21.

'Hoi! Hoi! Hoi! Dat is drie!' schreeuwde Crozie en ze gniffelde vol leedvermaak terwijl ze de schijfjes telde, die met het merkteken naar boven in de ondiepe schaal terechtkwamen.

'Jij moet weer,' zei Nezzie. Ze zaten op de grond, naast de ondiepe kuil met de lössbodem, die Talut had gebruikt om de weg naar het jachtterrein te tekenen. 'Je moet er nog zeven. Ik zet er nog twee in.' Ze trok nog twee streepjes in de vlakke grond van de kuil.

Crozie pakte de schaal en schudde de zeven ivoren schijfjes bij elkaar. De schijven waren aan een kant vlak, maar de andere kant, waar de gekleurde streepjes op stonden, was iets bol zodat ze nog even dansten wanneer ze op een plat oppervlak vielen.

Crozie hield de wijde rieten schaal dicht bij de grond en gooide de schijfjes omhoog. Ze bewoog de schaal handig boven de mat met rode rand die de grens van het speelveld aangaf en ving de schijfjes weer op. Deze keer lagen er vier schijven met de goede kant boven en waren er maar drie blank.

'Kijk eens! Vier! Ik hoef er nog maar drie. Ik zet er nog vijf in.'

Ayla zat bij hen op een mat thee te drinken uit haar houten kopje en keek hoe de oude vrouw de schijfjes weer door elkaar schudde in de schaal. Crozie gooide ze omhoog en ving ze weer op. Deze keer lagen er vijf met de goede kant naar boven.

ik win! Wil je het nog eens proberen, Nezzie?'

'Nou, nog één spelletje dan,' zei Nezzie en ze pakte de rieten schaal en schudde hem. Ze gooide de schijven omhoog en ving ze weer op.

'Daar ligt het zwarte oog!' schreeuwde Crozie en ze wees op een schijfje dat met de zwarte kant naar boven lag. 'Je hebt verloren! Nu krijg ik er twaalf van je. Wil je nog een keer?'

'Nee, jij hebt te veel geluk vandaag,' zei Nezzie en ze ging staan.

'En jij, Ayla?' vroeg Crozie. 'Wil jij een keer spelen?'

'Ik ben niet goed in dat spel,' zei Ayla. 'Soms vang ik niet alle stukjes op.'

Ze had in die lange, koude winter vaak naar de spelletjes zitten kijken, maar ze had weinig gespeeld en alleen voor de aardigheid. Ze wist dat Crozie een serieuze speelster was, die niet voor de aardigheid speelde en weinig geduld had met onbeholpen of besluiteloze spelers.

'En bikkelen dan? Daar hoef je niet handig in te zijn.'

ik zou wel willen, maar ik weet niet waar ik om moet spelen,' zei Ayla.

'Nezzie en ik spelen om streepjes en we verrekenen het later.'

'Nu of later, ik weet niet wat ik moet inzetten.'

'Je hebt altijd wel iets waar je om kunt spelen,' zei Crozie, die wat ongeduldig werd omdat ze wou spelen, iets van waarde.'

'En jij zet iets in van dezelfde waarde?'

De oude vrouw knikte en zei bits: 'Natuurlijk.'

Ayla fronste de wenkbrauwen en dacht diep na. 'Misschien... bont, of leer, of iets om te maken. Wacht! Ik denk dat ik iets weet. Jondalar speelde met Mamut en heeft vaardigheid ingezet. Hij heeft een bijzonder mes gemaakt toen hij verloor. Kun je vaardigheid inzetten, Crozie?'

'Waarom niet?' zei ze. ik noteer het hier wel,' zei Crozie en ze streek de grond vlak met de platte kant van het mes dat bij het tekenen werd gebruikt. De vrouw pakte twee voorwerpen van de grond en liet ze zien, een in iedere hand. 'We rekenen drie streepjes per spel. Als je goed raadt, krijg jij een streepje. Als je fout raadt, krijg ik een streepje. Wie het eerst drie streepjes heeft, heeft gewonnen.'

Ayla keek naar de twee middenvoetsbeentjes van een os die ze in de handen had. Op het ene waren rode en zwarte strepen geschilderd en het andere was blank, ik moest de blanke maar nemen, is dat goed?' vroeg ze.

'Dat is best,' zei Crozie, met een sluwe uitdrukking in de ogen. 'Ben je zover?' Ze sloot de handen om de botjes en keek naar Jondalar die bij Danug in het hoekje van de steenkloppers zat. is hij echt zo goed als ze zeggen?' zei ze, terwijl ze met haar hoofd in zijn richting wees.

Ayla keek naar het blonde hoofd van de man dat zich boog naar het rode haar van de jongen. Toen ze haar hoofd weer omdraaide, had Crozie de beide handen al achter haar rug.

'Ja. Jondalar is goed,' zei ze.

Ze vroeg zich af of Crozie met opzet had geprobeerd haar aandacht af te leiden. Ze nam de vrouw goed op en zag de schuine stand van haar schouders, hoe ze haar hoofd hield en de uitdrukking op haar gezicht.

Crozie stak haar handen weer naar voren met in iedere vuist een botje. Ayla zag op haar gerimpelde gezicht geen enkele uitdrukking en ze keek naar de jichthanden met de witte knokkels. Hield ze een arm wat stijver tegen haar borst? Ayla koos de andere.

'Mis!' riep Crozie, heel vergenoegd, terwijl ze de vuist opende om het botje met de rode en zwarte strepen te laten zien. Ze zette een streepje op de grond in de kuil. 'Kunnen we doorgaan?'

'Ja,' zei Ayla.

Deze keer begon Crozie te neuriën terwijl ze de botjes in haar handen schudde. Ze sloot de ogen en staarde vervolgens naar het plafond alsof ze in de buurt van het rookgat iets interessants zag. Ayla liet zich even verleiden om ook omhoog te kijken en te zien wat Crozie zo boeide, maar ze herinnerde zich de listige truc van de eerste keer om haar aandacht af te leiden en ze was nog net op tijd om te zien hoe de sluwe oude vrouw stiekem in haar handen keek voor ze ze achter haar rug verborg. Er vloog even een begrijpend glimlachje over het oude gezicht, waaruit bleek dat ze moest toegeven dat ze Ayla had onderschat. Uit de bewegingen van haar schouders en armspieren kreeg Ayla de indruk dat Crozie de handen achter haar rug bewoog. Dacht ze dat Ayla een van de botjes had gezien en wilde ze ze verwisselen? Of deed ze alsof?

Er zat meer in dit spel dan raden, dacht Ayla en het was interessanter om te spelen dan te kijken. Crozie liet haar vuisten weer zien. Ayla observeerde haar aandachtig en zorgde ervoor dat het niet opviel. In de eerste plaats was het niet beleefd om iemand aan te staren en bovendien wou ze niet dat Crozie merkte waar ze naar keek. Het was moeilijk te zeggen, want de oude vrouw was goed in spelletjes, maar het leek toch of de andere schouder nu wat hoger was en hield ze de andere hand nu niet iets terug? Ayla koos de hand die Crozie haar wilde laten kiezen, de verkeerde.

'Ha! Weer mis!' zei Crozie opgetogen en ze voegde er snel aan toe: 'Ben je zover?'

Voor Ayla kon knikken had Crozie de handen achter de rug en stak ze de vuisten al weer naar voren, maar deze keer leunde ze voorover. Ayla bleef glimlachen. De oude vrouw probeerde steeds iets anders om te voorkomen dat Ayla het in de gaten kreeg. Ze dacht dat ze de goede hand koos en werd beloond met een streepje. De volgende keer veranderde Crozie weer van hou ding, ze liet haar vuisten zakken en Ayla raadde verkeerd.

'Dat is drie! Ik win. Maar een spelletje zegt niets. Wil je nog een keer?' vroeg Crozie.

'Ja. Wil graag weer spelen,' zei Ayla.

Crozie glimlachte, maar toen Ayla de volgende twee keren goed raadde, keek ze veel minder vriendelijk. Toen ze de derde keer de botjes schudde, fronste ze de wenkbrauwen.

'Kijk daar! Wat is dat?' zei Crozie. Ze wees met haar kin, in een schaamteloze poging de aandacht van de jonge vrouw af te leiden.

Ayla keek en toen ze haar hoofd omdraaide, glimlachte de oude vrouw weer. De jonge vrouw nam rustig de tijd om de hand met het winnende botje uit te zoeken, hoewel ze snel had beslist. Ze wou Crozie niet te veel uit haar evenwicht brengen, maar ze herkende nu de signalen die het lichaam van de vrouw onbewust uitzond bij het spel en ze wist nu net zo goed in welke hand het blanke botje zat als wanneer Crozie het haar zelf had verteld.

Het was voor Crozie niet leuk om te weten dat ze zich zo gemakkelijk blootgaf, maar Ayla verkeerde natuurlijk in het voordeel. Ze was er zo aan gewend om kleine veranderingen in houding of uiterlijk waar te nemen dat het bijna een tweede natuur voor haar was. Dat was een belangrijk onderdeel van de taal van de Stam. Ze had gemerkt dat bepaalde lichaamsbewegingen en houdingen, ook bij deze mensen, een betekenis hadden, hoewel niet opzettelijk omdat ze met woorden communiceerden.

Ayla had zo haar best gedaan om de gesproken taal van haar nieuwe volk te leren dat ze nog geen serieuze poging had gedaan om die andere onbewuste taal te leren. Nu ze de taal aardig onder de knie begon te krijgen, al sprak ze die nog niet vloeiend, kon ze meer aandacht gaan besteden aan de uitingen die normaal niet werden gerekend tot de spreektaal. Door het spelletje dat ze met Crozie had gespeeld besefte ze hoeveel ze van haar eigen soort mensen kon leren door gebruik te maken van de kennis en het inzicht dat ze bij de Stam had verworven. De Stam kon niet liegen omdat het onmogelijk is de taal van het lichaam te verbergen en daarom konden de Anderen ook geen geheimen voor haar verborgen houden. Ze wisten niet eens dat ze 'praatten'. Ze was nog niet volledig in staat om de signalen van de Anderen te vertalen... maar ze leerde snel.

Ayla koos de hand met het blanke botje erin en Crozie zette geërgerd een derde streepje. 'Het geluk is nu aan jouw kant,' zei ze. 'Nu ik een spelletje heb gewonnen, en jij ook, kunnen we net zo goed zeggen dat we gelijk staan en de inzet vergeten.'

'Nee,' zei Ayla. 'We hebben vaardigheid ingezet. Jij wint de mijne. Dat zijn medicijnen en die zal ik je geven en ik wil de jouwe.'

'Welke vaardigheid?' vroeg Crozie. 'Mijn handigheid in het spel? Dat kan ik tegenwoordig het best en je hebt me al verslagen. Waar heb je mij bij nodig?'

'Nee, geen spelletjes. Ik wil wit leer maken,' zei Ayla.

Crozie keek stomverbaasd. 'Wit leer?'

'Wit leer, zoals tuniek die je droeg bij adoptie.'

ik heb in geen jaren wit leer gemaakt,' zei Crozie.

'Maar je kunt het nog?' vroeg Ayla.

'Ja.' Crozie keek voor zich uit en haar blik werd zachter, ik heb het als meisje van mijn moeder geleerd. Het was destijds heilig voor de Kraanvogelvuurplaats, dat werd tenminste gezegd. Niemand anders kon het dragen...' Haar blik werd harder. 'Maar dat was voor de Kraanvogelvuurplaats zo in achting daalde dat zelfs de Bruidsprijs een schijntje werd.' Ze keek de jonge vrouw scherp aan. 'Wat betekent wit leer voor jou?'

ik vind het prachtig,' zei Ayla, en onwillekeurig werd de blik in Crozies ogen weer wat zachter. 'En wit is heilig voor iemand,' zei ze en ze sloeg de ogen neer. ik wil een bijzondere tuniek maken voor iemand die het mooi vindt. Bijzondere witte tuniek.'

Ayla merkte niet dat Crozie een blik op Jondalar wierp, die op dat moment toevallig naar hen zat te kijken. Het leek wel of hij in verwarring raakte en hij wendde snel de blik af. De oude vrouw schudde het hoofd toen ze Ayla nog steeds met gebogen hoofd zag zitten.

'En wat krijg ik ervoor?' vroeg Crozie.

'Wil je me leren?' vroeg Ayla. Ze keek op en glimlachte. Ze meende iets van hebzucht in de oude ogen te zien, maar ook nog wat anders. Dat lag dieper en het was zachter, ik zal medicijn maken voor reumatiek,' zei ze, 'zoals voor Mamut.'

'Wie zegt dat ik dat nodig heb?' snauwde Crozie. ik ben nog lang zo oud niet als hij.'

'Nee, je bent niet zo oud, Crozie, maar je hebt pijn. Je zegt niet dat je pijn hebt, je klaagt over andere dingen, maar ik weet het, omdat ik medicijnvrouw ben. Medicijn kan je pijnlijke bot ten en gewrichten niet genezen, die middelen bestaan niet, maar je zult je wel veel beter voelen. Met warme kompressen kun je je beter bewegen en buigen en ik zal medicijn maken voor pijn, een voor de ochtend en een voor andere tijden,' zei Ayla. Omdat ze wel voelde dat de vrouw haar gezicht wilde redden, voegde ze eraan toe: ik moet wel medicijn voor je maken, om mijn inzet te betalen. En dat is mijn vaardigheid.'

'Nou, ik geloof dat ik je je inzet maar laat betalen,' zei Crozie, 'maar ik wil nog iets.'

'Wat? Ik zal het doen, als ik kan.'

ik wil nog wat van dat zachte witte smeersel voor een droge oude huid, om hem glad... en jong te houden,' zei ze rustig. Toen richtte ze zich op en zei snauwerig: 'Mijn huid kreeg altijd al kloofjes in de winter.'

Ayla glimlachte. 'Ik zal het doen. Vertel me nu eens wat de beste huid is voor wit leer, dan kan ik Nezzie vragen wat er in de koelruimtes ligt.'

'Hert. Rendier is goed, hoewel je het beter als vacht voor de warmte kunt gebruiken. Hert is altijd goed, edelhert, eland, reu- zenhert. Maar voor je de huid haalt, heb je nog iets anders nodig.'

'Wat dan?'

'Je zult je water moeten bewaren.'

'Mijn water?'

'Ja, je plas. Niet alleen de jouwe, dat doet er niet toe, hoewel dat wel het beste is. Begin het nu te bewaren, nog voor je een hertevel gaat ontdooien. Je moet het een poosje op een warme plaats laten staan,' zei Crozie.

ik plas meestal achter het gordijn, in de mand met mammoet- mest en as. Dan wordt het weggegooid.'

'Doe het niet meer in de mand. Bewaar het in een mammoetschedel, of een dichte mand. Iets dat niet lekt.'

'Waar is dat water voor nodig?'

Crozie wachtte even en ze nam de jonge vrouw goed op voor ze antwoordde, ik word er niet jonger op,' zei ze eindelijk, 'en ik heb niemand meer... behalve Fralie. Gewoonlijk geeft een vrouw haar vaardigheden door aan haar kinderen en kleinkinderen, maar Fralie heeft geen tijd en niet veel belangstelling voor het bewerken van leer—ze houdt meer van borduren en het werken met kralen—en ze heeft geen dochters. Haar zoons... ach, die zijn nog jong. Wie weet? Maar mijn moeder heeft het mij geleerd en ik moest het doorgeven aan... aan iemand. Het is zwaar werk, het bewerken van huiden, maar ik heb jouw werk gezien. Ook aan de vachten en huiden die je hebt meegebracht herken je de vaardigheid en de zorg, en die zijn nodig voor het maken van wit leer. Ik heb er in geen jaren meer aan gedacht om het te maken en er was niemand die er veel belangstelling voor had, maar jij vraagt ernaar. Dan zal ik het je vertellen.'

De vrouw boog voorover en pakte Ayla's hand vast. 'Het geheim van wit leer zit in je water. Dat lijkt misschien vreemd, maar het is zo. Als je het een poosje op een warme plaats laat staan, verandert het. Als je er dan huiden in weekt, trekken alle restjes vet en vetvlekken eruit. Het haar gaat er gemakkelijker uit, ze rotten niet zo gauw, blijven zacht, ook zonder roken, dus worden ze niet bruin. Dus de huid wordt er wit van, hoewel, niet zuiver wit. Later, wanneer ze een paar keer gewassen is en uitgewrongen en gedroogd, is ze klaar voor de witte kleur.'

Wanneer iemand het haar had gevraagd, had Crozie niet kunnen uitleggen dat ureum, het voornaamste bestanddeel van urine, in een warme omgeving wordt ontbonden en sterk ammo- niakhoudend wordt. Ze wist alleen dat urine verandert wanneer het wordt bewaard. Dan lost het vet op en heeft het een blekende werking. Tegelijkertijd wordt het leer beschermd tegen rotting. Ze hoefde ook niet te weten hoe het kwam, ze hoefde het ook geen ammoniak te noemen, als ze maar wist dat het werkte.

'Krijt... hebben we ook krijt?' vroeg Crozie.

'Wymez wel. Hij zei dat het vuursteen dat hij meebracht uit krijtrotsen kwam en verscheidene van zijn stenen hebben een laag krijt,' zei Ayla.

'Waarom heb je Wymez naar krijt gevraagd? Hoe wist je dat ik je wou helpen?' vroeg Crozie achterdochtig.

'Dat wist ik niet. Ik heb al een hele tijd een witte tuniek willen maken. Als je me niet wou helpen had ik het zelf geprobeerd, maar ik wist niet dat ik mijn water moest bewaren en daar zou ik ook niet aan gedacht hebben. Ik ben blij dat je me wilt helpen om het goed te doen,' zei Ayla.

Crozie was blijkbaar wel overtuigd, maar ze wou het niet toegeven. 'Vergeet niet om dat zachte witte smeersel te maken.' En ze voegde eraan toe: 'Maak ook maar wat voor het leer. Het lijkt me goed om het met het krijt te mengen.'

Ayla hield het kleed open en keek naar buiten. De wind huilde en gaf, met een sombere klaagzang, een passende begeleiding bij het saaie, naargeestige landschap en de grauwe, bewolkte lucht. Ze verlangde naar wat afwisseling in de bittere kou die iedereen binnenhield, maar het leek wel of er nooit een einde kwam aan dit deprimerende jaargetijde. Whinney brieste en toen ze zich omdraaide zag ze Mamut de ruimte voor de paarden binnenkomen. Ze glimlachte tegen hem.

Ayla had van begin af aan een diep respect voor de oude medicijnman gehad, maar sinds hij met haar opleiding was begonnen was haar respect uitgegroeid tot liefde. Voor een deel zag ze een grote gelijkenis tussen de lange, magere, ongelooflijk oude man en de kleine, manke magiër, met één oog, van de Stam. Niet uiterlijk, maar wat de aard betrof. Het was bijna net of ze Creb weer had gevonden, of tenminste zijn equivalent. Ze toonden allebei een groot respect en begripvoor de wereld van de geesten, hoewel de geesten die ze vereerden, verschillende namen hadden; ze konden beiden ontzagwekkende krachten oproepen, hoewel ze lichamelijk maar zwak waren en ze wisten veel over de gevoelens van mensen. Maar misschien was de belangrijkste reden voor haar liefde wel het feit dat Mamut haar, net als Creb, had opgevangen, haar had geholpen en haar had aangenomen als dochter van zijn vuurplaats.

ik zocht je, Ayla. Ik dacht dat je misschien wel hier zou zijn, bij je paarden,' zei Mamut.

ik keek naar buiten, want ik verlang naar de lente,' zei Ayla.

'Omstreeks deze tijd beginnen de meeste mensen uit te zien naar een verandering. Ze willen iets nieuws doen of zien. Ze gaan zich vervelen en slapen langer. Ik denk dat we daarom in het laatste deel van de winter meer feesten hebben. Het Lach- feest komt spoedig. De meeste mensen genieten ervan.'

'Wat is het Lachfeest?'

'De naam zegt het al. Iedereen probeert iedereen te laten lachen. Sommigen dragen dan rare kleren, of ze dragen hun kleren achterstevoren, ze trekken rare gezichten of doen gekke dingen, maken grappen over elkaar of nemen elkaar ertussen. Wanneer iemand er boos om wordt, worden ze nog meer uitgelachen. Bijna iedereen kijkt ernaar uit, maar de meesten vinden het Lentefeest toch het mooist. En daarom zocht ik je eigenlijk,' zei Mamut. 'Je moet nog zoveel dingen leren voor die tijd.'

'Waarom is het Lentefeest zo bijzonder?' Ayla wist niet of ze het wel zo mooi zou vinden.

'Om verschillende redenen, denk ik. Het is niet alleen het meest indrukwekkende maar ook het uitbundigste feest. Het geeft het einde aan van de langdurige, hevige kou en het begin van de warmte. Er wordt beweerd dat je het leven begrijpt wanneer je de loop van de seizoenen een jaar volgt. De meeste mensen rekenen drie seizoenen. De lente is het jaargetijde van de geboorte. Met de uitbundige waterstroom brengt de Grote Moeder weer nieuw leven. In de zomer, in het warme jaargetijde, breidt alles zich uit. De winter is de "kleine dood". In de lente wordt het leven vernieuwd, herboren. Voor de meesten zijn drie seizoenen genoeg, maar de Mammoetvuurplaats rekent er vijf. Vijf is het heilige getal van de Moeder.'

Ondanks de bedenkingen die Ayla aanvankelijk had, vond ze de opleiding waar Mamut op had aangedrongen, heel boeiend. Ze leerde zoveel: ze kreeg nieuwe ideeën, andere gedachten en ook andere gedachtenpatronen. Het was opwindend om zoveel nieuwe dingen te ontdekken en erover na te denken, te worden opgenomen in plaats van buitengesloten. Kennis van geesten, getallen en zelfs van de jacht ging buiten haar om toen ze bij de Stam woonde; dat was alleen voor mannen. De mog-urs en hun volgelingen gingen er dieper op in en een vrouw kon geen mog-ur worden. Vrouwen mochten niet eens meepraten over onderwerpen als geesten en getallen. De jacht was voor haar ook taboe geweest, maar vrouwen mochten wel naar de verhalen luisteren; er werd gewoon aangenomen dat vrouwen het niet konden leren.

'Ik zou de liederen die we hebben geoefend nog eens door willen nemen en ik wil je ook iets bijzonders laten zien. Symbolen. Ik denk dat je ze interessant zult vinden. Sommige hebben te maken met geneesmiddelen.'

'Symbolen van geneesmiddelen?' vroeg Ayla. Natuurlijk had ze daar belangstelling voor. Ze liepen samen naar de Mammoetvuurplaats.

'Ga je ook iets met het witte leer doen?' vroeg Mamut, die een paar matten bij het vuur naast zijn bed legde. 'Of bewaar je het, net als het rode?'

'Het rode weet ik nog niet, maar van het witte wil ik een heel bijzonder tuniek maken. Ik probeer het naaien te leren, maar ik ben zo onhandig. Het leer is zo mooi geworden en ik wil het niet bederven voor ik beter kan naaien. Deegie doet het me voor, en Fralie soms wanneer Frebec het haar niet te lastig maakt.'

Ayla hakte een paar botten stuk en gooide ze op het vuur terwijl Mamut een vrij dun, ovaal stuk ivoor met een gewelfd oppervlak pakte. De omtrek was met een stenen beitel uitgekapt in de slagtand van een mammoet en toen de groef diep genoeg was, had men met een goedgerichte harde klap de ivoren schijf eruit geslagen. Mamut pakte een stukje kool uit het vuur en Ayla ging met een mammoetschedel en een stuk gewei bij hem zitten.

'Voor we met de trommel oefenen wil ik je symbolen laten zien die we gebruiken om bepaalde dingen te onthouden, zoals liederen, verhalen, spreuken, plaatsen, tijden, namen, alles wat iemand wil onthouden,' begon Mamut. 'Je hebt ons handgebaren en tekens geleerd en ik weet dat je hebt gemerkt dat wij ook bepaalde gebaren gebruiken, al zijn het er niet zoveel als bij de Stam. We wuiven als we afscheid nemen en wenken iemand wanneer we willen dat hij komt en we begrijpen elkaar. We gebruiken nog andere handgebaren, vooral wanneer we iets beschrijven, of een verhaal vertellen of wanneer Een Die Dient een ceremonie leidt. Hier is een gemakkelijk gebaar. De Stam heeft iets dergelijks.'

Mamut maakte met zijn hand een draaiende beweging, de palm naar buiten. 'Dat betekent "alles", iedereen,' legde hij uit. Vervolgens pakte hij het stukje kool. 'Nu kan ik dezelfde beweging met het stukje kool op het ivoor maken, zie je?' zei hij, en hij tekende een cirkel. 'Nu betekent dat symbool "alles" en altijd wanneer je het ziet, ook wanneer een andere Mamut het heeft getekend, weet je dat het "alles" betekent.'

De oude medicijnman genoot ervan om Ayla iets te leren. Ze was pienter en ze leerde snel, bovendien had ze oprecht plezier in het leren. Als hij iets uitlegde was aan haar gezicht te zien hoe leergierig en belangstellend ze was en ze was altijd weer verbaasd wanneer ze het begreep.

'Daar had ik nooit aan gedacht! Kan iedereen dit leren?' vroeg ze.

'Sommige dingen zijn heilig en die mogen alleen worden verteld aan hen die zijn opgenomen in de Mammoetvuurplaats, maar de meeste dingen kan iedereen leren die belangstelling toont. Het blijkt vaak dat degenen die veel belangstelling tonen, uiteindelijk toetreden tot de Mammoetvuurplaats. De heilige kennis ligt vaak verborgen onder een tweede betekenis, of zelfs een derde. De meeste mensen weten dat dit'—hij tekende weer een cirkel op het ivoor—' "alles" betekent, maar het heeft nog een andere betekenis. Er zijn veel symbolen voor de Grote Moeder en dit is er een van. Het betekent Mut, de Schepper van Alle Leven. Er zijn veel lijnen en vormen met een betekenis,' vervolgde hij. 'Dit betekent "water",' zei hij en hij tekende een zigzaglijn.

'Die stond op de kaart, toen we op bizons gingen jagen,' zei ze. ik dacht dat het rivier betekende.'

'Ja, het kan rivier betekenen. Het hangt ervan af hoe het wordt getekend, of waar, of waarmee. Als het er zo uitziet' en hij deed er nog een paar lijntjes bij, 'betekent het dat je het water niet kunt drinken. En net als bij de cirkel heeft het een tweede betekenis. Het is het symbool voor gevoelens, hartstocht, liefde en soms voor haat. Het kan ons ook herinneren aan een gezegde: de rivier stroomt geruisloos als het water diep is.'

Ayla voelde dat er voor haar een diepere betekenis in dat gezegde lag en ze fronste de wenkbrauwen.

'De meeste Genezers geven betekenissen aan de symbolen om hun geheugen te steunen, zoals bij de gezegdes, maar dan gaat het om medicijnen of een behandeling en die symbolen worden gewoonlijk niet door anderen begrepen,' zei Mamut. ik ken er niet veel, maar als we naar de Zomerbijeenkomst gaan, zullen we andere Genezers ontmoeten en die kunnen je er meer van vertellen.'

Dat interesseerde Ayla. Ze herinnerde zich dat ze op de Stambijeenkomst andere medicijnvrouwen had ontmoet en dat ze er veel had geleerd. Ze hadden haar verteld over hun behandelingsmethoden en de middelen en ze hadden haar ook nieuwe rites geleerd, maar het uitwisselen van ervaringen met andere mensen was het belangrijkste van alles, ik zou graag meer willen leren,' zei ze. 'Ik ken alleen de medicijnen van de Stam.'

ik geloof dat je meer kennis hebt dan je denkt, Ayla, zeker meer dan veel Genezers daar, in eerste instantie, willen aannemen. Sommigen zouden nog van jou kunnen leren, maar ik hoop dat je begrijpt dat er wat tijd voor nodig is voor je door iedereen volledig wordt geaccepteerd.' De oude man zag dat ze weer bedenkelijk keek en hij wou dat hij een middel wist om die moeilijkheden voor haar uit de weg te ruimen. Hij kon verschillende redenen bedenken waarom het voor haar niet gemakkelijk zou zijn om andere Mamutiërs te ontmoeten, en zeker niet zulke grote aantallen. Maar daar hoefde ze nu nog niet over in te zitten, vond hij, en hij veranderde van onderwerp, ik wou je nog iets vragen over de medicijnen van de Stam. Zijn het alleen maar "herinneringen"? Of heb je een manier om je geheugen wat te helpen?'

'Hoe planten en zaden eruitzien, hoe ze groeien en rijpen, waar ze groeien, waar ze goed voor zijn, hoe ik ze moet mengen, klaarmaken en gebruiken, dat is allemaal herinnering. Andere behandelingen heb ik ook onthouden. Ik bedenk nieuwe manieren om iets te gebruiken, maar dat is omdat ik weet hoe ik het moet gebruiken,' zei ze.

'Gebruik je geen symbolen, of geheugensteuntjes?'

Ayla dacht even na, toen stond ze glimlachend op en haalde haar medicijnzak. Ze gooide de inhoud op de grond. Het was een verzameling zakjes en pakjes, die zorgvuldig waren dichtgebonden met touwtjes en riempjes. Ze pakte er twee.

'Hier zit mint in,' zei ze, 'en in deze rozebottel.'

'Hoe weet je dat? Je hebt ze niet opengemaakt en er ook niet aan geroken.'

'Dat weet ik omdat mint is dichtgebonden met de draderige bast van een bepaalde struik en er zitten twee knopen aan het eind van het touw. Het draad om het pakje rozebottel is van het lange haar van een paardestaart en daar zitten drie knopen in, vlak bij elkaar.' zei Ayla. 'Ik kan het verschil ook ruiken, als ik niet verkouden ben, maar sommige sterke medicijnen hebben weinig reuk. Die meng ik met sterk geurende bladeren van een plant die weinig geneeskracht heeft, zodat ik niet het verkeerde middel gebruik. Ander draad, verschillende knopen, andere geur, soms ander pakje. Dat zijn geheugensteuntjes, goed?'

'Knap... heel knap,' zei Mamut. 'Ja, dat zijn geheugensteuntjes. Maar je moet voor ieder middel de draadjes en knopen onthouden, nietwaar? Toch is het een goede manier om zeker te weten dat je het juiste middel gebruikt.'

Ayla lag met de ogen open, maar ze bewoog zich niet. Het was donker en het enige licht kwam van de gedoofde vuren. Jondalar stapte net in bed en probeerde haar zo weinig mogelijk te storen toen hij om haar heen moest. Ze had er al eens aan gedacht om achterin te gaan liggen, maar ze had toch besloten om het niet te doen. Ze wou het hem ook niet te gemakkelijk maken om stil letjes het bed in en uit te gaan. Hij kroop in zijn eigen vachten en ging op zijn zij liggen, met het gezicht naar de wand, en hij bewoog zich niet. Ze wist dat hij niet zo gauw in slaap viel en ze had hem dolgraag willen aanraken, maar ze was al eerder afgewezen en ze wou het risico niet weer lopen. Het had haar pijn gedaan toen hij zei dat hij moe was of net deed of hij sliep, of helemaal niet reageerde.

Jondalar wachtte tot hij aan haar ademhaling hoorde dat ze tenslotte in slaap gevallen was. Toen draaide hij zich rustig om en hij ging, steunend op een elleboog, naar haar liggen kijken. Het haar zat in de war en ze had een arm boven dek. Hij zag een blote borst. Hij voelde haar warmte en hij rook een vage, vrouwelijke geur. Hij voelde dat hij trilde van verlangen om haar aan te raken, maar hij was ervan overtuigd dat ze niet lastig gevallen wilde worden als ze sliep. Hij was bang dat ze hem niet meer wilde hebben na zijn vreemde, boze reactie op haar nacht met Ranec. Wanneer ze elkaar toevallig raakten, was ze de laatste tijd steeds teruggeweken. Hij had al verscheidene keren overwogen om naar een ander bed te verhuizen, of naar een andere vuurplaats, maar hoe moeilijk het ook was om naast haar te slapen, het was veel erger om weg te gaan. De haarstreng op haar gezicht bewoog bij iedere ademhaling. Hij schoof hem zachtjes opzij, ging voorzichtig liggen en probeerde zich te ontspannen. Hij sloot zijn ogen en viel in slaap bij het geluid van haar ademhaling.

Ayla werd wakker en ze had het gevoel dat iemand naar haar keek. De vuren waren weer opgestookt en het daglicht viel naar binnen door het gedeeltelijk geopende gat boven de stookplaats. Ze draaide haar hoofd en zag de donkere ogen van Ranec die haar heimelijk bekeken vanuit de Vossevuurplaats. Ze glimlachte slaperig naar hem en hij reageerde met een brede, opgetogen glimlach. Ze wist wel dat de plaats naast haar leeg was, maar ze stak haar hand uit naar de stapel vachten om zich te overtuigen. Toen duwde ze het dek weg en ging zitten. Ze wist dat Ranec zou wachten tot ze op was en ze zich had aangekleed voor hij naar de Mammoetvuurplaats kwam. Toen ze voor het eerst merkte dat hij steeds naar haar keek, had ze zich niet prettig gevoeld. In zeker opzicht was het vleiend en ze wist dat zijn aandacht goed bedoeld was, maar bij de Stam beschouwde men het als onbeleefd om over de grensstenen naar het gebied van een ander gezin te kijken. Er bestond bij de Stam net zo weinig privacy als bij de Mamutiërs, maar ze voelde de aandacht van Ranec als een goedaardige inbreuk op haar privacy en de spanning die ze voelde werd erdoor geaccentueerd. Er was altijd iemand om haar heen. Dat was bij de Stam niet anders, maar ze was niet vertrouwd met de gewoonten van deze mensen. De verschillen waren vaak heel gering, maar omdat de Mamutiërs zo dicht op elkaar woonden viel het meer op, of ze was er gevoeliger voor. Soms wou ze wel weg. Na driejaar eenzaamheid in de vallei had ze nooit gedacht dat er nog eens een tijd zou komen dat ze weer graag alleen was, maar soms kon ze verlangen naar de eenzaamheid en de vrijheid.

Ayla haastte zich met de dingen die ze iedere morgen deed en ze nam maar een paar stukjes van het eten dat nog over was van de vorige avond. De open rookgaten betekenden meestal dat het buiten droog was en ze besloot met de paarden naar buiten te gaan. Toen ze het kleed opzij trok, zag ze dat Jondalar en Danug bij de paarden stonden en ze wachtte even om na te denken. Als ze even alleen wou zijn, zonder mensen om zich heen, ging ze de paarden verzorgen, hetzij binnen of buiten, wanneer het weer het toeliet. Als ze hem dan zag, bleef ze dikwijls uit de buurt omdat hij zich er ook niet mee bemoeide wanneer zij met de paarden bezig was. Dan mompelde hij wat en zei dat hij haar niet wou storen. Ze gunde hem de tijd met de paarden. Ze maakten niet alleen deel uit van haar relatie met Jondalar, maar omdat ze beiden voor de paarden zorgden hadden ze af en toe toch nog wat contact, zij het ook vluchtig. Omdat hij graag bij ze was en veel met ze op had, meende ze dat hij misschien nog meer behoefte aan hun gezelschap had dan zij.

Ayla ging het verblijf van de paarden in. Nu Danug er was zou Jondalar misschien niet zo gauw weggaan. Bij haar nadering begon hij zich al terug te trekken, maar ze haastte zich om hem in een gesprek te betrekken.

'Heb je er al over nagedacht hoe je Renner wil beleren, Jondalar?' vroeg Ayla. Ze begroette Danug met een glimlach.

'Wat moet ik hem leren?' vroeg Jondalar, die een beetje in de war raakte door haar vraag.

'Dat je op hem kunt rijden.'

Hij had er wel over nagedacht. In feite had hij er, zo maar terloops, een opmerking over gemaakt tegen Danug. Zijn verlangen om het dier te berijden werd steeds groter, maar dat wou hij niet laten merken. Vooral wanneer hij zich geremd voelde door zijn onmacht om iets te veranderen aan het feit dat Ayla zich blijkbaar aangetrokken voelde tot Ranec, zag hij zich al op de rug van de bruine hengst over de steppen galopperen, zo vrij als een vogel, maar hij wist niet of ddt ooit zou gebeuren. Misschien zag ze nu wel liever Ranec op het veulen van Whinney rijden.

ik heb erover nagedacht, maar ik wist niet... hoe ik moest beginnen,' zei Jondalar.

ik denk dat je moet doorgaan met wat we in de vallei deden. Hem laten wennen aan dingen op zijn rug, aan het dragen van een vracht. Ik weet niet hoe je hem moet leren dat hij naar je luistert als je ergens heen wilt. Aan een touw volgt hij wel, maar ik weet niet hoe hij een touw kan volgen wanneer jij op zijn rug zit,' zei Ayla rad, alles aangrijpend om hem bij het gesprek betrokken te houden.

Danug keek naar haar en toen naar Jondalar en hij wou dat hij iets kon zeggen of doen dat alles weer goed zou maken, niet alleen tussen hen, maar voor iedereen. Toen Ayla ophield met praten, viel er een pijnlijke stilte. Danug haastte zich om het gat te vullen.

'Misschien zou hij het touw in de hand kunnen houden, als hij op het paard zit, in plaats van de manen,' zei de jongeman.

Opeens zag Jondalar duidelijk voor zich wat de jongen had gezegd, alsof iemand een vonk sloeg uit een stuk pyriet. In plaats van zich terug te trekken om bij de eerste gelegenheid de benen te nemen, sloot Jondalar de ogen en aan de rimpels in zijn voorhoofd was te zien dat hij diep nadacht. 'Dat kon best wel eens lukken, Danug!' zei hij. Helemaal in beslag genomen door een idee dat misschien een oplossing bracht voor een probleem waar hij mee bezig was geweest, vergat hij even zijn onzekerheid over de toekomst. 'Misschien kan ik iets aan zijn halster vastmaken. Een sterk touw... of een dunne leren riem... of twee, misschien.'

ik heb een paar smalle riemen,' zei Ayla, die vond dat hij minder gespannen leek. Ze was blij dat hij nog steeds belangstelling had om de jonge hengst te beleren en ze was benieuwd of het zou lukken, ik zal ze voor je halen. Ze liggen binnen.'

Jondalar volgde haar door de binnenpoort naar de Mammoetvuurplaats. Toen ze naar haar voorraad ging om de riemen te pakken, bleef hij opeens staan. Ranec zat met Deegie en Tronie te praten en draaide zich om om Ayla zijn innemende glimlach toe te werpen. Jondalar voelde zijn maag ineenkrimpen, hij sloot de ogen en klemde de tanden op elkaar. Hij ging terug naar de opening. Ayla wou hem de smalle rol buigzaam leer geven.

'Dit is een sterke riem,' zei ze. ik heb hem vorige winter gemaakt.' Ze keek op en zag de bezorgde, blauwe ogen, die het verdriet, de verwarring en de martelende besluiteloosheid niet konden verbergen. 'Voor je naar mijn vallei kwam, Jondalar. Voor de Geest van de Grote Holeleeuw je uitkoos en je daarheen leidde.'

Hij pakte de rol en haastte zich naar buiten. Daar kon hij niet blijven. Zodra de beeldhouwer naar de Mammoetvuurplaats kwam, moest hij weg. Hij kon er niet zijn als de donkere man en Ayla er samen waren en dat gebeurde de laatste tijd steeds vaker. Hij had op een afstand staan kijken als de jonge mensen in de grotere ruimte bij elkaar kwamen met hun werk, en over hun plannen en vaardigheden spraken. Hij hoorde hen muziek maken en zingen en hij luisterde naar hun grappen en gelach. En telkens kromp hij in elkaar wanneer hij Ayla samen met Ranec hoorde lachen.

Jondalar legde de riem bij het halster van het jonge dier, pakte zijn anorak van de haak en ging naar buiten, met een sombere glimlach naar Danug. Hij gooide de anorak over zijn hoofd, trok de capuchon strak om zijn gezicht, stak de handen in de wanten die aan zijn mouwen hingen en liep naar de steppe.

Het stormde nog steeds, maar dat was normaal voor dit jaargetijde en de zon, die af en toe door de wolken brak, scheen weinig invloed te hebben op de temperatuur die onder het vriespunt bleef. Er lag niet veel sneeuw. De droge lucht knetterde en bij iedere ademhaling vormde het vocht uit zijn longen wolkjes stoom. Hij wou niet lang buiten blijven, maar de kou kalmeerde hem omdat het hardnekkige verlangen om te overleven alle andere gedachten naar de achtergrond schoof. Hij wist niet waarom hij zo heftig op Ranec reageerde. Voor een deel was het ongetwijfeld zijn angst om haar aan hem te verliezen, en ook wel omdat hij zich in zijn fantasie voorstelde hoe ze bij elkaar waren, maar hij had ook dat knagende schuldgevoel over zijn eigen aarzeling haar volledig en onvoorwaardelijk te accepteren. Soms meende hij dat Ranec haar meer verdiende dan hij. Maar een ding leek zeker. Ayla wou dat hij zou proberen Renner te berijden en Ranec niet.

Danug zag Jondalar de helling opgaan. Hij liet het kleed val len en liep langzaam naar binnen. Renner hinnikte en bewoog het hoofd op en neer terwijl de jongeman langskwam. Danug keek naar het paard en glimlachte. Bijna iedereen scheen nu plezier in de dieren te hebben. Men aaide ze en praatte tegen ze, al ging dat niet op de vertrouwde manier van Ayla. Het leek heel normaal om paarden in een gedeelte van het huis te hebben. Hoe gauw had hij zijn verbazing vergeten die hij voelde toen hij ze voor de eerste keer zag. Hij ging door de tweede poort en zag Ayla naast haar bed staan. Hij wachtte even en toen ging hij naar haar toe.

'Hij gaat op de steppe wandelen,' zei hij tegen Ayla. 'Het is niet zo'n goede gedachte om alleen naar buiten te gaan als het koud en winderig is, maar het weer is niet zo slecht als anders.'

'Wou je me vertellen dat ik me geen zorgen over hem hoef te maken?' vroeg Ayla glimlachend en hij kreeg even het gevoel dat hij zich belachelijk maakte. Natuurlijk zou Jondalar zich wel redden. Hij had veel gereisd en hij kon wel op zichzelf passen. 'Dank je wel,' zei ze, 'voor je hulp en omdat je wilt helpen.' Ze pakte zijn hand. Haar hand was koud, maar hij voelde haar warmte en de diepe gevoelens die ze bij hem opriep, maar vooral dat ze hem nog iets aanbood, haar vriendschap.

ik denk dat ik er nog even uit ga om een paar strikken te controleren die ik heb gezet.'

'Probeer het zo eens, Ayla,' zei Deegie.

Ze stak behendig met een botje een gat bij de rand van het leer. Het was een hard stukje bot van een poolvos, dat van nature al een scherpe punt had, die nog scherper was gemaakt met zandsteen. Toen legde ze een stukje draad van een pees op het gat en met de punt van de els duwde ze het door het gat. Ze pakte het met haar vingers aan de achterkant van het leer en trok de pees aan. Ze prikte vervolgens een gat in een ander stuk leer dat ze aan het eerste wilde naaien en ze herhaalde de handeling.

Ayla nam de oefenstukjes weer aan. Ze gebruikte een taai stukje mammoethuid als vingerhoed en duwde het scherpe botje van de poolvos door het leer. Ze maakte een klein gaatje. Toen probeerde ze de dunne pees over het gat te leggen en hem erdoor te duwen, maar ze kon de techniek blijkbaar niet onder de knie krijgen en haar teleurstelling was weer groot.

ik geloof niet dat ik dit ooit leer, Deegie,' klaagde ze.

'Je moet gewoon oefenen, Ayla. Ik ben ermee begonnen toen ik een meisje was. Natuurlijk is het gemakkelijk voor mij, maar je leert het wel, als je maar volhoudt. Het is hetzelfde idee als een sneetje met een stuk vuursteen en een riempje erdoor om werkkleding te maken en dat kun je heel goed.'

'Maar het is veel moeilijker met dunne pees en kleine gaatjes. Ik kan de pees er niet door krijgen. Ik vind mezelf zo onhandig! Ik begrijp niet hoe Tronie de kralen en steken er zo mooi op naait,' zei Ayla, die keek hoe Fralie een lange ivoren cilinder in de groef van een blok zandsteen draaide, ik hoopte dat ze het me kon leren zodat ik de witte tuniek kon versieren als ik die klaar had, maar ik weet niet of het me ooit wel zal lukken zoals ik het wil hebben.'

'Jawel, Ayla. Als je het echt wilt geloof ik niet dat er iets is dat je niet kunt,' zei Tronie.

'Behalve zingen!' zei Deegie.

Iedereen begon te lachen, Ayla ook. Hoewel ze een prettige, donkere stem had, was zingen niet haar sterkste kant. Haar beperkt stembereik was wel voldoende voor een kalmerende eentonige melodie en ze had gevoel voor muziek. Ze wist wanneer ze uit de maat was en ze kon wel een melodietje fluiten, maar ze had zeker geen talent. De virtuositeit van iemand als Barzec was voor haar een compleet wonder. Ze kon de hele dag wel naar hem luisteren wanneer hij ermee instemde om zo lang te zingen. Fralie had ook een mooie, heldere stem en Ayla hoorde haar graag. Eigenlijk konden de meeste bewoners van het Leeuwekamp wel zingen, behalve Ayla.

Er werden grapjes gemaakt over haar zingen en haar stem, met opmerkingen over haar accent, hoewel die meer betrekking hadden op haar manier van praten dan op haar accent. Ze lachte er net zo goed om als ieder ander. Ze kon niet zingen en dat wist ze en als ze een grapje maakten over haar stem waren er ook heel wat die haar een complimentje maakten over haar spreekvaardigheid. Ze vonden het knap dat ze zo snel had geleerd om zich goed uit te drukken in hun taal en het feit dat ze een grapje maakten over haar zingen gaf haar het gevoel dat ze erbij hoorde.

Iedereen had wel een eigenschap of iets karakteristieks waar de anderen de draak mee staken: de afmetingen van Talut, de kleur van Ranec of de kracht van Tulie. Alleen Frebec voelde zich beledigd, dus maakten ze achter zijn rug grapjes over hem, in gebarentaal. Zonder er zelfs bij na te denken drukten de men sen van het Leeuwekamp zich ook vlot uit in een aangepaste vorm van de taal van de Stam. En dat had tot gevolg dat Ayla niet de enige was die het prettige gevoel had dat ze werd geaccepteerd. Rydag werd er ook bij betrokken.

Ayla wierp een blik op hem. Hij zat op een mat met Hartal op zijn schoot en hij hield de drukke baby bezig met een stapel botjes, voornamelijk wervels van herten, opdat hij niet naar zijn moeder zou kruipen en de kralen door elkaar gooien waar ze Fralie mee hielp. Rydag kon goed met de kleintjes omgaan. Hij had het geduld om met hen te spelen en zolang bezig te houden als ze wilden.

Hij glimlachte naar haar. 'Jij niet enige die niet kan zingen, Ayla,' gebaarde hij.

Ze glimlachte terug. Nee, dacht ze, ze was niet de enige die niet kon zingen. Rydag kon ook niet zingen. Of praten. Of rennen en spelen. Zelfs niet lang leven. Ondanks haar medicijnen wist ze niet hoe lang hij zou blijven leven. Hij kon diezelfde dag nog sterven of hij kon nog verscheidene jaren leven. Ze kon alleen maar van hem houden, iedere dag dat hij leefde en hopen dat hij er de volgende dag nog zou zijn.

'Hartal kan ook niet zingen!' gebaarde hij en hij lachte met zijn vreemde keelgeluid.

Ayla schudde het hoofd, met een verbaasd lachje. Hij had geweten waar ze aan dacht en hij maakte er een grapje over, dat was verstandig en grappig.

Nezzie stond bij de stookplaats naar hen te kijken en ze glimlachte. Misschien zing je niet, Rydag, dacht ze, maar je kunt nu praten. Hij reeg een aantal wervels aan een stevig koord en ratelde ermee voor de baby. Zonder de gebarentaal, waardoor men zich beter bewust was geworden van Rydags begrip en intelligentie, had hij nooit de verantwoording mogen dragen om op Hartal te passen zodat zijn moeder aan het werk kon blijven, zelfs niet als hij vlak naast haar had gezeten. Wat had Ayla een verandering in Rydags leven gebracht. Deze winter twijfelde niemand meer aan het feit dat hij een mens was, behalve Frebec, en Nezzie was ervan overtuigd dat dat meer uit koppigheid was.

Ayla bleef maar worstelen met de els en de pees. Als ze eerst maar zover was dat ze de dunne draad in het gat kon krijgen en aan de andere kant van het leer eruit. Ze probeerde het te doen zoals Deegie had voorgedaan, maar het was een handigheid na jaren ervaring en daar was zij nog lang niet aan toe. Ze liet geërgerd de oefenstukjes in haar schoot vallen en keek naar de anderen die ivoren kralen maakten.

Met een flinke klap, onder de juiste hoek, op de slagtand van een mammoet, sloegen ze er een vrij dunne schijf af. Dan werden er met stiften groeven in gemaakt tot ze diep genoeg waren en er lange stukken afbraken. Die werden geschaafd en met krabbers en messen werden van de cilinders lange, gekrulde repen gesneden. Die werden glad geschuurd met nat zandsteen. Scherp getande stukken vuursteen, met een lang handvat, werden gebruikt om er kleine stukjes af te zagen en die werden weer glad geschuurd.

De laatste stap was het maken van een gat in het midden, om ze aan een koord te rijgen of ze op een kledingstuk te naaien. Dat werd met speciaal gereedschap gedaan. Een ervaren gereedschapmaker kon van een stuk vuursteen een lange, dunne punt maken, die werd vastgezet in het eind van een lange stok die volkomen recht en glad moest zijn. De punt van de handboor werd op het midden van een dik schijfje ivoor gezet en door te draaien en te drukken, tussen de handpalmen net als bij het maken van vuur, werd er een gat geboord.

Ayla zag hoe Tronie de stok tussen de handen draaide terwijl ze goed oplette of het gat goed geboord werd. Het viel haar op dat ze er heel wat werk voor over hadden om iets te maken dat geen duidelijk nut had. Kralen speelden geen rol bij het bemachtigen of klaarmaken van voedsel en de kleren waar ze op werden genaaid werden er ook niet nuttiger door. Maar ze begon te begrijpen waarom de kralen zo'n waarde hadden. Het Leeuwekamp zou er nooit zoveel tijd en moeite aan kunnen besteden zonder de zekerheid van warmte en voldoende voedsel. Alleen een goed georganiseerde groep met een goede samenwerking kon voldoende voorraad aan noodzakelijke behoeften aanleggen om tijd vrij te maken voor het maken van kralen. Daarom was het zo dat hoe meer kralen ze droegen, hoe beter ze lieten zien dat het Leeuwekamp een florerende, begerenswaardige plaats was om te wonen en dat gaf meer respect en status tegenover andere kampen.

Ze pakte het leer weer uit haar schoot en de stenen els en maakte het laatste gaatje dat ze had gemaakt wat groter. Vervolgens probeerde ze met de els de pees door het gat te steken. Ze kreeg hem erdoor en trok hem aan de achterkant aan, maar het zag er lang niet zo netjes uit als de fijne steken van Deegie. Ze keek weer ontmoedigd om zich heen en zag hoe Rydag een touw door het natuurlijke gat van een wervel stak. Hij pakte nog een wervel en stak het vrij stijve koord door het gat.

Ayla zuchtte diep en nam haar werk weer op. Het was niet zo moeilijk om de punt door het leer te steken. Ze stak de hele els bijna door het gat. Als ze de draad er maar aan vast kon maken, dacht ze, zou het gemakkelijk zijn...

Ze wachtte even en bekeek het botje nauwkeurig. Toen keek ze naar Rydag die de einden van het koord aan elkaar knoopte en voor Hartal de botjes schudde. Ze zag hoe Tronie de boor tussen haar handen draaide en hoe Fraiie een ivoren cilinder glad schuurde in een blok zandsteen. Toen sloot ze de ogen en ze herinnerde zich hoe Jondalar de vorige zomer in haar vallei benen speerpunten maakte...

Ze keek weer naar de benen els. 'Deegie!' schreeuwde ze.

'Wat is er?' antwoordde de jonge vrouw geschrokken.

ik denk dat ik er een manier voor weet!'

'Waarvoor?'

'Om de pees door het gat te krijgen. Waarom maken we geen gat in het achtereind van een botje met een scherpe punt. Dan doen we de draad door het gat. Zoals Rydag dat touw door die wervels doet. Dan kun je het helemaal door het leer drukken en de draad gaat mee. Wat vind jij ervan? Zou dat kunnen?' vroeg Ayla.

Deegie deed even de ogen dicht. Toen pakte ze de els van Ayla en bekeek hem. 'Dat zou wel een heel klein gat moeten worden.'

'De gaten die Tronie in die kralen maakt zijn klein. Zouden ze nog kleiner moeten zijn?'

'Dit been is erg hard en moeilijk te bewerken. Het zal niet gemakkelijk zijn om er een gat in te maken en ik zie ook geen goede plaats.'

'Kunnen we niet iets maken uit een mammoettand, of een ander soort been? Jondalar maakt lange, dunne speerpunten van been. Hij maakt ze scherp en hij schuurt ze met zandsteen, net als Fralie nu doet. Kunnen we niet iets maken dat op een kleine speerpunt lijkt en er dan een gaatje in boren aan het eind?' vroeg Ayla opgewonden.

Deegie dacht weer even na. 'We zouden Wymez, of een ander, kunnen vragen om een kleinere boor te maken, maar... het zou kunnen. Ayla, ik denk dat het zou kunnen!'

Het leek wel of bijna iedereen rondliep in de Mammoetvuurplaats. Ze bespraken in groepjes van drie of vier wat er ging gebeuren. Ze hadden op de een of andere manier gehoord dat Ayla de nieuwe draadtrekker ging proberen. Er hadden verscheidene mensen aan gewerkt, maar omdat het oorspronkelijk haar idee was geweest zou zij hem de eerste keer gebruiken. Wymez en Jondalar hadden samen een manier bedacht om een stenen boor te maken die klein genoeg was om het gat te maken. Ranec had het ivoor uitgezocht en had met zijn gereedschap een aantal, heel kleine, cilinders met punten gemaakt. Ayla had ze geschuurd en geslepen, maar Tronie had uiteindelijk het gat geboord.

Ayla voelde de spanning. Toen ze de oefenstukjes en de pees pakte, kwamen ze er allemaal omheen staan. Ze waren al lang vergeten dat ze, zogenaamd toevallig, even langskwamen. De harde, droge pees van een hert was zo bruin als oud leer en wel vingerdik. Het leek wel een stuk hout. Er werd op geslagen tot het witte bindweefsel overbleef, dat gemakkelijk tot fijne draden werd gesplitst, wat dikker of dunner naar behoefte. Ze voelde dat het een belangrijk moment was en ze nam de tijd om de pees te bekijken. Tenslotte trok ze er een dunne draad uit. Om hem wat zachter te maken bevochtigde ze hem met haar mond en met de draadtrekker in de linkerhand bekeek ze het gat nauwkeurig. Dat kon nog wel eens moeilijk worden om de draad door het gat te krijgen. De draad begon te drogen en werd wat harder. Dat maakte het gemakkelijker. Ayla stak de draad voorzichtig in het kleine gaatje en ze slaakte een zucht van verlichting toen ze hem erdoor trok en de ivoren naald omhooghield waar de draad aan bungelde.

Vervolgens pakte ze het oude stukje leer dat ze gebruikte om te oefenen, en langs de rand stak ze de punt erdoor. Deze keer drukte ze door en ze glimlachte toen ze zag dat de draad meeging. Ze hield het omhoog om het te laten zien en ze hoorde bewonderende kreten om zich heen. Toen pakte ze een ander stuk leer dat ze eraan vast wou naaien en ze herhaalde de handeling, hoewel ze het stukje mammoethuid als vingerhoed moest gebruiken om de punt door de dikkere huid te krijgen. Ze trok de twee stukken bij elkaar en maakte een tweede steek. Toen hield ze de twee stukken omhoog om het te laten zien.

'Het lukt!' zei Ayla met een triomfantelijke glimlach.

Ze gaf het leer en de naald aan Deegie, die een paar steken deed. 'Het lukt. Hier, moeder, probeer het ook eens,' zei ze en ze gaf het leer en de draadtrekker aan de leidster.

Tulie deed ook een paar steken en knikte goedkeurend. Toen gaf ze het aan Nezzie die het ook probeerde en doorgaf aan Tronie. Tronie gaf het aan Ranec die probeerde om de punt door de twee stukken tegelijk te steken en hij merkte dat het moeilijk was om door dik leer heen te komen.

'Ik denk dat je gemakkelijker door dit zware leer komt als je eerst een kerfje maakt met een stenen punt,' zei hij terwijl hij het aan Wymez gaf. 'Wat denk jij ervan?'

Wymez probeerde het en knikte instemmend. 'Ja, maar deze draadtrekker is knap bedacht.'

Iedereen in het kamp probeerde het en ze waren het er allemaal mee eens. Het naaien werd een stuk gemakkelijker nu ze iets hadden om de draad erdoor te trekken in plaats van te duwen.

Talut hield het stukje naaigereedschap omhoog en bekeek het aan alle kanten. Hij knikte vol bewondering. Een lange, dunne naald, een punt aan het ene eind en een gat aan het andere, het was een uitvinding waarvan hij de waarde onmiddellijk zag. Hij vroeg zich af waarom ze niet eerder op het idee waren gekomen. Het was eenvoudig en zo voor de hand liggend nu je het zag, maar het was wel nuttig.