6

DE NADELEN VAN VERSLAVING

Verslaving is dus iets waardoor je jezelf stom vindt, of schaamt, of schuldig voelt, en dat je voor anderen en jezelf probeert te verbergen. Maar zo reageer je ook als je een gebroken voortand hebt of midden in een drukke winkelstraat onderuitgaat over je eigen schoenveter of de naam vergeten bent van die aardige collega met wie je al weken samenwerkt. Verslaving moet dus iets meer zijn dan dat. Ja, zul je misschien zeggen, je noemt daar toevallige ongelukjes, terwijl verslaving je eigen stomme schuld is. Goed, dan breek je je voortand bij het eten van keiharde overjarige frietjes uit Lambieks frietkraam, die al eerder enkele vullingen gekost hebben: eigen schuld. Je gaat onderuit in de drukke winkelstraat omdat je geen zin had tussen al die mensen te bukken om je veter weer dicht te strikken: eigen schuld. Je hebt de naam van je collega al drie keer gevraagd en telkens ben je te lui om hem even op te schrijven: allemaal eigen schuld. Maar nog geen verslaving! Er moet dus iets meer aan de hand zijn dan het verbergen van schaamte over iets dat je eigen schuld is. Laten we eens onderzoeken wat de nadelen van verslaving zijn, zowel materieel als fysiek, en ook wat de gevoelens zijn die we hebben over onszelf als verslaafde, dat wil zeggen de psychische en emotionele effecten van verslaving.

Materiële nadelen

Verslavingen kosten doorgaans veel geld. Aan de top staat de gokverslaving, want bij gokken worden vaak enorme bedragen per keer verloren. Maar ook heroïne en cocaïne zijn tamelijk prijzig, waardoor de regelmatige gebruiker soms voor honderden euro’s per dag gebruikt. Amfetamine is veel goedkoper, en wordt ook wel beschouwd als de drug voor arme mensen. Veel tieners gebruiken dit dus. Tijdens een weekendje stappen kan een beetje gabber best enkele grammetjes wegwerken. Alcohol is relatief goedkoop, maar een problematische drinker verwerkt toch gauw nog zo’n zeshonderd tot tweeduizend euro per maand. Voor een wekelijks bezoekje aan een prostituee wordt gemiddeld tussen vijftig en tweehonderd euro neergelegd. En roken is nog goedkoper. Dat kost gemiddeld ‘maar’ zo’n drie tot acht euro per dag, ofwel duizend tot drieduizend euro per jaar.

Verslavingen kosten soms ook tijd. Tijd om te gebruiken en – voor sommigen – tijd om het geld ervoor bij elkaar te schrapen. Tijd om te wachten op de dealer. Tijd om te wachten tot jouw favoriete prostituee weer vrij is. Tijd om te piekeren over jezelf en je situatie. Vooral rokers verliezen erg veel tijd doordat ze vele malen per dag hun middeltje nodig hebben. Roken heeft als enige verslaving nog een extra materieel nadeel: je huis, je kleren en je haar gaan er behoorlijk van stinken, je muren en gordijnen worden geel, je krijgt brandplekjes in meubels en tapijten.

Fysieke nadelen

Dit boek gaat je niet uitgebreid voorspiegelen welke gezondheidsrisico’s je neemt met je verslaving. Dat is niet omdat ik je gevoelens hierover wil ontzien, maar omdat angst voor gezondheidsrisico’s de verslaving juist versterkt. En omdat verslaafden doorgaans heel goed weten en aan den lijve ondervinden wat de fysieke nadelen van de verslaving zijn. Daarom alleen een beknopte inventarisatie.

De meeste verslavingen leveren meer of minder ernstige risico’s op voor de gezondheid. Drugs, alcohol en roken zijn ieder op een eigen manier schadelijk. Eetverslaving leidt tot overgewicht, de verslaving aan niet-eten (anorexia) tot een nog gevaarlijker ondergewicht. Seks is op zich niet ongezond, maar een seksverslaafde vrijt vaker met partners uit risicogroepen en verliest daarbij de veiligheid wel eens uit het oog. Verslavende slaapmiddelen en medicijnen zijn op langere termijn eveneens nadelig voor de gezondheid. Eigenlijk heeft alleen een gokverslaving geen direct effect op de gezondheid. Wel zijn er indirecte effecten, zoals eigenlijk bij alle verslavingen. Onder invloed van de verslaving vindt namelijk vaak een geleidelijke verandering van leefpatroon plaats waarbij regelmatig gezond eten en slapen steeds meer in het gedrang komen. Ook het niveau van persoonlijke hygiëne gaat vaak omlaag, met als extreem voorbeeld de totale vervuiling van sommige junks en alcoholisten. Ten slotte zijn bijna alle verslaafden ook verslaafd aan roken en neemt de hoeveelheid sigaretten of shag die ze roken toe naarmate de andere verslaving ernstiger wordt.

Psychische of emotionele nadelen

Eigenlijk zijn de bovenstaande materiële en fysieke nadelen nog niks vergeleken met de psychische of emotionele nadelen van het verslaafd zijn. Een van de vervelendste aspecten ervan is de dwangmatigheid. Hoe lekker het middel op zichzelf ook is of lijkt te zijn, de keuze ervoor is niet vrij. Zodra je als verslaafde ook maar enigszins probeert je te verzetten tegen je verslavingspatroon, word je gekweld door dwanggedachten die sterker worden naarmate het verzet langer duurt. Je voelt als verslaafde bij voorbaat dat je die strijd niet zult kunnen winnen, en uiteindelijk is er maar één manier om de hersenen weer tot rust te brengen en dat is toegeven aan die dwang. Door die absolute onverbiddelijkheid van de dwanggedachten weet je bij voorbaat al dat verzet zinloos is. Het is dus minder pijnlijk om die dwanggedachten voor te zijn en je middeltje al te gebruiken bij de eerste tekenen van verlangen ernaar. Hierdoor kun je immers nog een beetje de schijn ophouden dat je uit vrije wil gebruikt. Toch levert dit juist weer een gevoel van zwakheid of zelfs lafheid op: je buigt al voor de tiran nog voordat deze werkelijk dreigt, alleen maar uit angst voor die dreiging.

De angst voor dwanggedachten is zo sterk dat we in paniek raken bij het idee dat we zonder ons verslavend middel komen te zitten. Vooral bij drugs, alcohol en roken kan deze paniek zo hevig zijn dat we er alles aan doen om die te voorkomen. Altijd een reservepakje sigaretten in de kast hebben liggen. Overal in huis hele en halve flessen drank bewaren. Uren bij de dealer op de stoep staan wachten uit angst om hem mis te lopen en die avond zonder te zitten.

Deze gevoelens van angst en afhankelijkheid leiden uiteraard weer tot een gevoel van zwakte en schaamte. Het inzicht dat je jezelf kapotmaakt, of anderen verdriet doet, veroorzaakt schuldgevoel. Het besef dat het een hoop geld kost en dat de opbrengst voor jezelf uiteindelijk een nog waardelozer gevoel is, levert het idee op dat je stom bent.

Eigenlijk loopt je algehele gevoel van eigenwaarde zware deuken op. Daardoor kom je ook sociaal en emotioneel in een negatieve spiraal. Op iets langere duur loopt je werk gevaar, of je sociale leven, of je relatie met je partner en je kinderen, of alles tegelijk. En ook deze problemen versterken weer het gevoel van zwakte en afhankelijkheid, van het leven niet aankunnen. Dus heb je het verslavende middel steeds harder nodig om je tenminste af en toe nog even onbezorgd en gelukkig te kunnen voelen. Op deze wijze duurt het niet lang voordat de verslavingscirkel hermetisch gesloten is.

Hier zie je het beeld ontstaan van wat een verslaving werkelijk is: het is een psychische vicieuze cirkel: de problemen die je als verslaafde ervaart, ontstaan door de manier waarop je ze probeert op te lossen. Door de verslaving en de ermee samenhangende dwangmatigheid ga je jezelf steeds zwakker voelen, waardoor je het verslavende middel vaker nodig hebt om jezelf weer eventjes goed te kunnen voelen. Deze vicieuze cirkel wordt overigens al vrij snel een spiraal: hoe harder je probeert eraan te ontsnappen, hoe pijnlijker en dwangmatiger de problemen worden, en hoe uitzichtlozer de verslaving lijkt. Deze uitzichtloosheid veroorzaakt weer angst. Je bent bang voor het stoppen, want hoe moet je deze problemen nog aankunnen zonder je hulpmiddeltje? Maar je bent ook bang voor wat er zou kunnen gebeuren als je niet stopt. Je voelt immers dat de verslaving een versnelde aftakeling teweegbrengt, zowel lichamelijk als emotioneel. Als verslaafde leef je in een angstige onzekerheid: hoe lang blijft dit nog goed gaan? Of eigenlijk is het de angstige zekerheid dat wat je aan het doen bent, op den duur gewoon verkeerd moet aflopen. Deze willoosheid, het feit dat je met open ogen je ondergang tegemoet gaat, vervult je met machteloosheid en zelfverachting, dus gebruik je je middeltje om je even wat beter te voelen en misschien een plan te maken om er binnenkort iets aan te doen. Ondertussen loopt de kwaliteit van je dagelijkse leven in hoog tempo achteruit, je raakt fysiek maar vooral emotioneel steeds dieper in het slop. Door de geleidelijkheid van deze achteruitgang heb je dat zelf eerst niet goed in de gaten, maar zijn het de mensen in je omgeving die hun bezorgdheid hierover tegen je uiten. Maar dat verergert weer de beknelling, want wat moet je doen? Als door een waas zie je dat zij die van je houden het er moeilijk mee hebben, maar je wilt het niet zien, je kunt het eigenlijk niet zien, want dat zou je innerlijke tweestrijd nog erger maken. En weer vlucht je in het gebruik, om je alsjeblieft eventjes niet schuldig of stom of slap te hoeven voelen, eventjes niet te hoeven vechten tegen jezelf...

Als je dit boek leest zonder dat je zelf aan een zware verslaving lijdt, komt de voorgaande beschrijving misschien als erg beknellend op je over. Lees het dan als een uitvergroting van iets kleins in je eigen ervaring. Kijk of dezelfde mechanismen ook in je eigen dwangmatigheid of afhankelijkheid optreden, zij het misschien op een minder desastreuze manier. Maar ook als je zelf wel verslaafd bent, vind je misschien dat ik overdrijf met die nadelen van de verslaving, of dat die alleen van toepassing zijn op zware gevallen en niet op jezelf. ‘Oké, ik zie wel wat van de nadelen, maar laten we niet overdrijven, ik functioneer nog prima, ik heb een fijne relatie en een baan, en de meeste ellende is op mij niet van toepassing’, zo denk je misschien. Ik hoop ook voor je dat je ondanks je verslaving een heleboel mooie en prettige dingen in je leven hebt verwezenlijkt, en dat je het – afgezien van een verslavinkje – best goed voor elkaar hebt. Wat goed is moet je behouden en waarderen. Dit boek gaat over wat niet goed werkt en wat je verhindert om je (nog) beter te voelen. Om die blokkade te doorbreken moet je jezelf verdiepen in de negatieve aspecten van de verslaving, en daarom beschrijf ik die zo uitvoerig. Wat je herkent is op jou van toepassing, de rest doet er niet toe.

Maar let goed op: een van de redenen dat je verslaafd geraakt bent, is juist je verlangen om pijnlijke of negatieve aspecten van je leven te ontvluchten of te verdoezelen. Dit is een neiging die je overigens deelt met 99,9 procent van alle mensen. Dus vind je mijn beschrijving van de nadelen van de verslaving overdreven, kijk dan nog eens beter naar hoe deze nadelen – misschien in mildere vorm – zich voordoen in je eigen leven. Wees daarbij niet te middelmatig in je referentiekader. Zeg niet: ‘Ach, in elk leven deugt er wel iets niet, er is geen koe zo bont of er zit een vlekje aan; je moet niet te veel verwachten van het leven; het is toch heel gewoon dat je niet krijgt wat je werkelijk wilt?’ Zo’n houding is kenmerkend voor het willen verdoezelen van je onvrede. Kijk naar de werkelijkheid! Een beetje beknotting in je relatie is niettemin beknotting. Een beetje onvrede met je werk is gewoon onvrede. Een beetje angst voor de toekomst is angst. Een beetje ontevreden over jezelf is ontevredenheid. Maak jezelf niet wijs dat dit gewoon zo hoort, dat het leven nu eenmaal zo is. Juist het feit dat je verslaafd bent, bewijst toch wel dat je geen vrede kunt hebben met deze middelmatigheid, dat je niet gelukkig kunt zijn met deze beperkingen. Af en toe wil je hier even aan ontsnappen, wil je jezelf even helemaal te gek voelen, wil je weer ervaren dat je werkelijk leeft, wil je warmte en liefde voelen, zin hebben in de dingen die je doet, tevreden zijn met wie je bent. Om dat te kunnen voelen, of tenminste het schrijnende gemis eraan even niet te voelen, ben je verslaafd. Zeg dus niet: ‘Mijn leven is best oké’ als je verslaafd bent, maar kijk naar wat je werkelijk verlangt, en wat daarvan terechtkomt in je dagelijkse leven. Hoe kun je je leven veranderen en je verslaving loslaten als je al je verlangens en idealen blijft negeren of onderdrukken? Laat ze weer toe, inclusief de pijn van het gemis, of het verdriet over het verlies. Ik beloof je dat je er beter van wordt.