7

DE SCHIJNBARE VOORDELEN

VAN VERSLAVING

In dit hoofdstuk beginnen we met de voordelen van verslaving te onderzoeken. Want na al die beschrijvingen van verslavingsellende zou je haast gaan denken dat je als verslaafde compleet geschift moet zijn om er niet meteen mee op te houden. Maar er zijn immers ook voordelen aan verbonden. Het is lekker, opwindend, spannend, kalmerend, rustgevend. Het levert genot, genoegen, extase, kicks, tevredenheid, warmte, openheid, contact, veiligheid en geborgenheid. Je voelt je zelfverzekerd, competent, gemakkelijk in de omgang, in staat tot het leggen van contacten, in staat om alleen te zijn. Het geeft op een bepaalde manier zin aan het bestaan omdat er af en toe iets is waar je echt zin in kunt hebben. Want dat is de eigenlijke zin van het bestaan: zin hebben in het bestaan. Wie zal durven beweren dat het stom is om iets te doen waardoor je je zo goed kunt voelen!

Als ik terugdenk aan de dingen waaraan ik verslaafd ben geweest, herinner ik me nog hoe lekker ik ze soms vond. Tegelijk heb ik tegenwoordig geen enkele behoefte aan dit soort lekkers, sterker nog, ik zou het helemaal niet meer lekker vinden om me op die manier lekker te voelen. Er moet dus iets zijn waardoor het lekkere van de verslaving niet meer lekker is als je de verslaving eenmaal doorziet. Natuurlijk zijn er veel ex-verslaafden die nog steeds denken dat het lekker is, maar ervan afblijven omdat ze de ellende niet meer willen. Dit zijn de mensen die op wilskracht gestopt zijn en denken dat ze zichzelf de rest van hun leven iets moeten ontzeggen. Dit zijn de ex-drinkers die naar de AA (Anonieme Alcoholisten) gaan om elkaar moed in te spreken om het toch vooral vol te houden niet te drinken. Dit zijn de ex-rokers die fanatiek tekeergaan tegen rokers in hun omgeving omdat ze zelf nog steeds menen dat ze iets lekkers moeten missen. Dit zijn de voormalige hoerenlopers die het niet meer doen omdat ze nu een lief vrouwtje hebben dat ze niet kwijt willen, maar nog steeds met weemoed terugdenken aan de spanning van het bordeelbezoek. Ik bedoel dit niet denigrerend, deze ex-verslaafden zijn in elk geval veel beter af dan toen ze nog verslaafd waren. Maar het is zo jammer dat ze na zoveel inspanning toch niet volledig de vruchten plukken van hun ex-verslaving. Ze zijn gestopt zonder de verslavingsillusie te doorzien.

Om deze illusie te leren doorzien, moeten we teruggaan naar het begin van je verslaving. Het eerste gebruik vindt bijna altijd plaats in een situatie van relatieve onzekerheid over jezelf. Veel rokers beginnen in de puberteit, of bij het veranderen van baan, woonplaats of relatie. Dat geldt ook voor veel drugsgebruikers, alcoholisten en gokkers. Een medicijn- of slaapmiddelverslaving begint vaak op iets latere leeftijd in een problematische leefsituatie. Wat de situatie ook is, bij het eerste gebruik vindt er meestal een lichamelijke, en altijd een psychische beloning plaats. De lichamelijke beloning bestaat uit de roes of de kick van het middel. Bij heroïne en andere opiaten is dat een warme kalmerende roes van harmonie en geluk. Bij cocaïne en amfetamine is dat een energieke roes, met het gevoel alles aan te kunnen en nooit moe te worden. Bij seks is dat de seksuele opwinding en het genot van het orgasme. De beloning bij alcohol is een gevoel van warmte, ontspanning en een verminderde angst voor controleverlies. Bij gokken is er niet echt een lichamelijke beloning, behalve de door de psyche opgewekte adrenalinekick, die natuurlijk ook lichamelijk is. Bij roken is er helemaal geen lichamelijke beloning, en zelfs een lichamelijke ‘straf’. De eerste sigaretten worden doorgaans als bijzonder smerig ervaren, en als er geen psychische beloning was, zou niemand aan roken verslaafd raken. Bij medicijnen en slaapmiddelen is er meestal niet een roes als beloning, maar het onderdrukken van lichamelijk en/of psychisch ongemak.

De psychische beloning bij het eerste gebruik van het verslavende middel is simpel: wat er op dat moment ook aan onzekerheid en negatieve gevoelens over jezelf is, het wordt door het gebruik van het middel of de verslavingshandeling tijdelijk opgeheven en omgekeerd in zijn tegendeel. Ben je bang om een gesprek aan te knopen met een vreemde, dan durf je dat nu wel. Ben je onzeker of je wel bij het groepje hoort waar je graag bij wilt horen, dan zal het samen gebruiken met die anderen die onzekerheid opheffen. Heb je moeite om spontaan en vrolijk te zijn, dan lukt dat met het middel wel. Ben je gauw moe en lusteloos, met het middel kun je uren doorgaan. Heb je sterke seksuele behoeften en tevens angst voor afwijzing: de prostituee zal je niet afwijzen en zelfs enigszins aan je fantasieën tegemoetkomen. Heb je last van de vlakheid en uitzichtloosheid van het bestaan, aan de roulettetafel heerst de spanning en kunnen je dromen daadwerkelijk uitkomen. Ben je bang het leven niet aan te kunnen als je te weinig nachtrust hebt gehad, het slaapmiddel geeft je de zekerheid van een goede nachtrust. Kortom, wat er ook is aan onzekerheid, geremdheid, geblokkeerdheid, twijfel aan jezelf, machteloosheid om je leven te veranderen, eenzaamheid of gewoon verveling, het middel heft dit tekort op. Ook als je je van dat tekort en die negatieve gevoelens niet eens bewust was. Dit is de psychische beloning van de verslaving: een tijdelijke en kunstmatige vermindering van de emotionele beknotting van jezelf.

Tijdelijk! En kunstmatig! Uit deze twee beperkingen vloeit de keerzijde van de verslavingsmedaille voort. De werking van het middel is tijdelijk, waardoor de psychische situatie waaraan je probeert te ontsnappen zich binnen enkele uren tot dagen weer heeft hersteld. Doordat je tijdelijk aan je eigen gevoel van zwakheid bent ontsnapt, valt datzelfde zwakke gevoel naderhand steeds iets moeilijker te accepteren. Na die uren of dagen van bruisende energie zijn je vermoeidheid en gebrek aan conditie weer iets moeilijker te verdragen. Sommige middelen, zoals alcohol en opiaten, leveren na de uitwerking van de roes ook een lichamelijke terugslag op, waardoor de terugkomst in de dagelijkse werkelijkheid nog pijnlijker is. De tijdelijkheid van de roes maakt verslaving enigszins vergelijkbaar met de situatie van mensen die door de week tamelijk saai of vervelend werk hebben, en het weekend hard nodig hebben om daar eventjes aan te ontsnappen. Periodes van onvrede worden afgewisseld met periodes van ontsnapping daaraan.

Het andere element in de keerzijde van de verslaving is de kunstmatigheid van de werking. De in de verslavingsroes toegenomen spontaniteit, vrolijkheid, zorgeloosheid, zelfverzekerdheid, opwinding, sensatie, vitaliteit, doorzettingsvermogen en tevredenheid met jezelf zijn zo onmiskenbaar NIET het resultaat van je eigen inspanningen of vermogens, zo duidelijk NIET voortvloeiend uit je eigen karakter, dat je impliciet je negatieve gevoelens over jezelf erdoor versterkt. Elke keer dat je zelfvertrouwen uit een pilletje haalt, zeg je onbewust tegen jezelf: ik vertrouw mezelf niet. Elke keer dat een drankje je moed geeft, zeg je eigenlijk tegen jezelf: ik ben laf of zwak. Elke keer dat de roes van het gokken je het gevoel geeft van spanning en kans op succes, zeg je tegen jezelf: ik ben saai en een mislukking. Elke keer dat je seksuele extase hebt gekocht om je weer even helemaal man (of vrouw) te voelen, versterk je je twijfel aan je eigen mannelijkheid of vrouwelijkheid. Kortom, elke keer dat je kunstmatig ontsnapt aan een negatief gevoel over jezelf, versterk je dat negatieve gevoel, wordt de onvrede met jezelf en je situatie groter en de behoefte aan een ontsnapping daaruit sterker.

Een verslaving versterkt dus de ellende waaraan je probeert te ontsnappen. Het tragische is echter dat niet alleen de ellende erger wordt, maar ook de ontsnappingen daaruit steeds meer hun werking verliezen. En nu doel ik niet eens op het afstompingseffect van veel drugs, hetgeen inhoudt dat je er steeds meer van nodig hebt om hetzelfde effect te bereiken. Dat afstompingseffect is immers nog te compenseren met steeds grotere doses van het middel. Nee, ik bedoel dat de ontsnappingsroes alleen relatief een tijdelijke verbetering van de toestand levert. In absolute zin bevind je je zowel tijdens de roes als ervoor en erna in steeds diepere ellende. Om dat te laten zien, heb ik de grafiek gemaakt in figuur 1. Hierin staan de stemmingswisselingen weergegeven ten gevolge van het verslaafd zijn. De verticale as is een schaal van welbevinden: hoe hoger op de schaal, hoe gelukkiger je je voelt; hoe lager, hoe ongelukkiger. Op de horizontale as is de tijd uitgezet. Natuurlijk heeft elk mens, ook iemand die niet verslaafd is, geregeld stemmingswisselingen. Deze laat ik in de grafiek helemaal buiten beschouwing. De neutrale horizontale lijn is dus de lijn van de niet-verslaafde. De golvende lijn is de lijn van de verslaafde. Deze lijn geeft de stemmingswisseling c.q. de mate van geluk aan van de verslaafde onder invloed van zijn verslavingsgedrag. De grafiek begint aan de linkerzijde op het moment dat het middel voor het eerst wordt ingenomen, of de verslavingshandeling voor het eerst wordt uitgevoerd. De lijn gaat eerst omhoog door de roes van de verslaving, en daalt daarna door de uitwerking van de roes, en gaat dan verder omlaag door de afkick, de kater, de schuld- of de schaamtegevoelens of het versterkte gevoel van onvrede met de dagelijkse sleur. Als de lichamelijke afkick voorbij is, en de onvrede weer enigszins vertrouwd, dan stijgt de lijn weer een beetje, maar komt niet meer helemaal terug tot het aanvangsniveau! De negatieve gevoelens over jezelf zijn immers door de kunstmatigheid van de tijdelijke ontsnapping eraan juist toegenomen. De behoefte aan een nieuwe ontsnappingsroes is dus ook iets sterker, en de afhankelijkheid iets groter. De volgende keer dat het middel gebruikt wordt, gaat de gelukslijn wel weer omhoog, maar omdat het uitgangspunt iets lager is dan daarvoor, komt ook het toppunt van de roes wat lager te liggen. Dit proces zet zich consequent voort. In de grafiek is geen tijdsaanduiding gebruikt. Bij sommige verslavingen is de rechterzijde van de grafiek in één week tot enkele maanden bereikt, afhankelijk van de frequentie van gebruik (zoals bij heroïne); bij andere verslavingen, zoals alcohol, kunnen er jaren overheen gaan voordat men zich bewust wordt van de verslaving. Het effect is bij alle verslavingen hetzelfde: de ontsnappingsroes biedt wel een relatieve verbetering van de toestand, maar omdat die toestand zelf steeds verder verslechtert, kom je zelfs tijdens je mooiste ontsnappingsroes bij lange na niet aan het geluksniveau van de niet-verslaafde. Hoe deerniswekkend is dit beeld: de verslaafde zit op een met groene zeep ingesmeerde verticale paal geklemd en glijdt heel langzaam dieper in de ellende. Elke keer dat hij zijn middel gebruikt om zich even goed te voelen schuift hij tien centimeter omhoog en meteen daarna vijftien centimeter omlaag. Maar als hij denkt aan stoppen, zakt hij vast en zeker nog dieper weg in de ellende. De mensen die alleen op wilskracht gestopt zijn, zitten nog steeds op de paal, maar hebben zich zonder middelen omhoog weten te werken en zitten er nu min of meer stevig bovenop. Veel prettiger, dat wel, maar je moet nog altijd blijven oppassen om niet weer omlaag te glijden. En wat doen de verslaafden die zich via de Opluchting-methode bevrijden? Zij doorzien het verslavingsspel, laten de hele paal los en gaan van hun vrijheid genieten.

De min of meer lichte gevoelens van onzekerheid of geremdheid die aan het begin stonden van de verslaving, en waarvan je je misschien niet eens echt bewust was, staan in geen enkele verhouding meer tot de enorme onzekerheid, geblokkeerdheid en negatieve gevoelens over jezelf als de verslaving gevorderd is. Juist het besef verslaafd te zijn, afhankelijk en door eigen toedoen van je vrijheid beroofd, levert een enorm zelfverwijt op, dat zich soms ook uit als zelfverachting, cynisme, schuldgevoel of schaamte. Deze negatieve gevoelens zijn het sterkst als de vorige roes is uitgewerkt, en in de aanloop naar het volgende gebruik. Veel rokers kennen het gevoel: je hebt nog maar net een sigaret op, en de eerste gedachten aan een volgende sigaret beginnen je al lastig te vallen. Eigenlijk wil je nog niet, maar de dwanggedachten worden steeds sterker, hoe meer je ze probeert weg te duwen. Dat hele gedoe in je hoofd is zo vervelend en geeft je steeds meer dat afhankelijke en zwakke gevoel. Hoe meer lichamelijke last je van het roken hebt, hoe sterker ook de schuldgevoelens worden. Uiteindelijk wordt deze situatie van dwanggedachten en negatieve gevoelens erover zo ondraaglijk dat er nog maar één uitweg is: een sigaret opsteken. Eigenlijk steek je hem op om je even niet zo verslaafd te voelen.

Bij elke verslaving ontstaat in de aanloop naar een volgend gebruik van het middel, of naar een volgende verslavingshandeling, deze innerlijke tweestrijd tussen enerzijds de dwanggedachten en je machteloosheid tegenover die dwanggedachten, en anderzijds de negatieve gevoelens over jezelf, je gevoel van zwakte, van schuld, van tekortschieten, van mislukking. Het is deze innerlijke tweestrijd die je echt het gevoel van verslaafd zijn geeft. Dit is een zeer onprettig gevoel, en er is ogenschijnlijk maar één weg uit: toegeven aan de dwanggedachten en de verlangens. Zo wordt uiteindelijk de paradox van de verslaving zichtbaar: eigenlijk gebruik je als verslaafde telkens weer je middel, of verricht je telkens weer je dwangmatige handeling OM JEZELF NIET VERSLAAFD TE VOELEN. Zo kom je steeds vaster te zitten in een gevangenis door de dwangmatige pogingen om eruit te ontsnappen. Sterker nog, die gevangenis bestáát uit de dwangmatige pogingen om eraan te ontsnappen. Zodra je inziet dat de hele gevangenis een illusie is, hoef je niet meer te ontsnappen en ben je in één klap bevrijd uit de beknelling.

Kijk naar je eigen verslaving met een open blik en zonder veroordeling. Kijk hoe je zelf de beknelling creëert door de manier waarop je eraan probeert te ontsnappen. Kijk goed, zonder veroordeling, en zie wat een merkwaardige valstrik die verslaving is. Zie dat je gevangenzit in een cirkel die bestaat uit negatieve gevoelens over jezelf en pogingen om daaraan te ontsnappen. Figuur 2 geeft een schematische weergave van deze cirkel, waarbij je niet moet vergeten dat na elke cyclus de ellende ietsje dieper is, en de cirkel dus eigenlijk een omlaaggaande spiraal is.

Kijk hoe je jezelf probeert vast te klemmen op de paal met groene zeep en bij elke poging om aan de ellende te ontsnappen dieper wegzakt. Kijk hoe je telkens weer probeert te ontsnappen uit de gevangenis, waarvan de muren en tralies uitsluitend bestaan uit die ontsnappingspogingen. Kijk hoe je wegzakt in het drijfzand, dat volledig gevormd wordt uit jouw pogingen het wegzakken te voorkomen. Kijk hoe je onvrijheid, je beknelling, je schaamte en gevoel van zwakheid indirect veroorzaakt worden door je verlangen naar vrijheid, ruimte, zelfstandigheid en kracht. Dit is mijn inleiding in de illusoire vicieuze cirkel die verslaving heet. Kijk ernaar. Is het niet tragisch? Is het niet komisch?