3

Seldon was er helemaal niet zo zeker van dat hij de Keizer zou ontmoeten. In het gunstigste geval zou hij de een of andere ambtenaar uit het vierde of vijfde echelon te spreken krijgen die zou beweren dat hij namens de Keizer sprak.

Hoeveel mensen kregen ooit de Keizer te zien? In persoon, en niet in holovisie? Hoeveel mensen zagen de echte, tastbare Keizer, een Keizer die nooit de Keizerlijke grond verliet waarover hij, Seldon, nu voortrolde.

Dat aantal was zo klein dat het bijna te verwaarlozen was. Vijfentwintig miljoen bewoonde werelden, elk met zijn vracht van een miljard mensen of meer - en van al die kwadriljoenen mensen, hoeveel hadden de levende Keizer gezien of zouden hem ooit te zien krijgen. Duizend?

En kon het iemand wat schelen? De Keizer was niet meer dan een symbool van het Imperium, net als het Ruimte-schip-en-de-Zon, maar veel minder indringend, veel minder echt. Het waren zijn overal krioelende soldaten en ambtenaren die nu een Rijk vertegenwoordigden dat als een loden last op de mensen drukte - niet de Keizer.

Dus toen Seldon een kamer werd binnengeleid, die ondanks de bescheiden afmetingen rijkelijk van meubels was voorzien, en er een jong uitziende man aantrof, gezeten op de rand van een tafel in een erker, de ene voet op de grond, de andere schommelend erboven, was hij verbaasd dat een Keizerlijke beambte hem zo minzaam en goedmoedig kon aankijken. Hij had al meermalen ervaren dat regeringsfunctionarissen - en vooral degenen die in dienst waren van de Keizer - er altijd even ernstig uitzagen, alsof ze het gewicht van de complete Galaxis op hun schouders moesten dragen. En het leek wel of hun gezichtsuitdrukking ernstiger en dreigender werd naarmate hun rang lager was.

Dit zou dan een beambte kunnen zijn die zo hoog was, met de zon der macht zo stralend dichtbij, dat hij er geen behoefte aan had de zaak met een bewolkt gelaat te verpesten.

Seldon wist niet precies hoezeer hij onder de indruk moest zijn, maar hij voelde wel aan dat het maar beter was om niks te zeggen en eerst de ander aan het woord te laten.

De beambte zei: 'Als ik me niet vergis bent u Hari Seldon. De mathematicus.'

Seldon antwoordde met een mager: 'Ja, meneer,' en wachtte weer af.

De jongeman wuifde met zijn hand. 'Het moet eigenlijk "sire" zijn, maar ik haat formaliteiten. Het is het enige dat ik hier hoor en ik word er doodziek van. We zijn alleen, dus ik zal mezelf eens verwennen en gewoon doen. Ga zitten, professor.'

Halverwege deze ontboezeming begreep Seldon dat hij te doen had met Keizer Cleon, Eerste van die Naam, en hij voelde zich week worden van binnen. Nu hij wat beter keek, zag hij een vage gelijkenis met het officiële hologram dat altijd in het nieuws verscheen, maar in dat hologram was Cleon altijd indrukwekkend gekleed en leek hij langer, edeler, ijskoud.

En hier was dan het origineel, en op de een of andere manier zag de Keizer er doodgewoon uit.

Seldon bleef staan en bewoog zich niet.

De Keizer fronste zijn wenkbrauwen en heel even stak zijn gewoonte om iedereen te commanderen weer de kop op, al probeerde hij er bij deze gelegenheid dan ook van los te komen. Op een toon die geen tegenspraak duldde, zei hij: 'Ik zei "ga zitten", man. Die stoel. En snel.'

Seldon ging zitten. Hij was sprakeloos en kon zich er zelfs niet toe zetten om 'Ja, sire' te zeggen.

Cleon glimlachte. 'Dat is beter. Nu kunnen we praten als mensen onder elkaar, wat we uiteindelijk ook zijn als we alle formaliteiten hebben afgeschud. Of niet soms?'

Voorzichtig zei Seldon: 'Als Uwe Keizerlijke Majesteit er behagen in schept dat te zeggen, dan is het zo.'

'Kom kom. Waarom ben je zo voorzichtig? Ik wil op gelijke voet met je praten. Daar schep ik behagen in. Geef er nu maar aan toe.'

'Ja, sire.'

'Gewoon "ja", man. Dring ik dan echt niet tot je door?'

Cleon keek Seldon aan en Seldon zag een levendig en belangstellend paar ogen.

De stilte werd weer verbroken door de Keizer. 'Je ziet er niet uit als een mathematicus.'

Pas toen kon Seldon glimlachen. 'Ik weet niet hoe een mathematicus verondersteld wordt eruit te zien, Uwe Kei...'

Cleon waarschuwde hem met één beweging van zijn hand en Seldon slikte de rest van zijn beleefdheidsfrase in.

'Witte haren, dacht ik,' zei Cleon. 'Misschien een baard. Oud, dat in elk geval.'

'Toch zijn zelfs wiskundigen ooit jong geweest.'

'Maar dan hebben ze nog geen naam gemaakt. Tegen de tijd dat ze zichzelf hebben opgedrongen aan de aandacht van de Galaxis zien ze eruit zoals ik net beschreef.'

'Ik vrees dat ik nog geen naam heb gemaakt.'

'Toch heb je gesproken op het congres dat ze hier gehouden hebben.'

'Dat hebben een heleboel van ons gedaan. Er waren erbij die jonger zijn dan ik. En maar weinigen ontsnapten geheel aan de aandacht.'

'Uw voordracht heeft echter de aandacht van een paar van mijn beambten getrokken. Ik heb me laten vertellen dat je het voor mogelijk houdt dat de toekomst voorspeld kan worden.'

Seldon voelde zich plotseling moe worden. Het zag ernaar uit dat die foute interpretatie van zijn theorie overal zou opduiken. Misschien had hij beter zijn voordracht niet kunnen houden.

Hij zei: 'Niet helemaal, om precies te zijn. Wat ik gedaan heb, is veel beperkter dan dat. In veel systemen is de situatie zo, dat onder bepaalde voorwaarden chaotische gebeurtenissen plaatsvinden. Dat betekent dat het met een gegeven uitgangspositie onmogelijk is om resultaten te voorspellen. Dat geldt zelfs in sommige systemen die heel eenvoudig zijn, maar hoe ingewikkelder een systeem, des te groter de kans dat het chaotisch wordt. Er is altijd van uitgegaan dat iets zo gecompliceerd als een menselijke samenleving snel chaotisch zou worden en dus onvoorspelbaar. Wat ik nu gedaan heb, is aantonen dat, als je de menselijke samenleving bestudeert, het mogelijk is een beginpunt te kiezen en de gepaste onderstellingen te doen die de chaos zullen bedwingen. Dat maakt het mogelijk de toekomst te voorspellen, niet tot in de details natuurlijk, maar in grote lijnen; niet met zekerheid, maar met waarschijnlijkheden die te berekenen zijn.'

De Keizer, die ingespannen had zitten luisteren, zei: 'Maar betekent dat niet dat je aangetoond hebt hoe de toekomst voorspeld kan worden?'

'Alweer, niet helemaal. Ik heb aangetoond dat het theoretisch mogelijk is, maar ook niet meer dan dat. Om meer te kunnen, moeten we echt een correct beginpunt kiezen, de juiste onderstellingen aannemen, en dan manieren zoeken om berekeningen door te voeren in een eindige tijd. Niets in mijn mathematische redenering vertelt ons hoe we dat moeten doen. En zelfs als we het allemaal wèl konden, zouden we op zijn hoogst waarschijnlijkheden vaststellen. Dat is niet hetzelfde als de toekomst voorspellen. Het is slechts een veronderstellen van wat er vermoedelijk gaat gebeuren. Iedere succesvolle politicus of zakenman, ieder mens, wat hij ook doet, moet deze schattingen van de toekomst maken en het een beetje goed doen ook, of hij is niet succesvol.'

'Ze doen het zonder wiskunde.'

'Inderdaad. Ze doen het intuïtief.'

'Met de bijbehorende mathematica kan iedereen waarschijnlijkheden vaststellen. Daar is geen uitzonderlijk mens voor nodig die succesvol is vanwege een opmerkelijke intuïtieve gave.'

'Ook dat klopt, maar ik heb slechts laten zien dat mathematische analyse mogelijk is. Ik heb niet laten zien dat ze uitvoerbaar is.'

'Hoe kan iets mogelijk zijn en niet uitvoerbaar?'

'Het is voor mij theoretisch mogelijk iedere wereld van de Galaxis te bezoeken en iedere persoon op iedere wereld te begroeten. Het zou echter veel meer tijd in beslag nemen dan mij beschoren is en zelfs als ik onsterfelijk zou zijn, is het altijd nog zo, dat er sneller nieuwe mensen geboren worden dan dat ik de oude de hand kan schudden, en wat nog belangrijker is: oude mensen zouden in groten getale sterven voor ik ze ooit zou kunnen bereiken.'

'En dat geldt ook voor je mathematica van de toekomst?'

Seldon aarzelde even, maar sprak toen verder. 'Het zou kunnen dat het te veel tijd kost om de mathematica uit te werken, zelfs al hadden we een computer zo groot als het Universum die op hyperruimtelijke snelheden zou werken. Tegen de tijd dat we een antwoord op een vraag krijgen, zouden er al genoeg jaren verstreken zijn om de situatie zo grondig te veranderen, dat het antwoord geen enkele betekenis meer heeft.'

'Waarom kan het proces niet worden vereenvoudigd?' vroeg Cleon op scherpe toon.

'Uwe Keizerlijke Majesteit,' - Seldon voelde dat de Keizer steeds formeler werd naarmate de antwoorden hem minder bevielen en werd van de weeromstuit zelf ook formeler - 'kijk eens naar de manier waarop wetenschappers met subatomaire deeltjes zijn omgegaan. Daar zijn enorme aantallen van, elk deeltje beweegt en trilt in het wilde weg, volkomen onvoorspelbaar, maar deze chaos blijkt toch een bepaald patroon te vertonen, zodat we een quantummechanica kunnen uitwerken die alle vragen beantwoordt die we op de juiste manier stellen. Als we de menselijke samenleving bestuderen, vervangen we de subatomaire deeltjes door mensen, maar dan hebben we er opeens een factor bij: de menselijke geest. Deeltjes bewegen zonder geest, mensen niet. Het feit dat we de verschillende gedragingen en impulsen van de geest moeten incalculeren, maakt de zaak zo ingewikkeld, dat er geen tijd genoeg is om overal rekening mee te houden.'

'Kan de geest niet net zo goed als geesteloze beweging een bepaald patroon vertonen?'

'Misschien. Mijn mathematische analyse impliceert dat alles in principe geordend is, hoe ongeordend het er ook uit mag zien, maar ze geeft ons geen hint hoe die ordening opgespoord kan worden. Denkt u zich eens in - vijfentwintig miljoen werelden, elke met zijn eigen karakteristieken en cultuur, elke belangrijk verschillend van alle andere, elke met een miljard mensen of meer en even zoveel individuele geesten en al die mensen op elkaar inwerkend op ontelbare manieren en in ontelbare combinaties! Hoezeer een psychohistorische analyse in theorie ook mogelijk mag zijn, het is niet waarschijnlijk dat ze in praktische zin uitvoerbaar is.'

'Hoe bedoel je, "psychohistorisch"?'

'Ik noem de theoretische taxatie van waarschijnlijkheden met betrekking tot de toekomst "psychohistorie".'

De Keizer ging plotseling staan, liep met grote passen naar het andere eind van het vertrek, draaide zich om, liep weer terug en posteerde zich voor Seldon, die nog steeds op zijn stoel zat.

'Ga staan!' commandeerde hij.

Seldon stond op en keek de iets langere Keizer aan. Hij spande zich in om hem strak te blijven aankijken.

'Die psychohistorie van jou,' zei Cleon ten slotte, 'als die toepasbaar gemaakt zou kunnen worden, zou dat wel eens heel nuttig kunnen zijn, waar of niet?'

'Heel erg nuttig ja, uiteraard. Te weten wat de toekomst brengen zal, ook al is het maar zeer in het algemeen en op grond van waarschijnlijkheden, zou als een nieuwe en wonderbaarlijke richtlijn dienst kunnen doen bij alles wat we doen, een richtlijn die de mensheid nooit eerder heeft gehad. Maar, natuurlijk...' Hij aarzelde.

'Nou?' zei Cleon ongeduldig.

'Welnu, het lijkt me dat de resultaten van een psychohistorische analyse het beste alleen bekend kunnen worden gemaakt aan een handjevol beleidsmakers, maar beslist niet aan het grote publiek.'

'Waarom niet!?' riep Cleon verbaasd uit.

'Het is zo klaar als een klontje. Ik zal het proberen uit te leggen. Als een psychohistorische analyse gemaakt is en de resultaten worden aan het publiek bekendgemaakt, zouden de verschillende emoties en reacties van de mensen meteen vervormd worden. De psychohistorische analyse, gebaseerd op emoties en reacties van mensen zonder kennis van die toekomst, zou waardeloos worden. Begrijpt u?'

De ogen van de Keizer begonnen te schitteren en hij lachte hardop. 'Fantastisch!'

Hij gaf Seldon een klap op zijn schouder en Seldon wankelde even.

'Zie je dat dan niet?' zei Cleon. 'Kerel, begrijp je het dan niet? Dat is jouw nut. Je hoeft de toekomst niet te voorspellen. Kies gewoon een toekomst uit - een goede toekomst, een nuttige toekomst - en doe het soort voorspelling dat de menselijke emoties en reacties zodanig verandert, dat de toekomst die je voorspeld hebt ook inderdaad werkelijkheid wordt. Je kunt beter een goede toekomst maken, dan een slechte voorspellen.'

Seldon keek bedenkelijk. 'Ik begrijp wat u bedoelt, sire, maar ook dat is uitgesloten.'

'Uitgesloten?'

'Nou ja, in ieder geval onuitvoerbaar. Begrijpt u dat niet? Als je niet kunt beginnen met menselijke emoties en reacties en de toekomst voorspellen die deze bewerkstelligen, dan lukt het tegenovergestelde ook niet. Je kunt niet beginnen met een toekomst en dan de menselijke emoties en reacties voorspellen die die toekomst moeten bewerkstelligen.'

Cleon keek teleurgesteld. Zijn gezicht verstrakte. 'En je voordracht dan?... Zo heet dat toch, een voordracht?... Wat is daar dan het nut van?'

'Dat was slechts een mathematische demonstratie. Het was een interessant gezichtspunt voor mathematici, maar ik had het niet bedoeld als iets praktisch, in geen enkel opzicht.'

'Ik vind dat walgelijk,' zei Cleon kwaad.

Seldon haalde hulpeloos zijn schouders op. Meer dan ooit had hij er spijt van dat hij zijn voordracht had gehouden. Wat zou er met hem gebeuren als de Keizer het in zijn hoofd haalde dat hij voor de gek was gehouden?

En werkelijk, Cleon zag eruit alsof hij het elk moment kon gaan denken.

'Niettemin,' zei hij, 'als je nu eens wèl de toekomst zou voorspellen, mathematisch onderbouwd of niet; als je voorspellingen zou doen die regeringsadviseurs, mensen met een feilloos inzicht in de potentiële reacties van het publiek, zouden beoordelen als het soort voorspellingen dat nuttige reacties veroorzaakt?'

'Waarom zou u mij nodig hebben om die te doen? De regeringsadviseurs kunnen die voorspellingen zelf doen, zonder een tussenpersoon.'

'De regeringsadviseurs kunnen dat lang niet zo doeltreffend. Af en toe doen ze wel eens een poging. Ze worden niet noodzakelijkerwijs geloofd.'

'Waarom zouden de mensen mij wel geloven?'

'Jij bent een wiskundige. Jij zou de toekomst berékend hebben, en niet... hoe zal ik het zeggen, niet ingegeven hebben gekregen.'

'Maar ik zóu de toekomst niet berekend hebben.'

'Wie komt daar nu achter?' Cleon gluurde naar hem met half toegeknepen ogen.

Het was even stil. Seldon voelde zich in het nauw gedreven. Als de Keizer hem een direct bevel zou geven, zou hij er dan verstandig aan doen te weigeren? Als hij weigerde, werd hij misschien wel opgesloten of geëxecuteerd. Niet zonder proces, natuurlijk, maar zo'n proces is bij voorbaat al bijna verloren als het logge ambtenarenkorps dat wil, vooral als je ook nog eens de Keizer van het gigantische Galactische Imperium tegenover je vindt.

'Het zou eenvoudigweg niet werken,' zei hij uiteindelijk.

'Waarom niet?'

'Als mij gevraagd zou worden vage algemeenheden te voorspellen die toch onmogelijk werkelijkheid konden worden voor de huidige en misschien zelfs de volgende generatie al lang dood zouden zijn, dan zouden we het nog kunnen proberen, maar daar staat tegenover dat het publiek er weinig aandacht aan zou besteden. Ze zouden zich druk maken over iets dat heel misschien, heel eventueel over twee eeuwen zou plaatsvinden.'

'Om resultaten te bereiken,' ging Seldon verder, 'zou ik zaken van groter gewicht, meer directe eventualiteiten moeten voorspellen. Alleen daar zou het publiek op reageren. Maar vroeg of laat - en waarschijnlijk vroeg - zou een van die eventualiteiten een miskleun blijken te zijn en zou mijn nut meteen nihil zijn. Daarmee zou het met uw populariteit ook wel eens afgelopen kunnen zijn en, wat nog erger is, er zou geen verdere steun voor de ontwikkeling van de psychohistorie meer zijn, zodat de kans verkeken is dat er ooit nog iets goeds uitkomt, mochten toekomstige verbeteringen in onze mathematische inzichten ertoe bijdragen dat de psychohistorie opschuift in de richting van praktischer sferen.'

Cleon plofte in een stoel neer en keek Seldon dreigend aan. 'Is dat alles waar jullie mathematici toe in staat zijn? Vasthouden aan onmogelijkheden?'

Seldon antwoordde op zachte toon, met de moed der wanhoop: 'U bent het, sire, die vasthoudt aan onmogelijkheden.'

'Laat ik je op de proef stellen. Stel je voor dat ik je zou vragen je mathematica te gebruiken om mij te vertellen of ik niet op een dag zal worden vermoord. Wat zou je dan zeggen?'

'Mijn mathematische systeem zou geen antwoord geven op zo'n specifieke vraag, ook al werkte de psychohistorie op volle toeren. Alle quantummechanica ter wereld kan niet genoeg inzichten opleveren om het gedrag van één enkel elektron te voorspellen, alleen het gemiddelde gedrag van een heleboel.'

'Jij kent je mathematica beter dan ik. Sla er eens een geleerde slag naar die erop gebaseerd is. Zal ik ooit worden vermoord?'

'Dat is een strikvraag, sire,' zei Seldon zacht. 'Vertel me wat voor antwoord u het liefste hoort en ik zal het u geven, òf sta me toe om uw vraag te beantwoorden zoals ik het zelf wil zonder dat ik ervoor gestraft word.'

'Zeg wat je zelf wilt.'

'Heb ik uw erewoord?'

'Moet ik het voor je opschrijven?' Cleon klonk sarcastisch.

'Uw gesproken erewoord is voldoende,' zei Seldon, maar de moed zakte hem in de schoenen want hij wist niet of dat inderdaad zo was.

'Je hebt mijn erewoord.'

'Dan kan ik u vertellen dat in de afgelopen vier eeuwen bijna de helft van alle Keizers vermoord is, waaruit ik concludeer dat de kans dat u hetzelfde overkomt ruw geschat één op twee is.'

'Dat kan iedere gek je nazeggen,' zei Cleon vol minachting. 'Daar is geen mathematicus voor nodig.'

'Toch heb ik u verschillende malen verteld dat mijn mathematica nutteloos is voor praktische problemen.'

'Kun je niet eens veronderstellen dat ik iets geleerd heb van mijn onfortuinlijke voorgangers?'

Seldon haalde diep adem en waagde het weer verder te spreken. 'Nee, sire. Alle geschiedenis toont aan dat we geen lering trekken uit de lessen van het verleden. U heeft mij bijvoorbeeld hier toegelaten voor een persoonlijke audiëntie. Als ik nu eens van plan was u te vermoorden? - Wat ik trouwens niet ben, sire,' voegde hij er vlug aan toe.

Cleon glimlachte. 'Beste man, je ziet onze grondigheid over het hoofd - en onze vooruitgang op technologisch gebied. We hebben je verleden bestudeerd, al je antecedenten nagetrokken. Toen je aankwam ben je nauwkeurig onderzocht. Je manier van uitdrukken en stemgeluid zijn geanalyseerd. Je emotionele toestand kenden we tot in de details, we wisten bijna wat je dacht. Als er ook maar de geringste twijfel was gerezen aan je onschuld, had je niet eens bij mij in de buurt mogen komen. Sterker nog, je was niet meer in leven geweest.'

Seldon voelde een golf van misselijkheid opkomen, maar hij hield voet bij stuk. 'Buitenstaanders hebben het altijd al moeilijk gevonden om Keizers te pakken te krijgen, zelfs toen de technologie nog niet zo ver was als nu. Maar bijna iedere moord op een Keizer was een paleisaangelegenheid. De mensen die het dichtst bij de Keizer staan, vormen het grootste gevaar. Tegen dat gevaar doet het zorgvuldig in de gaten houden van buitenstaanders hoegenaamd niets. En wat uw eigen ambtenaren betreft, uw eigen Gardesoldaten, uw intimi, die kunt u niet behandelen zoals u mij behandelt.'

'Dat weet ik ook wel,' zei Cleon, 'dat weet ik beter dan jij. Dat los ik op door de mensen om me heen goed te behandelen en ze geen aanleiding te geven om haatdragend te worden.'

'Een dwaze ...' begon Seldon, maar hij hield meteen verward zijn mond.

'Zeg het maar,' zei Cleon kwaad. 'Ik heb je toestemming gegeven vrijuit te spreken. In welk opzicht ben ik dwaas?'

'Dat flapte ik er per ongeluk uit, sire. Ik bedoelde "irrelevant". Hoe u uw intimi behandelt is irrelevant. U moet wel achterdochtig zijn. Het zou vreemd zijn als u dat niet was. Een onvoorzichtig woord, zoals mij daarnet ontschoot, een onvoorzichtig gebaar, een twijfelachtige uitdrukking en u moet op uw qui-vive zijn. En ieder zweempje achterdocht zet een vicieuze cirkel in beweging. Degene om wie het gaat zal uw achterdocht aanvoelen en het u kwalijk nemen en zal een gewijzigd gedrag ontwikkelen, wat hij ook doet om het tegen te houden. Dat voelt u op uw beurt weer aan en u wordt nog achterdochtiger en het einde van het liedje is dat hij wordt geëxecuteerd of u wordt vermoord. Het is een proces dat heeft bewezen onomkeerbaar te zijn. De Keizers van de afgelopen vier eeuwen kunnen erover meepraten. Het is slechts één symptoom van de steeds groter wordende problemen bij het besturen van het Imperium.'

'Dus er is niets dat ik kan doen om een aanslag op mijn leven te voorkomen.'

'Nee, sire,' zei Seldon, 'maar u kunt geluk hebben.'

Cleon trommelde op de leuning van zijn stoel. 'Je bent nutteloos, man,' zei hij op strenge toon, 'en je psychohistorie erbij. Laat me alleen.' En met deze woorden draaide de Keizer zich om. Hij zag er opeens veel ouder uit dan zijn tweeëndertig jaren.

'Ik heb gezegd dat mijn mathematica voor u geen nut zou hebben, sire. Mijn welgemeende excuses.'

Seldon wilde net een buiging maken maar op het een of andere teken dat hem ontgaan was, kwamen twee wachters binnen en voerden hem weg. De stem van Cleon klonk hem achterna. 'Breng die man terug naar waar hij vandaan is gehaald.'