2. IN HET WILDE WEG

COLD READING ZONDER MEER

In de inwijding raadde ik kandidaat-cold readers aan om een methode te kiezen waarmee ze aan cold reading kunnen doen. Maar strikt genomen is dat niet eens nodig. Je kunt iemand ook ‘lezen’ zonder hulpstukken (zoals tarotkaarten, bloemen of de handpalm van je cliënt). Het komt er dan op aan om voortdurend te praten (lees: flink doorlullen) en te hengelen naar informatie. Dat kan face to face met de cliënt of in groepsverband. Als het goed zit, zal het publiek onder de indruk zijn van wat de waarzegger weet, ook al heeft het zelf alle informatie verklapt.

Van A tot Z, het hele alfabet

Een bekend voorbeeld is de Amerikaanse Char Margolis. Zij is een naar eigen zeggen wereldberoemde spiritiste, die beweert te kunnen communiceren met de geesten van overledenen. Met de nadruk op ‘naar eigen zeggen’, want uit een Nederlandse reportage bleek dat niemand in haar woonplaats in Florida al van haar had gehoord. Char beweert onder meer dat ze in haar vaderland het neergestorte vliegtuig van een vermiste miljonairszoon heeft helpen terugvinden. Maar navraag bij de politie leert dat daar niets van waar is. Ook zij hadden nog nooit van Char gehoord en ontkenden formeel dat zij, of een andere helderziende, het wrak had helpen terugvinden.

Een bedriegster dus, dat lijkt me zo klaar als een klontje. Maar in Nederland, waar ze wel degelijk ‘wereldberoemd’ is, verkopen haar boeken als warme broodjes. Haar programma kluistert wekelijks een miljoen kijkers aan de buis. Zoals je verderop kunt lezen, houden de meeste spiritisten heuse seances, voorzien van de nodige visuele en auditieve showelementen. Maar niets daarvan in Chars programma. Zij doet niets anders dan pure cold reading, en wel op de volgende manier (fragment uit haar show op de Nederlandse zender RTL).

Ja, hallo! Als je in het wilde weg wat letters noemt, kom je altijd wel bij iemand uit. Er zijn wel honderden namen die met een R beginnen! Char had in dit geval gewoon geluk dat de moeder van het meisje Rinia heette. (Dat die moeder niet eens overleden was, wat toch het uitgangspunt is als je met geesten communiceert, stoorde blijkbaar niemand.)

De beroemde scepticus James Randi verwoordt zijn kritiek op Char als volgt: ‘Als zij echt contact heeft met de geest van mijn overleden zwager, waarom zou die dan in haar oor fluisteren: “Zijn naam begint met een B of een G.” Waarom zegt hij dan niet gewoon dat hij Bert of George heet? Omdat ze dankzij die letters honderden mogelijkheden openlaat!’

Valt het je trouwens op hoeveel vragen Char stelt in dit kleine fragmentje? Op tv krijg je meestal een montage te zien en duurt één gesprek een vijftal minuten. Maar getuigen verklaarden achteraf dat de gesprekken vaak veel langer duurden. Char stelde wel tientallen vragen en worstelde zich door heel wat missers.

Die doorzichtigheid roept bij mij pure ergernis op. Iemand als Char doet de edele kunst van de cold reading helemaal geen eer aan. Er is toch geen kunst aan om letters te raden? Ze lijkt wel in staat om het hele alfabet op te sommen. In plaats van subtiel informatie los te weken, probeert ze haar vragen en gissingen niet eens te camoufleren. En toch… is uit een onderzoek gebleken dat een derde (!) van de Nederlanders gelooft dat Char daadwerkelijk met de overledenen kan communiceren.

The Psychic Flik

Char is trouwens lang niet het enige medium dat naar eigen zeggen al heeft bijgedragen aan gerechtelijke onderzoeken. In de jaren zestig was er ook ene Peter Hurkos, geboren als Pieter van der Hurk. Deze Nederlander was niet alleen een gelauwerde verzetsheld in de Tweede Wereldoorlog (ere wie ere toekomt), hij maakte ook faam als The Psychic Detective.

In 1969 beweerde hij 27 moordzaken te hebben opgelost in 17 verschillende landen. Maar politiediensten ontkenden dat en zeiden dat hij geen enkele andere informatie kon leveren dan de informatie die al in de media was verschenen. Hurkos claimde onder meer de Boston Strangler en Charles Manson (de moordenaar van onder anderen Roman Polanski’s vrouw Sharon Tate) te hebben geïdentificeerd, maar ook daar was niets van waar. In het eerste geval reisde hij wel naar Boston en bracht hij zelfs tijd door bij de plaatselijke politie, maar hij zou van geen enkel nut geweest zijn. Sterker nog, enkele dagen later werd Hurkos gearresteerd omdat in zijn auto een FBI-uniform werd teruggevonden. Blijkbaar had de Nederlander, vermomd als agent, rondgelopen op politiebureaus, in de hoop belangrijke info op te vangen.

Voor het overige deed Hurkos, net als Char, overduidelijk aan cold reading. En, alweer net als Char, blonk hij er niet eens in uit. Hij bleek vooral gespecialiseerd in wilde gokken en foute voorspellingen. Zijn zoon, Peter van der Hurk, heeft in 2008 trouwens de Nederlandse versie van Het zesde zintuig gewonnen. Ik heb hem ooit bezig gezien op een parabeurs en ik moet zeggen: hij is geen haar beter dan zijn vader. Hij doet niets anders dan pure cold reading en voorspelt niets anders dan clichés. Een van zijn methodes is het afleiden van informatie uit foto’s. Maar de belangrijkste info weet hij al op voorhand, want hij vraagt om de foto’s van doden en levenden gescheiden te leggen. Eén enkele keer heeft hij indruk op me gemaakt. Hij bleek plots opvallend veel details te kennen over één vrouw in het publiek, en zelfs over haar hondje. Ik werd zowaar nieuwsgierig en stapte na de show op de vrouw af. En wat zegt die doodleuk: ‘Het is ongelooflijk juist wat hij allemaal zegt. Tja, we kennen elkaar ook al lang. Het was al de vijfde keer dat we elkaar zagen.’ Dat verklaart een boel, natuurlijk.

Paragnosten en het gerecht

Even serieus nu: hebben paragnosten ooit al een steentje bijgedragen aan een gerechtelijk onderzoek? Voor zover ik weet, is het antwoord ‘nee’. Ten eerste: geen enkele politiedienst geeft formeel toe dat ze samenwerkt met paragnosten. Ook bij de politie zal hier en daar wel een naïeveling werken die officieus hulp durft te vragen aan een helderziende. Maar officieel? Nihil resultaat.

De Cel Vermiste Personen in België krijgt al vijftien jaar tips en hulp aangeboden van paragnosten. En helaas zijn ze verplicht om er minstens een beetje op in te gaan, vaak onder druk van radeloze ouders. ‘Al die honderden tips hebben nog nooit iets opgeleverd’, vertelde diensthoofd Alain Remue in november 2008 aan Het Nieuwsblad. Het viel hem op dat paragnosten vooral opduiken in de marge van zwaar gemediatiseerde onderzoeken. Paul Marchal bijvoorbeeld, de vader van een van Marc Dutroux’ slachtoffers, kreeg indertijd tientallen helderzienden over de vloer. Hij heeft er een groot afgrijzen tegenover paranormalen aan overgehouden. ‘Waarom dagen ze nooit op vóór een onderzoek in de pers is gekomen?’ vraagt Remue zich af. ‘Dan zouden we meteen geloven dat ze een gave hebben.’ Aanleiding voor dat interview met Remue in 2008 was een heel controversiële aflevering van Het Zesde Zintuig. Daarin kregen vijf kandidaten een gesloten envelop met daarin een foto van Liam Vandenbranden, een jongetje dat al sinds 1996 was vermist. Slechts één kandidaat voelde aan (of gokte) dat het om een vermist kind ging. ‘Kan het zijn dat het kind levend is begraven?’ vroeg ze zich af. De vader van Liam had wel ingestemd met het programma – ‘Ik had niets te verliezen’ – maar hoe ethisch onverantwoord is het om zo’n lukrake voorspelling te uiten?

Een officier van de federale politie heeft aan SKEPP wel ooit toevertrouwd dat tips van zogezegde helderzienden worden opgevolgd. Niet omdat de politie gelooft in hun gave, maar omdat daar soms mensen bij zijn die mogelijk echt iets hebben gezien (of gehoord van een getuige). Vaak durven ze dat niet te vertellen aan de politie, behalve onder het mom van helderziendheid. En dan speelt de politie dat spelletje maar al te graag mee.

Dat was misschien ook het geval bij een vrouw die jaren geleden werd opgevoerd in het vtm-programma Goedele. Die lieve, volkse vrouw had de precieze plaats aangeduid waar een vermiste persoon in een kanaal was gereden. Ze werd in Goedele geconfronteerd met SKEPPvoorzitter Willem Betz, die haar vriendelijk uitnodigde om een gooi te doen naar de Sisyphus-prijs. Ze spraken nadien samen af dat de vrouw twintig portretfoto’s te zien zou krijgen. Ze moest kunnen zeggen of die personen dood of levend waren, maar ze faalde jammerlijk. De vrouw zelf was heel verwonderd, want ze was er oprecht van overtuigd dat ze over een gave beschikte. Zoals zoveel pseudohelderzienden had zij vooral haar treffers onthouden en alle missers met de mantel der vergetelheid toegedekt.

Hoe toerekeningsvatbaar is een medium?

Nu vraag jij je misschien af: ‘Om je te verdiepen in de techniek van cold reading en haar te perfectioneren, moet je toch beseffen dat het om bedrog gaat? En dat je zelf ook de bedrieger wilt gaan uithangen?’ Wel, daar ben ik niet eens zo zeker van. Tenminste, ik weet niet zeker of dat geldt voor alle ‘paranormalen’ die ik heb ontmoet. En geloof me: ik heb er heel wat ontmoet. Grofweg onderscheid ik twee categorieën.

De overgrote meerderheid heeft volgens mij niet eens snode plannen, toch zeker niet in het begin. Ze wonen bijvoorbeeld een sessie of een seance bij en zijn oprecht onder de indruk van het medium. Vaak voelen ze zich verwant met het medium omdat ze van nature intuïtief, hypersensitief en empathisch zijn. Ze zijn als het ware geboren cold readers en kennen het achterliggende systeem helemaal niet. Die mensen voelen min of meer aan hoe het moet, merken dat het werkt en dichten zichzelf – helaas – paranormale krachten toe. En probeer hen dan maar eens op andere gedachten te brengen! Zelfs als ze merken dat ze niet echt doordringen tot het leven van hun cliënt, weigeren ze de waarheid onder ogen te zien. Spiritisten bijvoorbeeld verlagen zich nog liever tot goedkope trucs (zie verder), waarzeggers beperken zich dan weer tot voorspellingen die dom, vaag of niet-controleerbaar zijn. Zolang ze onschuldige voorspellingen doen zoals ‘Ik denk dat het een jongetje wordt’, kan dat geen kwaad. Maar sommigen geloven zo hard in zichzelf dat ze domme, gevaarlijke uitspraken beginnen te doen. Denk maar aan het zestienjarige meisje dat te horen kreeg dat ze in haar zeventiende levensjaar zou sterven…

Hoewel ze ergens toch moeten beseffen dat ze de boel belazeren, vrees ik dat sommige van die mediums er oprecht van overtuigd blijven dat ze paranormaal zijn. Je zou het tragisch kunnen noemen. Anders zit het met de tweede categorie. Zij zijn er zich inderdaad heel goed van bewust dat er niks paranormaals bij komt kijken en zien in helderziendheid een makkelijke bron van inkomsten. Ze creëren de juiste sfeer, specialiseren zich in cold reading en verfijnen hun techniek.

Afgaand op de toegangsprijzen die in april 2010 werden gevraagd voor zijn optredens in Antwerpen, ben ik geneigd om de Schotse paragnost Derek Ogilvie in die laatste categorie onder te brengen. Wie een show van de zelfverklaarde Ghost Whisperer wilde bijwonen, moest 35 euro neertellen. Maal zes uitverkochte optredens levert dat een aardige duit op.

Net als Char, die ik wel zeker tot de tweede categorie reken, is Ogilvie een spiritist, die in wezen niets anders doet dan cold reading. Tijdens zijn shows beweert hij doden en geesten te zien en ermee te communiceren. Dan loopt hij rond in de zaal en gooit hij visjes uit. ‘Ik zie daar iemand staan van 1 meter 80… Nee! Het is een koppel dat niet zo lang geleden is gestorven. Of op een speciale datum… Kent hier iemand een Maria? Of een Marie, of een Mariette?’ Tja, in een zaal met vijfhonderd mensen is de kans natuurlijk groot dat iemand bijt. En zo fladdert hij van prooi naar prooi.

Toch doet Ogilvie me twijfelen. Niet aan zijn paranormale gaven, want die werden niet zo lang geleden pijnlijk ontkracht toen hij de Million Dollar Challenge van James Randi aanging (zie het hoofdstuk over telepathie in deel 1). Ogilvie, bekend als De Babyfluisteraar, faalde jammerlijk op Randi’s test. Zijn gave om de gedachten van baby’s te lezen, bleek volledig af te hangen van de aanwezigheid van de ouders, die hij via cold reading allerlei informatie ontfutselde.

Maar juist door die mislukte uitdaging weet ik niet in welke categorie ik hem moet onderbrengen. Ofwel is Ogilvie een uitgekookte bedrieger, die zelfs het risico wilde nemen om af te gaan als een gieter, al was het maar om zijn rol van overtuigd paragnost kracht bij te zetten. Ofwel is hij zelf wel degelijk rotsvast overtuigd van zijn zesde zintuig. Hoe dan ook, hij verdient tonnen geld met een gave die er geen is. En dat stoort me nog het meest. Mensen als Char en Ogilvie maken misbruik van de naïviteit van mensen. Als ze met doden communiceren, begeven ze zich bovendien op emotioneel glad ijs. De mensen die ze beetnemen zijn vaak op hun kwetsbaarst, omdat ze denken aan iemand die ze zijn verloren.