13 De bekendste spionne van Nederland

Mata Hari. Er was een tijd dat die naam in de stad, in heel Nederland en ver daarbuiten op ieders tong lag. Ze is met recht de bekendste spion in de Nederlandse geschiedenis. Haar eerste spionnenwerk voor de Duitsers deed ze vanuit haar thuisstad Den Haag.

Nieuwe Uitleg, 15 oktober 1917, door Martijn Lindeboom – ‘Moet ik dat dragen?’ vroeg de trotse vrouw, wijzend op de blinddoek. ‘Als madame dat niet wenst, dan hoeft het niet,’ antwoordde de officier van het vuurpeloton. Ze knikte, rechtte haar rug en zei: ‘Ik ben er klaar voor.’ Ze staarde naar de soldaten die hun geweren op haar richtten. Ieder van hen hoopte dat hij de losse flodder in zijn wapen had. Executiepelotons werden voorzien van veertien kogels en één lege huls, bedoeld om elke schutter te laten geloven dat hij het dodelijke schot niet gelost had.

Het bevel kwam. Vijftien knallen klonken.

Margreet Zelle was een donkere schoonheid, langer dan de meesten en al vroeg had ze een onweerstaanbare aantrekkingskracht op mannen. Ze kwam voor het eerst in Den Haag terecht nadat haar opleiding tot kleuterleidster werd afgebroken vanwege een schandaal rond een relatie met haar leraar. Het was 1893 en Margreet was zeventien. Sinds haar veertiende, toen haar vader failliet ging, verbleef ze onder de hoede van familieleden. Die afhankelijkheid was ze al snel zat. Ze wilde haar eigen leven leiden en de schande van haar aan lager wal geraakte vader van zich af schudden. Daarom reageerde ze in 1895 op een huwelijksadvertentie van Rudolph MacLeod. MacLeod was een ijzervreter uit het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger, meerdere keren onderscheiden, die vanwege zijn gezondheid was teruggekeerd naar Nederland. Margreet voelde zich ook toen al sterk aangetrokken tot uniformen en de uitstraling van beroepsmilitairen. Veel van haar latere minnaars waren officieren. Deze voorkeur zou uiteindelijk leiden tot haar ondergang.

Margreet en MacLeod werden direct verliefd op elkaar, ook al was hij twintig jaar ouder dan zij. Verwikkelingen rond haar vader gooiden bijna roet in het eten. Margreet had gelogen over haar afkomst, omdat ze zich schaamde voor haar vaders verarmde toestand. Toch trouwde het stel hetzelfde jaar nog. Veel roddels doken op over het huwelijk, omdat zij binnen drie maanden in het huwelijksbootje stapten. Maar Margreet was niet zwanger, zoals algemeen gedacht werd. Pas een jaar na hun verbintenis baarde zij hun eerste kind: Norman John. Toen was het huwelijk inmiddels niet meer de aangename ontsnapping uit haar oude leven, zoals Margreet gehoopt had. MacLeod was een jaloers man met losse handen. Hij sloeg Margreet als er maar een andere man naar haar keek, ook al verbleef hij zelf tot diep in de nacht in het gezelschap van andere vrouwen en kwam hij in de regel diep in de nacht dronken thuis. Margreet probeerde er het beste van te maken en was zelfs blij toen MacLeod in Java gestationeerd werd. Ze hoopte op een nieuwe start. Ze vertrokken uit Den Haag naar het verre Nederlands-Indië, waar hun tweede kind Jeanne Louise geboren werd. Pas toen MacLeod garnizoenscommandant werd op Sumatra begon hun huwelijk te werken: hij was trots op hoe Margreet hun sociale verplichtingen, zoals het geven van feesten en het bestieren van het dorp, ter hand nam. Zeer lovende beschrijvingen van haar gratie en stijl zijn overgeleverd uit die tijd.

Maar hun geluk was van korte duur. Tijdens een drukkend hete tropennacht in juli 1899 werd Margreet gewekt door hoog en doordringend geschreeuw. Ze rende in paniek door het grote huis en trof haar kinderen in hun bedjes aan, bevuild, onder het bloed en gillend van pijn. De garnizoensdokter werd erbij gehaald en al snel stelde hij de diagnose: vergiftiging. De dokter wendde zijn kennis aan en wist Jeanne te redden, maar voor Norman was het te laat. Het jongetje stierf in de armen van de snikkende Margreet. Het onderzoek naar de moord leverde weinig meer op dan dat het gif afkomstig was van de inlandse bevolking. Waarom de kinderen vergiftigd werden is nooit opgehelderd, maar boze tongen beweren dat een minnares van MacLeod erachter zat en dat Margreet mogelijk het volgende doelwit was geweest.

Het huwelijk van Margreet en MacLeod overleefde de dood van hun zoon niet. In 1902 keerde het gezin terug naar Nederland en in 1903 werd hun scheiding van tafel en bed een feit. Pas in 1907 werd hun huwelijk definitief ontbonden. In de jaren daartussen verbleef Margreet afwisselend in Den Haag, Amsterdam en Parijs. Margreet gebruikte haar tijd bij familie in Den Haag om zich op de toekomst te beraden. In Indië leerde ze Maleis spreken en had ze de Javaanse en Hindoecultuur leren kennen. Ook leerde ze daar een aantal traditionele Hindoedansen. Deze oefende ze in haar kamertje in de Nieuwe Uitleg en een kennis moedigde haar aan daarmee verder te gaan. Daar creëerde ze haar alter ego Mata Hari. Haar nieuwe naam betekent letterlijk ‘oog van de dageraad’ en zij zou zeker stralen als de zon! In Den Haag ontwierp Mata Hari haar erotische dansen en haar pseudo-exotische gewaden.

In 1905 debuteerde Margreet als Mata Hari in het Parijse Museum voor Oosterse Kunsten, het Musée Guimet, met haar uitvoering van sensuele dansen voor de hindoegodheid Shiva. Aan het einde van haar sluierdans vlijde de geheel naakte priesteres Mata Hari zich neer voor een bronzen beeld van de vierarmige Shiva, waarna vier Indische dansmeisjes haar met een gouden laken bedekten. Vervolgens stond Mata Hari zonder enig schaamtegevoel op, sloeg met een elegant gebaar het laken om zich heen, dankte zowel de god Siwa als het publiek, en verdween onder luid bravogeroep. Direct werd zij een fenomeen en ze reisde heel Europa door om op te treden. Ze was vrij van MacLeod, ook al ontzegde hij haar elk contact met haar dochter. Haar artistieke hoogtepunt kwam in 1912, toen zij optrad in het Scala in Milaan, destijds het middelpunt van de artistieke wereld. In die tijd deed ze nog een poging om Jeanne bij MacLeod weg te krijgen, maar de geplande ontvoering liep mis en ze zou haar dochter nooit meer zien.

Margreet realiseerde zich dat haar dansen haar niet eeuwig van inkomen zouden kunnen voorzien. Ze was laat in haar leven begonnen met dansen en ze kreeg al snel veel concurrentie. Mede daarom begaf ze zich ook op een ander pad: dat van courtisane. In haar hoogtijdagen maakten vele rijke mannen haar het hof en ze ging daar meer en meer op in, wat haar veel rijkdom opleverde. Echter, noch haar vele verhoudingen, noch haar danscarrière is de reden waarom zij ook nu nog bekend is.

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit en Margreet keerde hals over kop terug uit Duitsland, waar ze bezig was met een tournee. Ze liet meerdere minnaars achter in het Keizerrijk en een van hen zocht haar op in Den Haag. Traugott von Jagow was een politieman en spion in dienst van de Duitse keizer en hij rekruteerde haar om als agent H-21 te spioneren voor de Duitsers.

Ze reisde heen en weer tussen Den Haag en Parijs, waar ze de liefde van haar leven, Vadim Masloff, ontmoette. Deze jonge, Russische officier was de eerste man sinds MacLeod op wie Margreet werkelijk verliefd werd. Maar niet lang daarna sloeg het noodlot toe. Vadim raakte gewond aan het front in Frankrijk en Margreet wilde snel geld verdienen voor zijn medische verzorging. Daarom bood ze haar diensten aan de Fransen aan. Ze was echter onervaren als spion en ze kwam in steeds grotere problemen. In 1915 vertrok ze naar Parijs om nooit meer naar Den Haag terug te keren.

De Duitsers vertrouwden haar niet en de Fransen verdachten haar al vanaf het eerste begin van dubbelspel. Margreet dacht alleen aan Vadim en speelde geheimen die ze tussen de lakens van Von Jagow hoorde door aan de Fransen. Haar informatie bleek achterhaald te zijn. Haar Parijse bazen waren daar ontstemd over en beschuldigden haar van verraad. Margreet smeekte om nog een kans. Waarschijnlijk had ze dat beter niet kunnen doen...

Von Jagow was erachter gekomen dat ze de valse informatie, die hij haar met opzet gegeven had om haar te ontmaskeren, inderdaad doorgegeven had aan zijn vijanden. Hij besloot korte metten met haar te maken. Dat deed hij op onorthodoxe wijze, namelijk door haar opnieuw van informatie te voorzien, deze keer overduidelijk foute gegevens. Margreet gaf het door aan de Fransen, in haar wanhoop om Vadim te helpen.

Toen Margreet terugkeerde in Parijs werd ze onmiddellijk gearresteerd. ‘Ik houd van officieren, ik ga graag met hen naar bed. Ik vind het interessant om de verschillende nationaliteiten met elkaar te vergelijken,’ verdedigde ze zich tegen haar aanklagers, die haar bedgewoonten als spionage bestempelden. Het hielp haar niet. Ze werd ter dood veroordeeld. Zo knapten de Fransen het vuile werk voor Von Jagow op.

Op 15 oktober 1917 werd Margreet vroeg in de ochtend uit haar cel gehaald. Ze kreeg de gelegenheid om twee afscheidsbrieven te schrijven. Eén was voor haar geliefde Vadim, de ander voor haar dochter. Het is nooit duidelijk geworden of haar brieven aangekomen zijn. Waarschijnlijk heeft MacLeod de brief voor zijn dochter verborgen.

Margreet kleedde zich in haar beste zijden jurk en werd afgevoerd naar de kazerne van Vincennes. Daar werd ze in de droge gracht voor het vuurpeloton geleid. Trots weigerde Margreet de blinddoek. Terwijl de zon, haar oog van de dageraad, opkwam knalden de geweren van de soldaten. Zonder een geluid zakte Mata Hari ineen.

Mata Hari heeft vermoedelijk haar leven voor niets gegeven. Uit op 26 januari 1999 in Londen openbaar gemaakte dossiers van de Britse geheime dienst MI5 blijkt dat haar effectiviteit als spionne voor de Duitsers uiterst gering is geweest.