en Diana en maakte iedereen duidelijk dat er tussen hen geen spoor van affectie meer over was. Ondanks de ernstige verwondingen van haar man was Diana niet meer dan een vage achtergrondfiguur die af en toe met William en Harry langskwam. Charles hield nu kantoor op Highgrove en vertoonde zich alleen als het echt niet anders kon in Londen. De stad, zei hij, maakte hem ‘bepaald somber en claustrofobisch’. Toen hij maar niet van de pijn afkwam, besloot een groep artsen om zijn arm goed te laten genezen en begin september verder operatief in te grijpen.
Bij die operatie haalden chirurgen een stukje bot uit zijn heup, implanteerden dat rond het breukvlak en schroefden het geheel met een metalen plaatje stevig vast. In de week dat hij in het ziekenhuis lag, vestigde de prins een tijdelijk hoofdkwartier in een kleine veugel van het gebouw, bemand door allerlei adviseurs. Camilla kwam met Penny Romsey op ziekenbezoek en bij één gelegenheid had Charles een diner bij kaarslicht met Emilie van Cutsem en Geoffrey en Jorie Kent.
Bijna twee maanden lang revalideerde hij op Birkhall in gezelschap van Sarah Key, de Australische fysiotherapeute die hem al twee jaar met zijn rugklachten hielp. Dagelijks gaf ze hem een massage en liet ze hem oefenen met lichte gewichten om zijn armspieren op peil te brengen. Ze raakte onder de indruk van zijn hoge pijndrempel. Zijn beperkte bewegingsvrijheid maakte hem neerslachtig, maar terwijl hij door de heuvels zwierf maakte hij toch nog heel wat aquarellen.
William was nu acht en ging in de herfst naar kostschool op Ludgrove in Berkshire, terwijl Harry op Wetherby bleef. Charles en Diana brachten William er op de eerste dag samen heen, maar ze waren wel uit verschillende richtingen komen aanrijden, Charles vanuit Gloucestershire en Diana vanuit Londen. Ze hadden elkaar pas ontmoet op een van tevoren afgesproken ontmoetingspunt op anderhalve kilometer van de toegang tot de school.
De jongensschool Ludgrove was een belangrijke toeleverancier van leerlingen aan Eton en paarde hoge educatieve standaarden aan een zorgzame atmosfeer. De directeur en zijn vrouw namen William in bescherming. Als er slecht nieuws over zijn ouders was, zorgde de directeur dat de leerlingen de kranten niet te zien kregen. In zo’n omgeving werden William niet alleen de spanningen tussen zijn ouders bespaard, maar kon hij ook een redelijk normaal leven leiden.
Hij deed zijn best op school. Ook buiten het klaslokaal ontbrak het hem niet aan bezigheden, van lekker forten bouwen en liedjes zingen bij een kampvuur tot georganiseerd sporten. Hij stortte zich enthousiast op rugbyen werd uiteindelijk aanvoerder. Dat was één opzicht waarin hij van zijn vader verschilde. Op de sportdag van Ludgrove vond Charles helemaal zijn draai als hij en William meededen aan het kleiduivenschieten.
De prins kwam vaak kijken als William in een toneelstuk op school optrad. Op een gegeven moment ontbrandde er, toen hij een tovenaar speelde in een kerstvoorstelling, op het verkeerde moment een ‘stukje vuurwerk’, waardoor Charles zijn lachen niet kon houden. William dacht met warmte terug aan zijn vergeefse pogingen om zijn vader stil te krijgen met een ‘hele erge doodmaakblik’ – Wat een verschil met het hoongelach waarmee Philip Charles’ zelfvertrouwen verbrijzeld had toen hij als schooljongen op Gordonstoun Macbeth speelde. Het liet maar weer eens zien, zei William, dat de koninklijke familie er plezier in had ‘als dingen misgaan’.
Terwijl zijn huwelijk steeds verder verkruimelde, viel Charles het leven in een ‘almaar onbeschaafdere wereld’ waarin niet te ontkomen viel aan het kuitenbijten van de pers steeds zwaarder, vertrouwde hij Nancy Reagan toe in een brief uit april 1991. Hij was aan de brief begonnen vanwege de verschijning van een ongeautoriseerde biografie van de voormalige presidentsvrouw door Kitty Kelley. De prins vond het een ‘ontstellend boek’, en zei dat hij maar al te bekend was met de methodes van de ‘vreselijke lieden’ die op controverses uit waren om ‘zo veel mogelijk geld te verdienen’. Bij wijze van troost zei hij zelf aan te hikken tegen een reeks ‘afschuwelijke’ boeken die vlak voor zijn tiende trouwdag zouden verschijnen.
Tot dan toe had hij zich nooit erg voor fictie geïnteresseerd, maar nu, vertelde hij ‘my dear Nancy’, dook hij liever in klassieke literaire werken dan kranten te lezen of televisie te kijken. Hij meende vast en zeker dat hij er ‘wijzer en beter onderlegd’ van zou worden. Vooral de werken van Thomas Hardy spraken hem aan. Bij een interview met journaliste Ann Leslie kregen zijn ogen een vochtige glans toen hij beschreef hoe in de laatste alinea van The Woodlanders een eenvoudige boerenvrouw sprak over ‘een goede man’ die ‘goede dingen deed’.
Met het oog op de klassieke Engelse literatuur, in het bijzonder de toneelstukken van William Shakespeare, hield Charles dat voorjaar weer een van zijn krachtige toespraken. Bij een festiviteit ter gelegenheid van Shakespeares verjaardag nam hij de gelegenheid te baat om de ‘zogenaamde deskundigen’ de oren te wassen omdat ze de werken van de bard uit het lesprogramma van de middelbare scholen gehaald hadden. Hij riep op tot een nationaal lesprogramma waarbinnen in plaats van minder juist meer aandacht zou zijn voor beeldende kunst, vreemde talen en grote literatuur.
P.D. James en andere schrijvers en schrijfsters van naam stelden zich, net als een groot deel van de pers, achter zijn uitspraken, terwijl docenten Engels protesteerden dat hij ‘onzin’ gedebiteerd had. Minister van Onderwijs Kenneth Clarke las in Charles’ woorden terecht een ongeoorloofde aanval op het onderwijsbeleid van de regering. Uiteindelijk werd iedereen door Charles’ ideeën wakker geschud. De nationale onderwijscommissie schaarde zich achter de prins en het eind van het liedje was dat Shakespeare weer werd opgenomen in het lespakket van alle schoolkinderen. Het was een van de meest tastbare en positieve prestaties van de prins.
Charles ging nog een stap verder op de ingeslagen weg door Eric Anderson, zijn vroegere leraar Engels op Gordonstoun, te vragen hem te helpen een zomerschool te stichten voor leraren Engels en drama, waar de Royal Shakespeare Company (RSC) de lessen zou verzorgen. Dankzij een door Charles bijeengebrachte startsubsidie van 50.000 pond lieten acteurs in de zomer van 1993 leraren bijna twee weken lang zien hoe jonge mensen voor Shakespeareaans drama enthousiast konden worden gemaakt. Met een door de prins voor de RSC geworven bedrag van nog eens 2,5 miljoen pond kreeg de zomerschool een solide financiële basis.
Na zijn ongeluk had Charles zich vier maanden lang niet in het openbaar vertoond, maar nu was hij weer in zijn gebruikelijke manische tempo aan het werk. Hij ontsloeg Christopher Airy en verving hem als privésecretaris door Richard Aylard, die qua gedachtegoed en manier van denken dichter bij de prins stond. Maar Aylard was voordat hij, zoals een hooggeplaatste functionaris het uitdrukte, ‘van kamp wisselde’ adjudant van de prinses geweest. Diana interpreteerde het als ontrouw en de kloof tussen beider secretariaten werd erdoor verbreed. Alleen Peter Westmacott slaagde erin om zowel voor Charles als voor Diana te blijven werken. Al doende ontwikkelde hij zich tot de vertrouweling van de prinses.
De prins en prinses kregen het flink met elkaar aan de stok over hoe haar dertigste verjaardag op 1 juli 1991 gevierd moest worden. Charles bood een feest op Highgrove aan, een idee dat Diana verwierp als te uitbundig en te veel op zijn ‘muffe vriendenclub’ gericht in plaats van op haar eigen vriendenkring. Hun onenigheid kwam in geuren en kleuren op de voorpagina’s terecht toen Diana bijzonderheden naar de Daily Mail liet uitlekken en medestanders van Charles daarop reageerden met hun eigen versie. Het draaide erop uit dat Diana haar mijlpaal vierde zonder dat Charles erbij was. ‘Nu kwamen de beide legers echt in het veld,’ schreef Patrick Jephson.
Nu de tiende trouwdag op 29 juni naderbij kwam verschenen overal verhalen waarin de stand van het huwelijk van het echtpaar Wales onder de loep genomen werd. Tegen die tijd was een aantal hoofdredacteuren van Britse kranten ingeseind over de buitenechtelijke verhouding van de prins, maar toch liepen de artikelen die in kranten en tijdschriften verschenen met een boogje om dat specifieke aspect heen. Ross Benson, een schoolgenoot van Charles op Gordonstoun, noemde in de Daily Express Camilla als een van vijf ‘vrouwelijke vertrouwelingen’. Benson schreef dat Charles meer met Camilla omging dan met de anderen omdat hij bij haar ‘zichzelf zijn’ kon, maar voegde daar voorzichtigheidshalve aan toe dat ze ‘veilig in haar huwelijk verankerd’ zat. In Amerika citeerde het tijdschrift People Ann Morrow, schrijfster van een biografie van de koningin-moeder, die zei dat Camilla ‘alles waar Charles van houdt’ was: ‘Werelds, leuk, sportief, blond (...) en natuurlijk heel sexy.’
Andrew Morton, een freelance journalist voor de bladen, kwam het dichtst bij de waarheid toen hij in The Sun schreef dat Camilla, ‘een vrouw, eens liefgehad maar verloren’, ‘bij Diana’s veelvuldig voorkomende afwezigheid’ op Highgrove bij diners als gastvrouw gefungeerd had en dat ze zonnend in bikini in de tuinen was gesignaleerd. De prinses voelde zich volgens Morton ‘vernederd’ doordat Charles er de voorkeur aan gaf om ‘zoveel tijd met Camilla door te brengen in plaats van met haar’.
Mortons duidelijke sympathie voor haar trok de aandacht van de tot op het bot gegriefde Diana. Haar wrok tegen haar echtgenoot en haar obsessie over zijn verhouding met Camilla duwden haar uiteindelijk een drempel over. Midden in de zomer besloot ze om haar kant van hun onder ongelukkig gesternte geboren huwelijk met Morton te delen. Om haar actieve betrokkenheid zonodig alsnog te kunnen ontkennen nam ze een reeks vraaggesprekken op met een tussenpersoon. Deze dr. James Colthurst, een vriend die ook Morton kende, zou de banden aan de journalist doorspelen.
Dit was háár boekproject, en ze voerde het in het geheim uit. De enigen die ze in vertrouwen nam waren een paar vrienden die toestemming van haar hadden om met de door haar gekozen biograaf te praten. Zonder dat Charles het te weten kwam, raakte een van zijn belangrijkste adviseurs, Peter Westmacott, op de hoogte van het sub-rosaproject en de rol die Diana speelde. ‘Dat gebeurde sneller dan ik graag gezien had,’ zei Westmacott zes jaar nadien. ‘Mijn probleem is dat ik meer weet en wist dan ik heb onthuld of nog zal onthullen. Ze heeft dingen tegen me gezegd in het diepste vertrouwen.’
Hij verklaarde zich bereid haar te aanhoren omdat ‘ik wat naïef dacht dat er meer evenwicht en doordachtheid zou komen in wat ze allemaal dacht als ik af en toe dingen kon zeggen die niemand anders zei maar die wel van belang waren, en dat dat waardevol was’. Maar haar het idee uit het hoofd praten om met het boek van Morton door te gaan, bleek onmogelijk. De reden daarvan, dacht Westmacott, was haar drijfveer. ‘Het zat dicht tegen verbittering en wraakzucht aan,’ herinnerde hij zich.
Bij een rondreis door Canada in oktober 1991 wendden ze geloofwaardig voor een eensgezind stel te zijn, een illusie die verstrekt werd door de aanwezigheid van William en Harry. Inmiddels had Diana de kunst onder de knie gekregen om een verhaal op te bouwen uit camerabeelden. Tegen de avond van hun tweede dag in Toronto stonden de jongens met hun kinderjuffrouw op het dek van de Britannia te wachten tot hun ouders van hun bezigheden zouden terugkeren. De limousine was nog maar nauwelijks tot stilstand gekomen of Diana sprong eruit, lokaliseerde de jongens en beende gedecideerd de loopplank op, Charles ver achter zich latend. Na een vluchtige handdruk met een van de marineofficieren versnelde ze tot een drafje en strekte met een stralende glimlach haar beide armen breed uit. Ze tilde eerst William op, toen Harry, en gaf ze, badend in het flitslicht, weinig koninklijke pakkerds en knuffels.
Charles kwam pas seconden later boven en boog zich, deels onzichtbaar achter Diana’s rug, voorover om zijn zoons te omhelzen en te kussen. Zijn lichaamstaal had niets exuberants maar was even liefdevol als die van zijn vrouw. En toen tilde Diana, terwijl Charles er hulpeloos bij stond, Harry nog eens op voor een omhelzing en een extra kus. ‘Het was een privémoment op een openbare plek,’ zei een televisiecorrespondent. ‘De vreugde over de hereniging was overduidelijk.’
Dat laatste gold ook voor de schade. Het verslag in het tienuurjournaal van de BBC gewaagde van Charles’ ‘afgemeten tred’ tegenover het beeld van Diana ‘die welhaast het dek af danste’. De correspondent wees er fijntjes op dat Charles voordat hij zich in Canada bij zijn zoons voegde, in Schotland was geweest en William en Harry bijna een maand niet gezien had.
De beelden die kranten en tijdschriften over de hele wereld overnamen, waren die van Diana die in een wolk van liefde op haar jongens afstoof. Alleen hier en daar in Latijns-Amerika en Canada verscheen er ook een foto van Charles die William omhelsde. Diegenen die het gebeuren van dichtbij meemaakten, werden getroffen door de ongewone manier waarop Charles in het openbaar zijn affectie liet blijken, maar dat was niet het verhaal dat de pers wilde vertellen.
De dag nadat het gezin op 30 oktober in Engeland was teruggekeerd, was Charles alweer met een televisieploeg onderweg naar het Schotse eiland Berneray om zijn terugkeer te filmen bij de boerengemeenschap waar hij vier jaar eerder in het geheim een paar dagen had doorgebracht. Dit keer moest Selina Scott, correspondent voor ITV, de commerciële tegenhanger van de BBC, het leven van kleine boeren in moeilijke omstandigheden in beeld brengen en de Keltisch-Schotse cultuur in het zonnetje zetten.
Mijmerend over de noodzaak om deel te worden van een ‘natuurlijk ritme’ van het plattelandsleven in afgelegen streken en het ‘volkseigen karakter’ ervan te bewaren, wandelde hij met Scott langs het strand. Scott zei later dat de prins ‘ongelooflijk charmant en flirterig’ kon zijn. Het klikte zo goed tussen de twee dat hij als de camera er niet bij was zijn reserves liet varen om haar te vertellen hoe jaloers hij was dat haar leven niet voor haar ‘uitgestippeld’ was ‘zo ver als je maar kunt kijken’. ‘Geloof me,’ vertrouwde hij haar toe, ‘ik voel me vaak aan alle kanten in de val zitten.’ Scott zag hem als ‘een geplaagd man’, gevangen in ‘een leven als een dwangbuis’. In zijn woorden weerklonk zijn onvrede over zijn aan diggelen liggende huwelijk, maar ook zijn ongeduld over het schier eindeloze wachten op zijn troonsbestijging. Hij praatte weinig over zulke gedachten, maar vlak onder de oppervlakte waren ze er altijd.
Splash en Gloria McKillop verwelkomden hem opnieuw en gaven hem een kleine, spaarzaam gemeubileerde slaapkamer. Hij bezocht een schoolklas die boeken in Gaelic gebruikte, viste, deed schapen in bad en ging naar een kerkdienst in het Gaelic. Bij een avondbijeenkomst droeg hij een gedicht voor over Cyrano de Bergerac en zong hij met een Schots accent een van de favoriete liedjes van de koningin-moeder: ‘Mijn tante Mary had een kanarie, floot de haan van het noorden kwansuis. Die floot zich over d’r toeren, verschrikte de Boeren en kreeg het Victoria Kruis.’ De eilandbewoners lachten en applaudisseerden.
Onder vrienden was Charles naarmate de spanning over zijn huwelijk zich sterker deed voelen steeds vaker uit zijn doen. Men zei dat hij lichtgeraakt was en kregel. In kringen om hem heen werd er gefluisterd over zijn ‘bizarre gedrag bij privébijeenkomsten. Dat hij zomaar van tafel wegliep of bruusk een ander gespreksonderwerp aan de orde stelde; dat hij het niet kon hebben als de naam van zijn vrouw viel.’
In deze bange tijden kregen Hugh en Emilie van Cutsem een cruciale rol in het leven van William en Harry. Hun vier zoons, allemaal ouder dan de kinderen Wales, hadden al van jongs af aan een hechte band met ze. Emilie, die evenzeer gehecht was aan goede manieren als ze prijs stelde op goede smaak, deed dienst als surrogaatmoeder. Ze kwam uit een Nederlandse adellijke familie en kon hooghartig overkomen, om maar te zwijgen van haar niet geringe snobisme.
Ze kwam op Ludgrove kijken als William in een toneelstuk meespeelde en verbood hem om in spijkerbroek aan tafel te verschijnen voor het avondeten. Toen ze een keer uit jagen waren, maande Emilie ‘Willsie’ uitdrukkelijk om haar man aan te spreken met ‘meneer Van Cutsem’. Met al die gestrengheid kon een vriend die het zag gebeuren het wel eens zijn. Hij zag het als een tegenwicht voor de overdreven familiariteit die Diana voorstond en haar toegeeflijkheid. ‘En laten we eerlijk zijn,’ voegde hij eraan toe, ‘Emilie voorzag de jongens wel van een warm thuis en contact met andere kinderen.’
Kort na de jaarwisseling van 1992, het jaar dat de koningin uiteindelijk het ‘annus horribilis’ van de koninklijke familie zou noemen, bracht Charles een weekend door op het schitterende landgoed Chatsworth bij de hertog en hertogin van Devonshire. Van de hele groep oudere moederfiguren die het leven van de drieënveertigjarige prins probeerden te veraangenamen stond ‘Debo’, de eenenzeventigjarige hertogin, hem het meest na. Zij was het die hem na de wintersporttragedie van vier jaar daarvoor troost had geboden. In de jaren die volgden kwam hij regelmatig voor een weekend naar Chatsworth, waar hij dan voor lange wandelingen de bossen en velden in verdween. De dagboekschrijver James Lees-Milne, die er ook vaak te gast was, zei dat Charles Debo had toevertrouwd dat hij ‘afgezien van de koningin-moeder binnen zijn familie geen vrienden’ had.
Gezien zijn sterke voorkeur voor traditionele kunst lijkt het wat vreemd dat de prins ook belangstelling had voor de Devonshire-collectie van vroege doeken van Lucian Freud. Charles had al een keer geprobeerd om met de kunstenaar een ruil overeen te komen door bemiddeling van de hertog van Beaufort, die eigenaar was van de Marlborough-galerie in Londen en Freuds belangen behartigde. De prins bood aan om een van zijn aquarellen te ruilen tegen een Freud uit de galerie, een verzoek dat de hertog gedienstig aan de kunstenaar overbracht, die het zonder veel omwegen afwees.
‘En alsof hij een soort koningin Mary was,’ zei een vriend van Charles, de manier indachtig waarop de overgrootmoeder van de prins steeds van mensen verwacht had dat ze dingen die zij wilde hebben zomaar overhandigden, ‘vroeg hij toen Debo of hij een van háár Freuds mocht hebben. Hij bleef zo lang aandringen dat ze hem er uiteindelijk een gaf, een kleintje van een varen.’
De prins arriveerde op zaterdag 18 januari 1992 aan het eind van een dagje jagen op Chatsworth en begroette de overige gasten in de salon. Hij was nog in zijn rijbroek maar had zijn laarzen uitgetrokken – de prins van Wales was vermoedelijk de enige die zich in een van de deftigste huizen van Engeland op kousenvoeten durfde vertonen. James Lees-Milne vond Charles er ‘gejaagd en ongelukkig’ uitzien, ‘verlegen ook, met nerveuze aanwensels’.
De volgende ochtend sprak Charles bij het ontbijt over het in stand houden van het historisch erfgoed. ‘Volgens mij meent deze ontzettend aardige man het bloedserieus,’ noteerde Lees-Milne in zijn dagboek. Hij vond de prins ‘nogal aandoenlijk’ maar ‘helaas, het ontbreekt hem te veel aan kennis en hij tast naar iets ongrijpbaars. Ik ben geneigd te denken dat al die interesses, al die verplichtingen die hij op zich neemt en al die toespraken hem te veel zijn, dat hij zou kunnen instorten. En dan dat treurige huwelijk van hem: niemand om zijn gedachten mee te delen.’
Drie weken later vond Diana het tijdens het staatsbezoek van het prinselijk paar aan India tijd om een uitdrukkelijk signaal af te geven van die treurigheid. Ze bracht in haar eentje een bezoek aan de Taj Mahal, de plaats waar haar echtgenoot twaalf jaar eerder beloofd had naar te zullen terugkeren met zijn vrouw, en poseerde eenzaam voor de fotografen, verloren tegen de achtergrond van het indrukwekkende gebouw. Feilloos pikte de pers de onderhuidse boodschap op dat het huwelijk, zoals Dimbleby het formuleerde, ‘inderdaad op de klippen was gelopen’. ‘Ze kon heel goed de vermoorde onschuld spelen en tegelijk zo aan de touwtjes trekken dat ze zichzelf in een goed daglicht plaatste,’ herinnerde adviseur Peter Westmacott zich.
Dat was nog maar het begin van een cascade van ongelukkige voorvallen die de koninklijke familie overkwamen. Na een boel slechte publiciteit vanwege ernstig wangedrag kondigden prins Andrew en Fergie, de hertogin van York, aan dat ze uit elkaar gingen. Hun dochters waren twee en vier, en ze hadden ver boven hun stand geleefd. De koningin had dan wel een huis van bijna 3,5 miljoen pond voor ze betaald, maar Andrew was nog altijd gewoon marineofficier en Fergie had met haar extravagantie een berg schulden opgebouwd. Haar naam viel ook in verband met een Texaanse multimiljonair, Steve Wyatt, met wie ze indiscreet op vakantie ging als Andrew op zee gestationeerd was.
De maand daarop kondigden prinses Anne en haar echtgenoot Mark Phillips hun scheiding aan. Ze waren drie jaar eerder al uit elkaar gegaan na hardnekkige geruchten over hun beider ontrouw, in het geval van Anne met, onder anderen, Andrew Parker Bowles. De aanleiding tot de breuk was de publicatie geweest van liefdesbrieven aan Anne van Commander Timothy Laurence, de adjudant van de koningin. Dat schandaal was inmiddels overgewaaid, maar toch betekende de aankondiging van de scheiding een schok voor de koningin en prins Philip.
Te midden van alle koninklijke onthullingen stierf op 29 maart de vader van Diana, achtenzestig jaar oud. Charles en Diana waren net met hun zoons voor een skivakantie in het Oostenrijkse Lech aangekomen, en Diana’s eerste impuls was om alleen naar Engeland terug te gaan. Onder druk van de prins en zijn adviseurs zag ze daarvan af en ging ze ermee akkoord dat haar man haar vergezelde. Maar ze stond erop dat ze ieder apart naar de begrafenis reisden, wat de prins in de schandaalpers op beschuldigingen van gevoelloosheid kwam te staan.
Op zondagmorgen 7 juni 1992 kwam het nieuws dat The Sunday Times het eerste deel had gepubliceerd van een voorpublicatie van een sensationeel nieuw boek, Diana: Her True Story door Andrew Morton. Nog voor het licht was faxte een assistent de pagina’s uit de krant naar Highgrove, waar ze op de ontbijttafel gelegd werden.
Het gebeurde niet vaak, maar toevallig was Diana daar dat weekend ook. Toen ze de kopieën zag liggen, vluchtte ze naar haar kamer. Logé Robert Kime, de binnenhuisarchitect, keek hoe Charles tijdens zijn ontbijt het materiaal doorlas. Charles zei helemaal niets tegen Kime, die het moment later beschreef als ‘angstaanjagend’.
Toen Kime vertrokken was, liep Charles met de faxen in zijn hand de trap op. ‘Binnen een paar minuten,’ vertelde de huishoudelijk personeel, ‘kwam Diana met een rood aangelopen gezicht en tranen in haar ogen de trap af stormen, naar buiten en naar haar auto.’ Ze reed weg naar Londen terwijl Charles een uur lang in de tuin bleef rondbenen.
Morton deelde met zijn biografie een nog nooit eerder vertoonde, vernietigende klap uit aan de hele koninklijke familie. Nog nooit had iemand zo’n beschadigende en op het oog geloofwaardige, gedetailleerde waslijst van gebreken tegen de toekomstige koning ingebracht. Het boek vloog onmiddellijk de winkels uit en werd verslonden door Charles’ familie en vrienden. Charles keek de voorpublicaties door maar niet het boek zelf. Hij wilde nooit iets lezen waarin kritiek op hem werd uitgeoefend.
De auteur beschreef Diana’s emotionele nood en legde de schuld van haar gekweldheid bij de gevoelloosheid en onverschilligheid van Charles. Nog dieper sneden de beweringen dat de prins, in de woorden van James Gilbey, ‘een slechte vader, een egoïstische vader’ was. Morton wees de ‘altijd aanwezige schaduw van Camilla’ aan als de ondermijnende factor die het huwelijk vernietigd had.
Aanvankelijk loog Diana over haar rol bij de totstandkoming van het boek, en het hof gaf een verklaring uit waarin stond dat ze ‘op geen enkele wijze aan de biografie had meegewerkt’. Maar binnen een paar dagen werd ze ontmaskerd. Wat ze werkelijk beoogd had werd duidelijk toen later de banden van haar interviews geopenbaard werden: ‘Het is mijn hoop dat mijn man ooit vertrekt, weggaat met die mevrouw van hem (...) en mij en de kinderen de naam Wales laat blijven dragen tot het zover is dat William de troon bestijgt.’
Charles was ‘verbijsterd’ door het verraad van zijn vrouw. Hij deelde zijn vernedering pas met zijn ouders nadat die van de Romseys en de Van Cutsems gehoord hadden hoe stoïcijns hun zoon al die traumatische jaren verdragen had. ‘Sla terug!’ spoorde Nicholas Soames de prins aan. Iedereen in Charles’ familie koos zijn kant, zelfs prinses Margaret, die eerder blijk gegeven had van sympathie en zelfs tederheid jegens Diana. Philip stuurde zijn zoon een lange brief vol lof over zijn ‘bovenmenselijke standvastigheid’. Voor het eerst besprak Charles met zijn moeder de voor- en nadelen van een formele scheiding van Diana.
Nancy Reagan schreef om de prins te troosten, waarvoor hij haar onmiddellijk bedankte. Na de ‘Griekse tragedie’ van zijn huwelijk beschreven te hebben, bezwoer hij de voormalige first lady om ‘te doen zoals ik & de kranten noch de boeken te lezen’.
Charles drong er bij zijn medestanders op aan om niet naar Diana uit te halen, maar sommige van hen stapten desondanks naar de pers. Verhalen in The Sunday Times en het sensatieblad Today die het verhaal van de kant van de prins belichtten, maakten de zaak er allerminst beter op. Charles was ‘woest’ en Diana voelde zich ten onrechte geslachtofferd.
Mortons boek verscheen op dinsdag 16 juni, de eerste dag van Royal Ascot. Tijdens de lange tocht van de landauers die hen statig naar de renbaan voerden, restte de vorstin en haar familie niets anders dan net te doen of hun neus bloedde. De koningin en prins Philip ontboden het van elkaar vervreemde paar naar Windsor Castle. Diana beweerde later dat Philip ‘boos’ en ‘razend’ geweest was, maar dat Charles geen mond opendeed. Na de bijeenkomst dacht de koningin dat haar zoon en Diana zich wel zouden houden aan de afkoelingsperiode die zij had voorgesteld.
Nu schreef Philip een reeks brieven aan Diana, waarin hij haar probeerde te doordringen van het belang van geven en nemen in een huwelijk, en het belang van trouw aan de familie. Het mocht niet baten. Diana liet zich niet alleen niet vermurwen, ze nam zelfs een vijandige houding aan. ‘Hij denkt dat het me alleen maar om de publiciteit gaat!’ brieste ze tegen haar persoonlijke secretaris, Patrick Jephson.
In het boek beschreef Morton pijnlijk gedetailleerd hoe Diana streed met boulimie en depressies en onthulde hij haar niet minder dan vijf zelfmoordpogingen. Hij herhaalde ook Diana’s verdenkingen en beschuldigingen ten aanzien van haar man en Camilla. Morton zei niet expliciet dat ze een seksuele verhouding hadden, maar die conclusie is onontkoombaar. Camilla werd een voorwerp van minachting. Morton noemde James Hewitt wel, maar gaf voor dat zijn hechte band met Diana niet meer behelsde dan ‘prettig en meevoelend gezelschap’ als Charles haar verwaarloosde.
Camilla probeerde zich ongeschokt te betonen toen de pers haar op de dag van de eerste voorpublicatie uit het boek van Morton te pakken kreeg op Smith’s Lawn, waar ze met haar man naar het polo keek. ‘Ik ben absoluut niet van plan om mezelf te begraven om wat de kranten beweren,’ zei ze tegen journalisten. ‘Geen denken aan. Waarom zou ik?’
In werkelijkheid was ze behoorlijk aangeslagen. Ze vluchtte eerst naar een oude vriendin in Wales en verdween van daar met haar zuster Annabel naar Hotel Cipriani in Venetië. Natuurlijk achterhaalde de pers Camilla daar en berichtte dat ze er ‘moe en bleek’ uitzag.
Er was één vertegenwoordiger van de media met wie Camilla het nog steeds goed kon vinden. ‘Vanaf het moment van publicatie van het boek van Morton en de openbaarmaking van de Camillagate-bandjes, gebruikte ze mij vermoedelijk om erachter te komen wie wat wist,’ herinnerde Stuart Higgins zich. De journalist verliet zich op Camilla bij zijn verslaggeving over de naschokken van Mortons boek. ‘Als ze iets bepaalds te melden had,’ aldus Higgins, ‘dan schreef ik: “een van Camilla’s vrienden zei...”’
Die zomer nam Charles het beroemde adagium van Winston Churchill over: ‘Als je door de hel gaat, maak dan voort.’ Te midden van de ellende zocht hij afleiding in polo spelen en door zich te storten op de lancering in de herfst van zijn Institute of Architecture. De leden van het kabinet kregen te maken met het gebruikelijke salvo black-spidermissieven van de prins van Wales.
Even strijdlustig als altijd maakte hij gebruik van zijn recht om ze zijn lievelingsprojecten ‘onder de neus te wrijven en ze achter hun vodden te zitten’. Steevast benaderde hij ze met veel plichtplegingen, doorspekt van conjunctieven: ‘Ware het niet dienstig wanneer u zou willen overwegen om (...)?’, afgewisseld met: ‘Als u mij toestaat (...)?’
Nadat de Conservatieve Partij eind 1990 Margareth Thatcher als haar leider aan de kant gezet had, was hij soepel meegedraaid. De nieuwe premier John Major begroette Charles’ dringende verzoeken met opgewekte ruimhartigheid. Hoewel het lastig blijft om te bepalen hoe groot zijn invloed was op specifieke beleidspunten, werd wat de prins vond, zoals Dimbleby het uitdrukte ‘nu steeds als van meer dan alleen maar oppervlakkig belang gezien’.
Het lijdt geen twijfel dat Charles diep in de put zat toen hij in juli 1992, vlak na de verschijning van Mortons boek, besloot om zijn eigen verhaal te vertellen in een boek en een televisiedocumentaire die in 1994 zouden moeten worden uitgebracht rond de vijfentwintigste verjaardag van zijn inhuldiging als prins van Wales. Richard Aylard zag er een uitstekende gelegenheid in om de aandacht weer te verleggen naar het werk van de prins. Als interviewer liet hij zijn oog vallen op de achtenveertigjarige Jonathan Dimbleby, die behoorde tot de fine fleur van de omroep en een kennis was van Charles.
Dimbleby had uitstekende papieren als ervaren televisiecorrespondent van ITV en presentator van het wekelijkse actualiteitenprogramma Any Questions? op BBC Radio 4. Politiek gesproken stond hij enigszins links van het midden en zijn belangstelling kwam overeen met die van de prins. Net als Charles stak hij zijn voorkeur voor biologische landbouw niet onder stoelen of banken, was hij een volgeling van Schumachers Small is Beautiful en zwoer hij bij Standing on Earth van de Amerikaanse filosoof en boer Wendell Berry, een ‘held’ in de ogen van Charles.
Vol ijver begon de prins met Dimbleby aan het project, dat anderhalf jaar in beslag zou nemen. Hij maakte tijd voor uitgebreide een-op-een-vraaggesprekken, reisde rond met de auteur en gaf hem inzage in zijn persoonlijke correspondentie en dagboeken. Tezelfdertijd overlegde Charles met topjuristen over een officiële scheiding van Diana. Premier John Major verdiepte zich met vooraanstaande regeringsfunctionarissen in de constitutionele implicaties en overlegde met George Carey, de aartsbisschop van Canterbury, om de opvattingen van de Anglicaanse Kerk te peilen. Major vreesde dat Charles wellicht een ‘constitutionele crisis teweeg zou brengen’ als hij voor een scheiding ging en daarna zou proberen te hertrouwen, iets dat de kerkelijke wetgeving niet toestond.
De aartsbisschop sprak met de prins en prinses als pastoraal leidsman. Hij zag ‘weinig tekenen’ dat Diana ‘van plan was het huwelijk te laten slagen’ en concludeerde ‘met enige pijn in het hart dat er meer tegen Charles gezondigd was dan dat hij zelf gezondigd had. Iets in Diana’s instelling maakte het haar onmogelijk om ook maar iets toe te geven.’
Net waren de koningin en haar familie in augustus bezig om op Balmoral hun gewone vakantieritme te hervinden, toen ze binnen een week twee keer door sensationele artikelen in de boulevardpers van hun stoel geblazen werden. Op de twintigste kwam de Daily Mirror met foto’s van Fergie topless aan de Rivièra met een Amerikaanse minnaar. Vier dagen daarna deelde The Sun een mokerslag uit onder de kop ‘Mijn leven is een marteling’. Het artikel was een verslag van een telefoongesprek tussen Diana en James Gilbey dat eind 1989 was opgenomen toen ze op Sandringham was, twee weken nadat de nachtelijke minnepraat tussen Charles en Camilla op band was vastgelegd.
De intimiteit tussen Diana en Gilbey viel niet te ontkennen. Ze noemde hem ‘lieveling’ en hij zei ‘Squidgy’ tegen haar. In het tijdperk na Watergate waarin elk schandaal automatisch een ‘gate’ was, werd dit bestempeld tot ‘Squidgygate’. Diana’s meest onvergetelijke zin luidde: ‘Godsamme, na alles wat ik voor die kutfamilie heb gedaan.’
Het begon er angstig veel op te lijken dat de bevolking haar geduld met de koningin en haar disfunctionerende familie begon te verliezen. Volgens een peiling onder lezers van The Sun vond 63 procent dat het land niet langer behoefte had aan de monarchie, een scherpe stijging van antiroyalistische sentimenten. In de twee decennia dat de populariteit van de koningin inmiddels gemeten werd had de republikeinse beweging nooit kunnen bogen op meer dan 20 procent steun. Nu riepen politici en mediaberoemdheden ertoe op om de monarch en prins Charles te verplichten om belasting af te dragen over hun persoonlijk inkomen, en waren hoffunctionarissen in stilte plannen gaan maken voor een heffing op de revenuen uit hun landgoederen, zij het niet voor een erfbelasting.
De koningin zei tegen de aartsbisschop van Canterbury dat bidden het enige was dat ze nog voor Charles en Diana kon doen. ‘Het huwelijk was tot mislukken gedoemd omdat hun persoonlijkheden zozeer van elkaar verschilden,’ herinnerde hij zich. ‘De koningin begreep dat.’ Haar voornaamste zorg was het vooruitzicht dat Charles met Camilla zou trouwen en daardoor misschien zijn troonopvolging in gevaar zou brengen. Ze wist nog maar al te goed wat voor crisis haar oom Edward VIII en Wallis Simpson teweeggebracht hadden.
Bij de koningin-moeder, die dol was op haar kleinzoon, kwam het allemaal wel heel hard aan. Weg was haar gebruikelijke glimlach, en ze was ‘zo bedroefd, zo gespannen en zo overduidelijk ongelukkig van binnen’, zei haar goede vriendin lady Angela Oswald. Dit was een van die keren dat ‘struisvogelen’ geen uitkomst bood.
Midden tussen al het onophoudelijke gespeculeer in de pers over de kans op een scheiding publiceerde de Daily Mirror delen van de opname van het telefoongesprek tussen Charles en Camilla van drie jaar daarvoor. Een van de korte fragmenten van de ‘liefdestape’ was de uitspraak van de prins dat Camilla’s ‘grote prestatie is dat je van mij houdt’. De Daily Express meldde dat grote delen van het bandje ‘zo expliciet’ waren ‘dat de inhoud feitelijk onmogelijk af te drukken is’.
Het paleis hield nog altijd vast aan de lijn dat Charles en Diana hun huwelijksproblemen te boven probeerden te komen. In werkelijkheid waren de prins en prinses allebei aan scheiden toe, maar wilden ze geen van beiden de eerste stap zetten.
Het was Diana die op 20 november, aan de vooravond van Charles’ jaarlijkse driedaagse jachtweekend op Sandringham, de patstelling doorbrak. Op het laatste moment kondigde ze aan dat noch zijzelf, noch hun zoons hem daarheen zouden vergezellen. Toen hij haar op andere gedachten probeerde te brengen, zette ze de hakken in het zand. Op dat moment ‘brak er iets’ in Charles, schreef Dimbleby. Dit was het breekpunt voor Charles bij de beslissing om echtscheiding aan te vragen.
Die 20ste november was ook nog eens de dag waarop de koningin en prins Philip vijfenveertig jaar getrouwd waren. En het was de dag waarop Windsor Castle ernstig beschadigd werd door een catastrofale brand. Charles spoedde zich naar Windsor om zijn moeder te troosten, die trillend van ontzetting moest toezien hoe de vlammen de plek waar zij was opgegroeid verwoestten. De volgende ochtend vroeg was de prins terug bij zijn vrienden in Norfolk en werd de koningin op Royal Lodge opgevangen door de koningin-moeder.
Op dinsdag de 24ste hield de koningin een al lang daarvoor geplande toespraak in de Guildhall in Londen. Met schorre stem door een zware verkoudheid en de rook die ze bij de vuurzee van Windsor had ingeademd, maakte zij haar gedenkwaardige opmerking over het ‘annus horribilis’ van haar familie. Ze gaf ook toe dat ‘grondig onderzoek’ van de monarchie een goede zaak was in het belang van ‘effectieve verandering’. Ze vroeg slechts dat haar critici zich zouden uiten met ‘een beetje consideratie, goedgemutstheid en begrip’.
Op de 25ste ging Charles naar Kensington Palace om Diana op de hoogte te stellen van zijn beslissing om te gaan scheiden en de advocaten togen aan het werk. De dag erna maakte de eerste minister bekend dat de koningin tot 50 procent belasting zou gaan betalen over haar inkomsten uit de bezittingen van het hertogdom Lancaster, waaruit ze haar zakelijke en haar privéuitgaven bekostigde, en prins Charles over de inkomsten die hij genoot uit zijn bezit, het hertogdom Cornwall. In 1993 zouden de revenuen van Charles’ hertogdom uitkomen op in totaal 4 miljoen pond, waarvan 2 miljoen werd afgetrokken voor zijn zakelijke uitgaven, zodat hij voor 1 miljoen werd aangeslagen en 1 miljoen overhield om de persoonlijke uitgaven te dekken van hemzelf en Diana, waaronder begrepen de onderhoudskosten van zijn huizen, schoolgelden, voeding en kleding en privéreiskosten.
De nieuwe regeling beperkte ook het aantal leden van de koninklijke familie dat in aanmerking kwam voor een toelage op grond van de Civil List, de jaarlijkse vergoeding die het parlement ter beschikking stelt. De Civil List dateerde uit de achttiende eeuw, toen koning George III het beheer van de Crown Estate – de koninklijke domeinen, uitgestrekte gebieden die al sinds de tijden van Willem de Veroveraar in het bezit van de vorst waren – overdroeg aan de regering in ruil voor een deel van de revenuen ervan. Vanaf nu was de jaarlijkse uitkering alleen nog van toepassing op de koningin, prins Philip en de koningin-moeder. Het kwam in 1993 neer op een kleine 6 miljoen pond ter dekking van hun gezamenlijke officiële activiteiten. De kosten ten behoeve van de prinsen Andrew en Edward en de prinsessen Margaret en Anne, in dat jaar al met al ongeveer 1 miljoen pond, zou de koningin fourneren uit haar persoonlijke inkomsten uit het hertogdom Lancaster.
Charles was er zelf voor dat de monarchie zich een zuiniger imago zou aanmeten. In een memo aan Aylard uit december van dat jaar vroeg hij zich af of de Britten niet vonden dat ‘er te veel leden van de familie zijn waaraan te veel publiek geld gespendeerd wordt’. Hij vroeg of het Paleis niet een groep experts de kwestie kon laten onderzoeken, maar zijn suggestie leidde tot niets.
Meer succes boekte hij in 1993, na twee jaar van hardnekkig aandringen, bij het verkrijgen van de instemming van de adviseurs van de koningin met zijn wens om zijn eigen afdeling voorlichting op te zetten. Al heel lang had hij zich staan verbijten over hoe traag en omzichtig de functionarissen van Buckingham Palace die met de zorg om zijn imago belast waren te werk gingen. Hij was vastbesloten om in de media beter behandeld te worden door meer gebruik te maken van televisie om ‘excessen van de sensatiepers het hoofd te bieden’ en krachtiger te reageren op feitelijke onjuistheden.
De bekendmaking van wijzigingen in de financiering van het koningshuis was naar voren gehaald omdat er ophef was ontstaan over het nieuws dat de regering bereid was om de naar schatting 40 miljoen pond bedragende kosten van de restauratie van Windsor Castle na de brand voor haar rekening te nemen. In plaats daarvan zei de koningin dat het geld bijeengebracht zou worden door voor het eerst in de geschiedenis de staatsievertrekken van Buckingham Palace tegen betaling van een entreeprijs open te stellen voor het publiek. Dat was nieuw beleid waartegen de koningin, die er een inbreuk op haar positie in zag, zich aanvankelijk verzet had, maar dat door haar zoon van meet af aan van harte werd toegejuicht.
Het toch al zo veelbewogen jaar 1992 bereikte zijn dieptepunt op woensdag 9 december, toen John Major in een bedrukt Lagerhuis mededeelde dat Charles en Diana uit elkaar waren. Hij benadrukte dat het paar ‘geen plannen’ koesterde ‘voor een echtscheiding, en hun beider constitutionele positie is ongewijzigd’. De prins en prinses zouden los van elkaar hun koninklijke taken waarnemen en bij familiebijeenkomsten en nationale gebeurtenissen gezamenlijk optreden. In het belang van ‘een gelukkige en geborgen opvoeding’ van William en Harry zei hij dat de koningin en de hertog van Edinburgh hoopten dat ‘de inbreuken op het persoonlijk leven’ van Charles en Diana ‘nu een einde zouden nemen’.
Die onmiskenbaar vrome wens viel in het niet bij Majors afsluitende verklaring dat het uit elkaar gaan ‘geen constitutionele implicaties’ met zich meebracht en dat er ‘geen reden’ was ‘waarom de prinses van Wales te zijner tijd niet tot koningin gekroond zou kunnen worden’. Ook zouden er geen gevolgen zijn voor de opvolging van Charles als hoofd van de Anglicaanse Kerk. Hoeveel deskundig advies de eerste minister voordat hij zich zo uitsprak ook had ingewonnen, de meeste commentatoren vonden het idee dat Diana onder zulke omstandigheden koningin zou worden te gek om los te lopen.
Anders dan ze gewoon was, verbrak Camilla die dag haar stilzwijgen door staande voor Middlewick House de pers te woord te staan met: ‘Als er iets is misgegaan, spijt me dat enorm voor hen. Maar ik weet niet meer dan elke gewone burger. Ik weet alleen maar wat ik zie op de televisie.’ Met zo’n overduidelijke onwaarheid wedde Camilla op het verkeerde paard. Het was een van de zeldzame keren in haar leven dat ze zich in het openbaar vergaloppeerde.
Twee avonden later zat Charles aan het diner met de joviale Nicholas Soames. In een brief die hij geschreven had nadat hij thuis was teruggekeerd, bedankte hij zijn vriend voor diens ‘steun en begrip’. De prins van Wales sloot af met ‘God weet wat de toekomst gaat brengen’.