14 De mysteries rond Van Oldenbarneveld

De mythologie rond Johan van Oldenbarneveld (1547 – 1619) mag niet in deze bundel ontbreken. Hij was een rijk en vooraanstaand Hagenaar, die veel sporen heeft nagelaten in de stad. Het laffe verraad door Maurits, de zoon van Willem van Oranje, heeft hem onsterfelijk gemaakt in tientallen stadssagen.

Binnenhof, mei 1619, door overlevering bekend – Johan van Oldenbarneveld was in zijn jeugd met twee vrienden in Italië en zij lieten zich daar de toekomst voorspellen. De waarzegger zei dat een van hen – maar hij zei niet wie – weldra een gewelddadige dood zou sterven, een ander van schatrijk doodarm zou worden en de derde als staatsman zijn hoofd op het schavot zou verliezen, wanneer de spiegel in de handen van het beeld van de Voorzichtigheid voor de gevel van zijn huis (tegenwoordig de Raad van State, aan de Kneuterdijk in Den Haag) zou breken.

Een van de drie kwam weldra op verraderlijke wijze in Italië om het leven. De tweede verscheen na dertig jaar, onbekend, bij Van Oldenbarneveld, om hem te zeggen dat de voorspelling, wat hemzelf betrof, in vervulling was gegaan en dat de staatsman nu op zijn hoede moest zijn.

Korte tijd daarna zou de spiegel uit de hand van het beeld van de Voorzichtigheid gevallen zijn en op de stoep van Van Oldenbarnevelds huis in stukken gevonden zijn. Dit was de voorbode van de staatsgreep door Prins Maurits, door onvrede ingegeven. De onvrede was bij Maurits ontstaan na een conflict over de aanpak van de vrijheidsoorlog, en het escaleerde na een meningsverschil met Van Oldenbarneveld over religie. Hij liet de politieke leider van De Nederlanden samen met enkele medestanders (waaronder Hugo de Groot) arresteren op verdenking van hoogverraad. Tot Van Oldenbarnevelds eigen verrassing werd hij op 12 mei 1619 door de rechtbank ter dood veroordeeld.

Zijn terechtstelling was een dramatische vertoning. ’s Nachts was er een schavot getimmerd op het zand van Het Binnenhof in Den Haag. De tweeënzeventigjarige Van Oldenbarneveld kwam gebrekkig aangestrompeld. Zijn bovenlijf was naakt en om zich goed staande te houden hanteerde hij een wandelstok. Zijn voorlaatste woorden richtte hij tot zijn omstanders: ‘Mannen, gelooft niet dat ik een landverrader ben. Ik heb oprecht en vroom gehandeld als een goed patriot en zo zal ik sterven. De allerlaatste woorden richt hij tot de beul: ‘Maak ’t kort, maak ’t kort.’ Er was een suizende glinstering, een doffe slag, en drie of vier fonteinen warm, donker mensenbloed. Het kwaad was geschied en iedereen sprak er schande van.

Het eerste mysterie rond Van Oldenbarneveld betreft de bovengenoemde voorspelling. De beelden van zijn huis, de Voorzichtigheid en de Rechtvaardigheid, werden in 1792 overgebracht naar het buitengoed ‘Rodenrijs’, waar ze nog tot 1830 stonden. Op hun voetstukken waren in een uitgehouwen zwart vierkant met witte letters dichtregels aangebracht. Onder de Voorzichtigheid stond geschreven:

Men zegt den val van Barneveldt

Was in mijn spiegelbreuk voorspelt,

Toen derde ik ’t hooge capiteel,

Der woning van dit staetsjuweel;

Nu prijk ik op den eigen gront,

Waer hij weleer zijn lusthof vondt.

Een tweede mysterie rond Van Oldenbarneveld is waar hij begraven is. Het zou in het koor van de Dorpskerk kunnen zijn, want hier was hij ambachtsheer. Bij de opgravingen na de Tweede Wereldoorlog is hier wel een loden kist gevonden met de overblijfselen van een onthoofde man uit die tijd. Andere plaatsen waar zijn graf zou kunnen zijn, is de remonstrantse kerk aan de Kerkstraat in Berkel, de latere garage van bakkerij Rodenburg, of op zijn buitenverblijf, het tempelcomplex in Overschie.

Na de dood van Van Oldenbarneveld wilden verschillende van zijn vroegere vrienden zijn hoofd in de gevel van hun huis laten metselen, maar de overheid verbood dat. Uit spijt hebben zij er toen duivelskoppen voor in de plaats gezet, zo gaat het verhaal.

Wat ook nog herinnert aan de oneerlijke terechtstelling van Van Oldenbarneveld, is het zwaard van de beul. Het zou bewaard zijn, en voorzien van een inscriptie:

Stokoude schuldeloze helt,

Rampzalige Oldenbarnevelt,

Dit zwaart sloeg door uw hals den staat

Een diepe wonde in zijnen raadt

Toen op het Haagse moordschavot

Uw dierbaar leven werd beknot

Het zwaard is nog te zien in het Rijksmuseum te Amsterdam.

In hetzelfde museum ligt het stokje waarop de grijze staatsman steunde toen hij het schavot beklom, het zogenaamde ‘stokje van Oldenbarneveld’, waar Vondel later een gedicht over schreef. Of dit daadwerkelijk het befaamde stokje is, valt te bezien want ook in Museum Flehite wordt een wandelstok bewaard die de raadpensionaris zou hebben gebruikt op weg naar het schavot. Er zijn zo minimaal drie wandelstokken in Nederland die worden aangemerkt als hét stokje van Van Oldenbarneveld...

Op de plaats waar Van Oldenbarneveld werd onthoofd, staat tegenwoordig zijn standbeeld. Voor Maurits is nooit een echt standbeeld gekomen, hoewel er wel een (relatief klein) beeld ter ere van zijn (Haagse) Grachtengordel is neergezet op de Heerenbrug in het verlengde van de Herengracht.