Een paar dagen later, net als hij op het dorpsplein zijn fiets tegen een winkelruit zet, komt Ringo de jonge Nora tegen. Ze lijkt blij hem te zien en al babbelend gaan ze nog even op een bankje zitten.

  'En hoe is het eigenlijk, Nora?'

  'Thuis? Goed. Mijn moeder heeft een nieuwe baan gekregen.'

  'Oh, ja, ik heb begrepen dat ze gehuldigd is op haar werk.'

  'Nee, dat was een collega, maar mijn moeder werkt nu veel in de buitenlucht en ze is er erg blij mee.'

  'Fijn. En jij?'

  Het meisje haalt haar schouders op. 'Gewoon. Zoals altijd. Ik moet nog twee jaar naar school.'

  'Het laatste jaar is toch een praktijkjaar?'

  'Ja. Het duurt best lang.'

  'Je zult zien dat die jaren snel om zullen gaan. Heb je het een beetje naar je zin?'

  'Gaat wel. Heb jij het zelf naar je zin?'

  'Meestal wel, Nora. Maar soms vraag ik me af, wat ik ga doen, als ik hier wegga. Want ik blijf hier niet, zoals je weet.'

  'Ga je weg?' vraagt ze, enigszins geschrokken.

  'Niet binnenkort, hoor. Vind je dat dan naar?'

  'Ja, ik was eraan gewend dat je in oma's huisje was. Maar waarom vraag jij je af, wat je gaat doen? Je hebt gezegd dat je alle antwoorden op alle vragen weet.'

  'Heb ik dat gezegd?'

  'Ja, toen ik je voor de tweede keer zag. Je stelde voortdurend vragen en toen ik dat raar vond, zei je dat je ook de antwoorden had.'

  'Ik was zeker weer eens aan het opscheppen. Maar ik weet wel wat ik bedoelde, denk ik. Iedereen weet de antwoorden, maar niet iedereen weet dat hij ze weet.'

  'Je weet niet dat je het weet? Hm. Weet je wat ik me laatst afvroeg?'

  'Nou?'

  'Waarom doe je niet wat je moet doen, als je weet wat je moet doen?'

  'Wat bedoel je daarmee?' Ringo kijkt verbaasd.

  'Nou,' zegt Nora ongeduldig, 'Je weet wat je zou moeten kiezen, maar je doet het niet. Je kunt niet kiezen, of je kiest het verkeerde.'

  'Je gaat pas naar bed als het licht wordt, terwijl je weet dat je vroeg op moet? Of bedoel je het meer in het algemeen?'

  'Ja, is het luiheid, als je niet kiest voor wat je zou moeten kiezen? Of neem je het niet serieus genoeg? Ik heb het gevoel, dat ik soms eigenlijk twee dingen tegelijk wil, en dat het ene dan wint, maar zonder dat ik daar tevreden over ben.'

  'Vroeger hadden de mensen nog zoiets als wilskracht. Toen ik jong was, is dat uit de mode geraakt. Waarschijnlijk omdat wilskracht en andere deugden weinig inhoud meer hadden. Ineens was alles relatief, behalve dan je eigen individuele ontplooi­ing en de korte termijn. Dus is er nog steeds verwarring over de vraag waar je je op moet richten bij de keuzes die je hebt. Het gevolg is, dat je vaak dingen kiest, die je eigenlijk niet wilt. Dat geldt voor kleine en voor grote dingen. We moeten opnieuw leren kiezen en dat gaat niet zomaar. Heb je er in je wereld­lessen niets over gehad?'

  'Over keuzes? Nee.'

  'Leer je niets over concentratie? Heb je geen muziek- en wiskunde­lessen? Geen sport?'

  'Ja, natuurlijk. Maar dat gaat niet over wat ik nodig heb.'

  'Geef eens een voorbeeld.'

  Nora kijkt eerst verlegen, maar dan komt ze met een persoonlijk voorbeeld: 'Barry, mijn vriendje. Hij is wel lief, maar als ik serieus wil zijn, lacht hij me uit. Hij mag lachen, maar ik voel me er toch niet prettig bij.'

  'En dat is een voorbeeld van dat je iets wilt en het toch niet doet?'

  'Ja. Ik wil het eigenlijk uitmaken, en toch doe ik het niet. Hoe moet ik dat...'

  'Aanpakken? Ik kan jou niet vertellen wat je moet doen, maar laat ik jou op mijn beurt een voorbeeld geven. Mijn vader...'

  'Hè, niet weer je vader,' zegt Nora meteen met een vies gezicht.

  Ringo is een moment uit het veld geslagen. Dan glimlacht hij. 'Je hebt gelijk, niet weer mijn vader. Ik geef een voorbeeld van de Zapatisten, een bevrijdings­beweging in Mexico. Er was eens een commandant van de Zapatisten. Hij hitste tegen zijn zin dorpelingen op tegen de regering. De bevrijdings­beweging zou er sterker van worden en uiteindelijk zouden daardoor alle dorpelingen een beter leven krijgen. Hier heb je zo'n dilemma: je wilt vrede voor iedereen, maar je gaat vechten. Jij wilt je hart volgen, maar je blijft bij je vriendje hangen. Vaak probeer je je eruit te redeneren: ach, laat ik dit of dat maar accepteren of doen, want dan bereik ik iets anders.'

  'Je bedoelt dat je twee dingen tegelijk wilt? Ja, dat kan ik zelf ook wel bedenken. Maar waarom weet ik dan wat goed voor me is, maar doe ik het niet?'

  'Weet je, Nora, het is de vraag of je echt weet wat goed voor je is. Als je het werkelijk zou weten, zou je je keus wel maken. Voorlopig kun je het beste de tegen­stelling in je hart accepteren: je wilt Barry wel en je wilt hem niet. Nou, accepteer dat dan maar. Het is allebei waar en je kunt nog steeds van jezelf en wie weet ook van hem, houden.'

  'Ik weet dat het niet goed voor me is en ik blijf tegelijkertijd met hem omgaan?'

  'Ja, probeer het maar eens, je zult zien dat het werkt.'

  'Hoe dan?'

  'Dat merk je wel', zegt Ringo lachend. 'Ik ben een paar keer op patrouille geweest met de Zapatisten, terwijl ik tegen geweld was. Gelukkig werd ik in mijn been geschoten en toen ik hersteld was, ben ik zo wijs geweest, mijn geweer terug te geven.'

  'Zo heb je helemaal niet zelf hoeven kiezen!'

  'Nee, soms hoeft dat ook niet en dan lost de kwestie zich vanzelf op. Misschien denk je, dat je zonder Barry eenzaam zult zijn. Misschien is dat niet zo. Of, als het wel zo is, geeft het niet om eenzaam te zijn? Misschien ben je ongelukkig bij hem? Misschien gelukkig? Overweeg al die dingen, proef je eigen gevoel daarover, speel met je gedachten over de keuzes die je hebt.'

  'Eigenlijk bedoel je dat het niet erg is om niet te weten wat je moet doen of om één ding te willen en een ander ding te doen?'

  'Precies.'

Nora zag er opgelucht uit toen ze afscheid namen. Ringo kijkt haar na. Hij is niet helemaal eerlijk geweest. Eigenlijk vindt hij het wel degelijk belangrijk, dat mensen keuzes maken. Maar dan moeten ze wel een richtpunt hebben en om dat te krijgen, kan het nodig zijn om zelf goed te proeven, wat de verschillende mogelijk­heden werkelijk betekenen. Zo kan het helemaal geen kwaad om desnoods helemaal geen keuze te maken en je daarvan bewust te zijn. Zo ervaar je de spanning die tussen dergelijke tegen­stellingen bestaat. En zo leer je die spanning te verdragen. Het kon geen kwaad dat Nora zich tijd gunde om er achter te komen wat er echt speelde tussen haar en haar vriend. Bovendien heeft Ringo met zijn verhaal over het einde van zijn loopbaan als guerrilla­strijder al laten doorschemeren dat het niet verkeerd zou zijn, wanneer ze met Barry zou breken. Hij heeft dat verhaal niet voor niets verteld, misschien blijft er iets van hangen. Is Ringo nu aan het manipuleren geweest? Ja, eigenlijk wel. Hij vindt het belangrijk dat Nora relaties heeft die voedend zijn, en dat ze niet innig omgaat met iemand die haar in wezen niet accepteert. Dat vindt hij nog net iets belangrijker dan haar vrijheid om verkeerde relaties te hebben. Ringo laat zich in zijn handelen dus soms leiden door principes.

  Wie bepaalt wanneer een principe zuiver is? In de vorige eeuw en het eerste stukje van deze eeuw waren principes vaak verdacht. Zijn eigen generatie had ijverig mee­geholpen alle geldende beginselen en stelsels van overtuigingen onderuit te halen. Hadden Hitler, Stalin en Mao niet aangetoond dat principes gevaarlijk waren? Dat hun principes veel slachtoffers maakten? Hadden bijvoorbeeld de inquisitie en het kolonialisme, het nationalisme en het marktdenken niet laten zien dat principes in de vorm van over­tuigingen en uitgangspunten ronduit gevaarlijk konden zijn? Eigenlijk was toen de enig overgebleven zuivere overtuiging de gedachte dat wat je deed, aan zo veel mogelijk mensen ten goede moest komen. En dat dingen in harmonie brengen meestal beter uitpakte dan het creëren van tegen­stellingen. Maar zelfs daarmee moest je uitkijken, want wat in het algemeen goed was voor mensen en wat harmonie betekende, daar was lang niet iedereen het over eens. Voor je het wist, was je dan al aan het manipuleren. En om het extra ingewikkeld te maken: manipuleren was misschien niet altijd verkeerd. Ringo heeft een ingewikkelde verhouding tot principes en manipulaties, maar hij kan ermee leven dat hij er nog altijd niet helemaal uit is en dat hij geen eenduidige keuze maakt.

  Mirrari had zijn keuze wel gemaakt. Hij manipuleerde onafgebroken. Hij was iemand die graag ingreep, zich met plezier in iets mengde, iemand die zetten deed op een denkbeeldig schaakbord en vooruit plande. Ringo vond dat aanvankelijk niet prettig, maar hij accepteerde gaandeweg dat zijn vader een bijzonder mens was en verbanden en dingen zag die Ringo zelf niet kon zien.

  Maar de ontdekking dat zijn levenspartner Michèle zonder dat hij het wist contact had gehouden met zijn vader, was als een schok gekomen en had de verstand­houding met haar een tijdlang onder druk gezet. Het staat Ringo nog helder bij hoe ze had gekeken toen hij haar bij thuiskomst met het nieuws van Arnold en met het bericht van zijn vader confronteerde.

Ze keek eerst berustend. Toen knipperde ze met haar donkere ogen. Vanachter de keukentafel keek Ringo zwijgend toe. Het kortgeknipte grijze haar omlijstte de zachte trekken van een gezicht dat op een mooie manier ouder was geworden. Ze leek op de vrouw die hij liefhad, maar het was alsof hij ineens een vreemde voor zich zag.

  'Je zult me wel achterbaks vinden.'

  'Ik begrijp het gewoon niet. Ik hoef niet te weten met wie je allemaal contact hebt, maar mijn vader? Wat moest er geheim blijven? Waarom heb je er nooit iets over gezegd?'

  'Hij wilde het niet.'

  'En jij? Wat wilde jij? Sinds wanneer trek jij je iets aan van wat iemand anders zegt?'

  'Je hoeft niet kwaad te worden. Het is gegaan, zoals het is gegaan.'

  'Wat voor macht had die rare oude man over jou?'

  'Je moet niet zo schreeuwen.'

  'Ik schreeuw niet. Ik begrijp iets niet en ik zou...' Ringo haalt een paar keer diep adem. 'Zou je het alsjeblieft willen uitleggen?'

  'Als je belooft dat je redelijk blijft.'

  'Ik ben altijd redelijk.'

  'Oh nee, dat ben je niet. Wat dat betreft ben je net je vader.'

  'Alsjeblieft, Michèle, wil je het me uitleggen? Ik beloof dat ik me probeer in te houden.'

  Ze ging zitten. Op afstand. Ze keek hem onderzoekend aan en zei:

  'Kun je tegen de waarheid over je vader?'

  'Het zou me verbazen, als je me iets nieuws over hem zou kunnen vertellen.'

  'Hij was teleurgesteld in onze generatie.'

  'Ja, dat heeft hij wel eens gezegd. Maar je kunt toch niet een hele generatie ergens de schuld van geven. Hebben onze ouders ons in de steek gelaten, zodat wij stuurloos zijn opgegroeid en onze eigen kinderen niet goed hebben kunnen opvoeden?'

  'Je vader had heel hoge verwachtingen en ik denk dat hij eigenlijk enorm kwaad was, omdat hij het gevoel had dat hij het allemaal zelf moest opknappen.'

  'Oh, nou dat is nieuw voor me. Op mij maakte hij altijd een opgeruimde indruk en hij was steeds ijverig met van alles bezig. Als hij teleurgesteld was, hield hij dat voor mij prima verborgen. Maar hoe weet jij dat dan?'

  'Ik was met de blauw­drukken bezig en er waren dingen waar ik het niet mee eens was. Ik klopte bij de organisatie aan, maar niemand kon me antwoorden geven en uiteindelijk kwam ik bij hem uit. Hij belde me, omdat hij wilde weten wie al die lastige vragen stelde.'

  'Hij belde jou? Hij belde nooit iemand! Er zat altijd iemand tussen, als het Miguel niet was, dan wel iemand van zijn secretariaat.'

  'Hij belde mij. Zomaar, plotseling op een ochtend, en we hadden een lang gesprek. Maar hij heeft me niet kunnen overtuigen.'

  'Waarvan niet?'

  'Er zaten elementen in de plannen die hem te veel macht gaven. Ik kon er niet precies de vinger op leggen, maar er waren allerlei groepen die van elkaar niet precies wisten, waar ze naartoe werkten. Alleen je vader had het totaal­overzicht en dat vond ik griezelig. Ik had al eerder aanvaringen met hem gehad.'

  'Je vertrouwde hem niet.'

  'Toen nog wel, maar tegelijk vond ik het principieel niet juist.'

  'Toen nog wel? Wat is er dan later met dat vertrouwen gebeurd?'

  'Hij heeft de gang van zaken bij de Grote Wereldcrisis beïnvloed. Ik ben er niet precies achter gekomen hoe hij dat heeft gedaan. Ik heb alleen bewijs gevonden voor de sabotage van elek­triciteits­centrales. Dit wil je misschien helemaal niet weten, maar ik ben bang dat hij met de nood­plannen voor de sluiting van de centrales heeft gerotzooid.'

  'Hoe kan dat nou? Hij had het altijd over samenwerken en verant­woordelijk­heid. Dit gaat wel erg ver, Michèle.'

  'Het is ook een technisch verhaal. Toen iedereen in 2011 rekening hield met magnetische stormen die het data­verkeer en de elektriciteitsvoorziening zouden kunnen lamleggen, werden er overal nood­plannen opgesteld. Centrales moesten bijvoorbeeld uit voorzorg worden uit­geschakeld. Je vader heeft toen via zijn contacten voor elkaar weten te krijgen, dat er een extra voorzorg werd ingebouwd, zogenaamd tegen vals alarm. Die extra voorzorg was precies de reden dat de nood­plannen niet goed hebben gewerkt. Er is oneindig veel meer schade aangericht.'

  'Meer dan wat? vroeg Ringo.

  'Meer dan nodig,' zei zijn partner.

  Ringo was stil. Toen vroeg hij:

  'Waarom? Waarom dan?'

  'Hij vond dat, hoe groter de schade, hoe meer de mensen bereid zouden zijn hun gedrag aan te passen.' Michèle zweeg. Ze keek door het keukenraam naar buiten en voelde zich moe. Eigenlijk had Mirrari haar, door zijn zoon over hun contact in te lichten, nog een laatste streek geleverd. Maar ze was ook opgelucht dat nu aan het licht was gekomen wat de oude man had gedaan.

  'En hij vond het niet belangrijk dat er door hem dus ook veel meer slacht­offers zijn gevallen?' Ringo had zijn vraag zacht uitgesproken. Ze waren op een buitengewoon lastig terrein beland. Ineens drong tot hem door wat Michèle gedaan had:

  'Je hebt me de waarheid niet willen vertellen om me te beschermen? Is dat de reden geweest?'

  'Misschien. Maar ook omdat die waarheid haast niet te bevatten is.'

  'Het spijt me dat ik zo tegen je uitbarstte. Hij was een moeilijk mens, al was hij ook briljant.'

  'Hij zei dat hij niet anders handelde dan politici, dokters en industriëlen: besluiten nemen over leven en dood van anderen. En dat zijn verant­woordelijk­heid veel groter was.'

  'Griezelig.'

  Michèle zuchtte. 'Ik houd niet van spelletjes en ik heb nota bene zelf een spelletje met jou gespeeld, omdat ik jou op zijn verzoek niets verteld heb.'

  'Wat zei hij, toen jij hem confronteerde met wat je ontdekt had?'

  'Dat zei ik al: dat hij niets anders deed dan andere beleids­makers en dat ik de grote lijnen in het oog moest houden.'

  'En toen kregen jullie ruzie?'

  'Toen ben ik ander werk gaan doen, waardoor ik niets meer met zijn blauwdrukken te maken had. Af en toe probeerde hij contact te zoeken, maar ik ben daar nooit op ingegaan.'

  'Maar je hebt hem ook niet aangegeven of zoiets.'

  'Nee, dat kon ik niet. Ik wilde hem niet zwart maken, ook niet tegenover jou. Ik dacht dat ik misschien te sentimen­teel was.'

  'Denk je er nu anders over?'

  'Ik vind nog altijd dat je vader te veel macht had. Maar ik moet toegeven dat veel van wat hij begonnen is, goed heeft uitgepakt. We leven niet in een ideale wereld, maar het had nog veel en veel slechter kunnen aflopen.'

  'Dat is precies ook wat mij overeind houdt. Hij was in veel opzichten een vreemde oude man, maar er waren dingen die hij heel goed heeft gezien. En hij was mijn vader, ik hield ook van hem.'

  'Je zegt steeds "was", ga je ervan uit dat hij dood is?'

  'Ja, eigenlijk wel. Maar je weet het met hem natuurlijk nooit.'