21 De heemannekes in het Aamsveen

Langs de grens, net onder Enschede, strekt zich het Aamsveen uit, een verlaten vlakte waarin het water van donkere poelen en diepe kuilen blinkt. Talloze verhalen doen de ronde over dit gebied, waaronder die van de angstaanjagende heemannekes.

Het Aamsveen, in een nabij verleden, door overlevering bekend – Venen waren vroeger ontoegankelijke gebieden waar je snel verdwaalde en het risico liep in de grond te zakken en te verdrinken. Het waren mysterieuze plaatsen zonder bomen, maar met spookachtige grondnevels en dwaallichten van brandend moerasgas. Geen wonder dus dat deze gebieden gezien werden als plekken waar je contact kon maken met de andere wereld.

Overdag kwamen er dan wel boeren om turf te steken, maar ’s avonds en ’s nachts waagden zij zich daar niet, want het was bekend dat het niet pluis was in het veen. De heemannekes zwierven er dan rond; als dwaallichten dansten ze over de moerassen, en ze riepen voortdurend hun eentonig ‘hèhèhè!’

Het was maar het beste om net te doen of je ze niet hoorde. Wie ze nariep, kon zeker op tegenslag of andere narigheid rekenen. En als een heemanneke je op je rug sprong, kon je al snel geen voet meer verzetten. Niemand heeft ze ooit kunnen zien, hoewel ze zich soms manifesteren als kleine, blauwe vlammetjes boven de moerasgrond. Op een boerderij diende eens een knecht die voor God noch duivel bang was. Het was een Hollander die de streek niet kende en zich daarom niets aantrok van de verhalen over de geesten die er ronddoolden. Zo kwam hij eens in de veenkuilen, op een tijd dat iedereen het veen schuwde. Ook hij hoorde het: ‘Hèhèhè.’

En daarna opnieuw: ‘Hèhèhè.’

Het spookachtige geluid klonk steeds dichterbij. Opeens was hij er. Een trillende blauwe vlam vloog om de kuil. Toen zweeg de knecht, maar het was al te laat. De vlam flakkerde door de lucht en zette zich vast in zijn nek.

De jongen begon nog om zich heen te slaan en zich te verweren met zijn armen en benen. Hij wierp zich languit op de grond en sprong uit de kuil, maar niets hielp. Het vlammetje zat er en het bleef zitten. Ten einde raad vluchtte de jongen naar de boerderij, maar ook daar konden ze hem niet helpen. In zijn benauwdheid kroop hij jammerend over het erf de boerderij in en nog altijd zat het vlammetje in zijn nek.

Toen kwam gelukkig de boerin op een idee. Ze nam een gewijde kaars in de hand en liep op de arme jongen toe. Het helse vlammetje kon dat klare stille licht niet verdragen. Het vloog op, zweefde langs de zolderbalken en verstopte zich achter de grote zeef die aan de muur hing. De zeef maakte zich los en vloog door de open deur naar buiten in de richting van het Aamsveen. Een tijdje later werd hij daar nog teruggevonden.

Op een keer zwierf er een stroper uit Lonneker in het Aamsveen rond, die de verleiding niet kon weerstaan. Hij hield zijn geweer stevig onder zijn arm geklemd. Plotseling werden de rietpollen vlak bij hem opzijgeschoven en een klein zwart kereltje kwam tevoorschijn, die zei: ‘Wat heb jij daar een mooie pijp!’

Voor de stroper er erg in had, had hij het geweer al te pakken. Hij stak de loop in zijn mond en begon te dampen. Er kronkelde rook uit het geweer omhoog, alsof het een echte pijp was. De stroper liet zijn geweer in de steek en liep al wat hij lopen kon...

Nooit meer, of het nu nacht of klaarlichte dag was, is hij in het Aamsveen terug geweest.

Een van de opmerkelijkste verhalen is dat van Johannes Bartelink, die zestig jaar lang in Usselo boerenknecht was geweest. Hij vertelde in 1953, toen hij 77 jaar oud was, dat bij zijn ouderlijk huis ten zuiden van Haaksbergen elk jaar in de kerstnacht, prompt om twaalf uur, drie grote blauwe vlammen boven de poel verschijnen. De verteller zweeg over heemannekes. Maar wij weten wel beter...

Volksverhalenverteller J.R.W. Sinninghe heeft een mooie verklaring voor de heemannekes.

Hij stelt dat de plattelandsbevolking, nauw verbonden met de natuur, blauw brandend moerasgas gecombineerd zou hebben met het geroep van vogels. Meestal komt het gas boven op warme zomeravonden. In de natuurkunde heet dit ‘dwaallicht’.