Inleiding

De zegetocht van wetenschap en technologie ging vergezeld van de verwereldlijking van onze wereld en de terugtocht van de godsdienst. De verheerlijking van het rationalisme en de poging om alle aspecten van het menselijke bestaan verklaarbaar te maken, leidde – als logisch gevolg – tot verlies van de mystiek, de religiositeit, de emotionaliteit en uiteindelijk zelfs van de menselijkheid. Niet in de laatste plaats heeft de scheiding tussen religie en wetenschap, tussen geloof en kennis, ook haar wortels in het gedrag van de Kerk zelf. Uit angst om haar invloed op ‘wereldse’ gebieden te verliezen, heeft ze ook aanspraak gemaakt op de waarheid op het terrein van empirische wereldervaring, waar ze absoluut onbevoegd is. Dit maakte de behoefte aan afgrenzing van de gezagsgebieden alleen maar groter. De daaruit voortvloeiende breuk tussen wetenschappelijk denken en geloof stortte de moderne mens in twee bewustzijnsniveaus die onverenigbaar leken. Steeds meer raakte het spirituele bewustzijn in het gedrang en werd de waarheid van de openbaring van Jezus in twijfel getrokken en bestreden. Zelfs centrale punten van de kerkelijke traditie zijn tegenwoordig voor zowel theologen als leken ‘twijfelachtig’ geworden.

Nu echter de meest centrale en fundamentele leerstellingen van de Kerk ook binnen haar hoogste leiding niet meer als waarheid aanvaard kunnen worden, is het einde van het traditionele christendom onmiskenbaar in zicht. De lege kerkbanken spreken duidelijke taal. Volgens een statistische enquête uit 1979 denkt nog maar één op de drie burgers van de Duitse Bondsrepubliek zo over Jezus als de Kerken leren, terwijl zevenenzeventig procent van de ondervraagden de vraag of men christen kan zijn zonder bij een Kerk te horen, bevestigend beantwoordde. Voor de christelijke geloofsopvatting dat Jezus door God gezonden is, wordt geen meerderheid meer gevonden, onverschillig welke bevolkingsgroepen men ondervraagt. Doordat de gevestigde Kerk angstvallig vermeden heeft de gemeenten op de hoogte te brengen van de nieuwe inzichten en van het historisch-kritische nieuwe begrip van religie, en doordat zij blijft vasthouden aan de letterlijke interpretatie van bijbelse verhalen en aan een strikt aanhangen van de dogma’s, heeft ze in feite het verval van het kerkelijke christendom nog bevorderd – ook bij mensen die helemaal niet anti-religieus of anti-christelijk ingesteld zijn. Wat we tegenwoordig christendom noemen, is niet meer de leer van Jezus en de religie die Jezus wilde verspreiden, maar in wezen iets heel anders, namelijk ‘paulinisme’. Dit geloofssysteem is op de essentiële punten niet gebaseerd op de boodschap van Jezus, maar op de volkomen andere leer van Paulus. Het christendom zoals wij het kennen, ontstond pas op het tijdstip dat het paulinisme aanvaard was als staatsgodsdienst. De protestantse theoloog Manfred Mezger citeert: ‘Emil Brunner heeft de Kerk een misverstand genoemd. Van een oproep werd een doctrine gemaakt; een vrije gemeenschap werd tot een instituut; een vrije associatie veranderde in een hiërarchisch apparaat. Men zou kunnen zeggen dat het, in al zijn elementen en als geheel, precies het tegenovergestelde werd van wat bedoeld was.’ Het zou eigenlijk toegestaan moeten zijn het bestaande naar zijn bestaansrecht te vragen! Maar een kerkgetrouwe christen kan nauwelijks kritisch afstand nemen van en zich onttrekken aan de vele stichtelijke toevoegsels, regels en verplichtingen waarin hij als in een net verstrikt zit. Hij is zo geïndoctrineerd; heeft het nooit anders gekend – dus zal het wel altijd al zo geweest zijn en dus zal het ook juist zijn.

Aan de sombere horizon verschijnt iemand met een boodschap vol hoop, een boodschap van liefde en goedheid – en wat maakte de mensheid ervan? Papier, woorden, macht en zaken! Zou Jezus werkelijk hebben gewild wat later allemaal in zijn naam misdaan werd? Tweeduizend jaar geleden al heeft Jezus zich gedistantieerd van de bureaucratie met wetten en schriftgeleerden, van geloof naar de letter en geredetwist over uitleg, van hiërarchie en alleenzaligmakend gezag, van cultus, beeldenverering en Kerken. Hij wilde directe communicatie tussen het goddelijke en de mens, en niet de autoritaire institutionele weg.

Maar Jezus’ stem bereikt ons niet meer vrij en rechtstreeks. De weg tot hem voert alleen via bevoorrechte functionarissen en via de prestatie van betaald lidmaatschap. Jezus is geadministreerd, in beslag genomen, georganiseerd en geboekt. Overal waar het echte levende geloof verdwijnt en er een kleingeestig verstandsgeloof voor in de plaats komt, verdwijnt ook de door Jezus gepredikte naastenliefde en tolerantie. Er komt betweterij en fanatisme voor in de plaats. De strijd om het vermeende ‘ware geloof’ heeft onheil, geweld en bloedvergieten achtergelaten op de weg van de Kerk. Deze strijd duurt al van de dagen van de apostelen tot vandaag en vormt nog altijd de zwaarste hindernis op de weg naar verzoening van de vele christelijke geloofsrichtingen. In een van zijn boeken schrijft de protestantse Heinz Zahrnt: ‘Ik heb in mijn beroep als theoloog een diep trauma opgelopen. Ik voel me verlaagd, vernederd, beledigd, onteerd – niet door de atheïsten, godloochenaars, spotters en twijfelaars: zij waren, hoewel goddeloos, meestal heel menselijk; maar veeleer door de rechtzinnigen, door hen die zuiver in de leer zijn en daarom God menen te kennen, en door hun kerkelijke beschermers. Ik ben gekwetst op die plaats in mijn diepste innerlijk, omwille waarvan ik in mijn zwaarmoedigheid ben blijven leven: in mijn geloof in God...’

Het vertrouwen in religieuze ervaringswaarden neemt meestal af met de ontwikkeling van intellectuele vermogens. In plaats van het oervertrouwen de alledaagse werkelijkheid aan te kunnen, komt een geloof aan het verstand, aan het bewijsbare. Met het ‘volwassen worden’ wordt het religieuze naar het gebied van het irrationele gedrongen en als niet bewijsbaar, en dus als onwerkelijk, beschouwd. Alleen logisch denken en handelen schijnen de realiteit te bepalen. Het mystieke verliest, omdat het nooit beleefd werd, met toenemende (verkeerde) ontwikkeling iedere betekenis. Dit berust hoofdzakelijk op een verkeerd geïnterpreteerd godsbegrip. Het goddelijke is niet ergens buiten in een utopische verte, maar in ons. Het leert ons om ons leven in harmonie met het oneindige te leven en ons korte bestaan als een deel van het eeuwige geheel te zien. De westerse mens heeft eeuwenlang geleerd zich als een van God gescheiden wezen mis te verstaan en is in de ‘verlichte’ twintigste eeuw meer dan ooit onzeker met betrekking tot mogelijke antwoorden op oeroude vragen van de mensheid naar God en de zin van het leven. Over de hele wereld ontstaan nieuwe geestelijke centra, die antwoord proberen te geven op deze vragen – vragen die de verstarde gevestigde Kerk niet kan beantwoorden. Er ontstaat een soort syncretistische wereldreligie van de toekomst, die via de middelen van contemplatie, zelfkennis en meditatie tot zelfverwezenlijking voert, tot streven naar dieper inzicht, tot een mystieke totaalvisie van kosmische verbanden in verhouding tot het eigen bestaan als individu. De beslissende aanzetten tot een verinnerlijking kwamen en komen van oudsher uit het Oosten, voornamelijk uit India. De mens moet zich nu opnieuw oriënteren, en wel in de waarste zin van het woord: zich naar het Oosten wenden; het Oosten is de oorsprong van de ‘innerlijke ruimte’ en de bron van onze ervaring.

Wat we te verwachten hebben, is niet het definitieve verlies van het geloof in God, niet een geestelijk en moreel verval, maar een ontkiemen van het zaad van de geest – een levend worden van de innerlijkheid, zoals tot nu toe slechts in het hiernamaals beloofd werd. Niet de algemene ondergang van de religie dient zich aan, maar integendeel een opbloei van het religieuze bewustzijn – en niet voor de elite van de ‘uitverkorenen’, maar in een alles omvattende oecumene van de wereldreligies. En het doel is niet gelegen in de aardse werkelijkheid en waarden van een veruiterlijkte en vluchtige wereld van schijnwaarden, maar in een grote geestelijke opwekking, een zich richten op transcendente waarden, de ware bron van een verlossing van het kwaad.

Door het inzicht (de waarheid)
wordt alle kwaad vernietigd.
De waarachtig verlichte staat stevig
en verstrooit de wolken van het bedrog,
zoals de zon,
die aan de wolkenloze hemel schijnt.

Boeddha