|
7 |
Ten westen van alle recente nieuwbouw op de Potsdamer Platz ligt het Kulturforum, een verzameling gebouwen met een culturele bestemming die exemplarisch zijn voor moderne-architectuuropvattingen uit de jaren zestig en zeventig. Hier wilde men toen de delen van de kunstcollecties die niet aan Oost-Berlijn waren toegevallen, onderbrengen. Geen wonder dat dit stadsdeel, waar voorheen diplomaten woonden en ambassades waren gelegen, spoedig werd aangeduid als ‘cultuurgetto’. Het enige gebouw dat in 1945 nog overeind stond, was de Matthäikirche. De eerste gebouwen die naar ideeën van Hans Scharoun hier verschenen, waren de Philharmonie en de Neue Nationalgalerie. De architect en stedenbouwkundige Hans Scharoun was hoofd van de afdeling bouw en huisvesting van de Berlijnse gemeenteraad. Van hem stamt de idee van de ‘Stadtlandschaft’. Hierin moesten pleinen en straten verdwijnen en zou Berlijn een groot groengebied worden met grote flats op pootjes, parkeergarages en winkelcentra, doorsneden door autowegen.
In de loop der jaren werd het Kulturforum uitgebreid met de Staatsbibliothek, het Musikinstrumentenmuseum, het Kunstgewerbemuseum en de Kammermusiksaal. In 1993 werden ook nog een Kupferstichkabinett en Kunstbibliothek eraan toegevoegd.
Staatsbibliothek
Een schepping van Hans Scharoun en, na diens overlijden in 1972, van Edgar Wisniewski is de Staatsbibliothek, die dwars over de oude Reichsstraße 1 (Potsdamer Straße) werd gebouwd. Bij die bouw heeft men kennelijk geen moment gedacht aan een opening naar oostelijke zijde. De bibliotheek beheert onder andere de 1,3 miljoen boekwerken van de Preußische Staatsbibliothek en een omvangrijke verzameling manuscripten. De Hauptlesesaal binnen in het gebouw is zeer de moeite waard. Dat het gebouw verwijst naar Philharmonie en Kammermusiksaal, zal iedereen bij de eerste aanblik duidelijk zijn.
STAATSBIBLIOTHEK. Geopend: ma.–vr. 9–21, za. 9–17
uur.
In 1984 voltooide Edgar Wisniewski het museum voor muziekinstrumenten op basis van ontwerpschetsen van Hans Scharoun. Er zijn muziekinstrumenten te zien van de 16de eeuw tot heden, thematisch gerangschikt (jazz, klassiek enzovoort) en een Wurlitzer bioscooporgel uit 1929.
MUSIKINSTRUMENTENMUSEUM. Geopend: di.–vr. 9–17, za. en zo.
10–17 uur. Speciale rondleidingen: za. 11; bespelen orgel: za. 12
uur.
Philharmonie
De thuisbasis van de beroemde Berliner Philharmoniker werd in 1963 gebouwd ter vervanging van de oude Philharmonie in de Bernburger Straße, die tijdens de Tweede Wereldoorlog was verwoest. Het bijzondere aan dit gebouw, waarin plaats is voor 2205 bezoekers, is dat het van binnenuit werd gebouwd. Het grondplan ontstond uit drie onregelmatige, over elkaar gelegde vijfhoeken. Het podium bevindt zich als een arena midden in de zaal. De legendarische chef-dirigent Herbert von Karajan, naar wie de straat genoemd is waaraan de Philharmonie ligt en naar wie het orkest soms smalend Zirkus Karajani werd genoemd, vond dit de ideale opstelling. In 1989 werd Claudio Abbado aangesteld als opvolger van Karajan. Abbado werd in 2002 opgevolgd door sir Simon Rattle.
PHILHARMONIE. Rondleiding: dag. 13 uur. Programma: zie
www.berlin-philharmonic.com,
en
Potsdamer
Platz, 
129, 148, 200, 248 en 348.
Kammermusiksaal
Van dezelfde architect en diens leerling Edgar Wisniewski is de Kammermusiksaal, die in 1987 werd voltooid en die deel uitmaakte van Scharouns totaalconcept van het Kulturforum. Ook hier diende de muziek letterlijk in het middelpunt te staan voor de 1123 mensen die concerten kunnen bijwonen. Weliswaar werd dit gebouw bijna 25 jaar na de Philharmonie voltooid, toch vormt het hiermee een geheel.
In dit museum van toegepaste kunst, dat in 1985 werd gebouwd door Rolf Gutbrod, is een expositie ondergebracht van ambachten uit de middeleeuwen tot op heden. Ook zijn er voorwerpen van moderne ontwerpers te zien in de kelder (de zogenaamde ‘Neue Sammlung’) met werk van vooraanstaande 20ste-eeuwse vormgevers.
KUNSTGEWERBEMUSEUM. Geopend: di.–vr. 10–18, za. en zo.
10–18 uur,
en
Potsdamer Platz, 129, 142, 200, 248, 341 en
348.
Gemäldegalerie
In dit museum, uit 1998, bevindt zich een van de belangrijkste verzamelingen Europese schilderkunst (27.000 schilderijen) van de 13de tot 18de eeuw (Caravaggio, Van Eyck, Dürer, Titiaan, Rembrandt, Rubens e tutti quanti).
GEMÄLDEGALERIE. Geopend: di.–zo. 10–18, do. 10–22
uur,
Mendelssohn-Bartholdy-Platz, 129, 142, 148, 248, 341,
348.
Kupferstichkabinett
Dit museum omvat een van ’s werelds omvangrijkste collecties grafisch werk, met stukken van Dürer, Rembrandt en Brueghel, tot en met drukken van Picasso en Beuys.
KUPFERSTICHKABINETT. Geopend: di.–vr. 10–18, za. en zo.
11–18 uur.
Matthäikirche
Enigszins verlaten en als ‘een groet uit vervlogen tijden’ staat tussen al dit moderne-architectuurgeweld de Matthäikirche, die in 1846 werd voltooid door Friedrich August Stüler in Italiaans-romantische stijl. De toren van de kerk, het enige gebouw dat de sloopwerkzaamheden van de nazi’s ten behoeve van de door hen te bouwen Welthauptstadt Germania overleefde, heeft een neoromaanse zuilen-gang.
MATTHÄIKIRCHE. Geopend: wo.–zo. 12–18 en tijdens kerkdienst
op zo. 10.30 uur, en Potsdamer Platz, 129, 142, 200, 248, 341
en 348.
Rondom de meest bizarre, maar ook gewoon interessante bezienswaardigheden worden in Berlijn door vrijwilligers, fanatiekelingen, excentriekelingen en deskundigen rondleidingen gegeven. Dat varieert van een als Alter Fritz (Frederik de Grote) verklede socioloog die vanaf de Brandenburger Tor tot aan de Dom een rondleiding in de ik-persoon doet, tot aan een literaire huiskamergeleerde die een verhaal vertelt over hoe het Scheunenviertel er in de tijd van Alfred Döblin en Joseph Roth uitzag, tot een Underground-rondleiding door bunkers, riolen en brouwerskelders. En het mooie van Berlijn is dat een gids zelden of nooit weer naar huis hoeft te gaan omdat er geen gasten komen opdagen. Heel leuk is ook dat je doorgaans maar met een kleine groep bent en makkelijk contact kunt leggen en ervaringen uitwisselen met andere toeristen en Berlijners.
De aankondigingen staan in de tweewekelijks verschijnende bladen zitty en tip, in de dagbladen en in de glossy’s die af en toe Berlijn als thema hebben.
Een paar aardige c.q. exotische organisaties zijn de volgende:
• StattReisen Berlin – Stadtspaziergänge heeft een zeer uitgebreid aanbod en organiseert tochten door de haven, langs plekken waar de Muur heeft gestaan, tochten met als thema Erich Kästner, Kurt Tucholsky en andere Duitse schrijvers en hun verhouding tot Berlijn enzovoort. Adres: Malplaquetstraße 5, 13347 Berlin (Wedding), tel. 4553028 en internet www.stattreisenberlin.de.
• Berliner Autoren Führungen organiseert stadswandelingen door schrijvers, onder wie Wolfgang Feyerabend. Thema’s die aan bod komen, zijn Hinterhöfe, Berlijn en de familie Mann, met Theodor Fontane door het oude Berlijn, of met Alfred Döblin en Joseph Roth door het Scheuenviertel. Adres: Oranienburger Straße 27, 10117 Berlijn, tel. 2813376.
• Verein Berliner Unterwelten zetelt in de beroemde bunker onder het S-Bahnstation Gesundbrunnen, die af en toe voor het publiek is geopend. Verder informeert de stichting over tochten door de eerste metrotunnel van AEG, door de riolen van Schöneberg en naar de stuurinrichting van de historische buizenpostinstallatie onder het Haupttelegraphenamt in de Oranienburger Straße en langs plekken waar mensen ondergronds van Oost- naar West-Berlijn vluchtten. Rondleidingen: za. 14 en 16 uur. Inlichtingen bij Dietmar Arnold, tel. 3924744, internet www.berliner-unterwelten.de.
• Alter Fritz. ‘De koning leeft, en u kunt hem boeken!’ Dat is het motto van Olaf Kappelt. Aan het eind van de middag hijst deze socioloog die in 1997 zijn dissertatie schreef over de rol en invloed van de nazi’s in de DDR, zich in zijn historisch Pruisisch soldatenuniform, plakt een haakneus op zijn gezicht en smeert er flink wat pancake op. Als Alter Fritz (Frederik de Grote) reist hij per metro naar de Brandenburger Tor, om vandaar een rondleiding te geven tot aan de Schlossbrücke – ‘Berlins Flaniermeile’. Alles keurig in de eerste persoon enkelvoud, desgevraagd in het Engels als Duits problemen oplevert. Een rondleiding met de ‘Alte Fritz’ gaat ongeveer als volgt: ‘Dat tegenwoordig ook niet-adellijk volk door de middelste poort van de Brandenburger Tor mag, vind ik als verlicht monarch niet erg.’ Veel respons ook op straat van voorbijgangers. Alte Fritz is doorgaans te vinden op zijn vertrouwde tracè en bij de Brandenburger Tor. Zie internet www.koenig-friedrich.de of bel de koning 45023874, gsm 0175 9507436.
Meer bruggen dan in Venetië
Berlijn ligt weliswaar niet aan een grote rivier als Theems, Seine of Maas, maar de Spree, Havel en het Landwehrkanaal lopen dwars door de stad, die in een gebied is gebouwd met bijzonder veel meren en andersoortig water. Om de verschillende delen met elkaar te verbinden, zijn meer dan 1700 bruggen nodig. Een groot aantal van die bruggen heeft enorm te lijden gehad onder het schier onvoorstelbare aantal vrachtwagens dat het tonnenzware bouwpuin afvoerde en bouwmateriaal aanvoerde van de prestigieuze projecten in het centrum van de stad. De mooiste bruggen zijn de Oberbaumbrücke over de Spree, Schinkels Schlossbrücke ter hoogte van de Berlijnse Dom en de Weidendammer Brücke in de Friedrichstraße (zie p. 105).
Dit museum voor hedendaagse kunst werd gebouwd door Ludwig Mies van der Rohe. Hij had zich laten inspireren door het Alte Museum aan de Lustgarten, en ontwierp derhalve ook zuilen en afdaken. Het museum beschikt over werken uit het expressionisme, de Bauhaus-periode, Nieuwe Zakelijkheid (onder anderen Otto Dix en George Grosz) en de naoorlogse periode (Cobra, Picasso).
NEUE NATIONALGALERIE. Geopend: di.–vr. 10–18, do. 10–22,
za. en zo. 11–18 uur.
Ten westen van het Kulturforum
Ten westen van het Kulturforum en langs het Landwehrkanal ligt een vijftal opmerkelijke gebouwen: het Wissenschaftszentrum, het Shell-Haus, het Bendlerblock, het Bauhaus-Archiv en de CDU-Bundesgeschäftsstelle Berlin. Ten noorden van al deze panden ligt tot aan de Tiergarten de oude (en nieuwe) diplomatenwijk met letterlijk tientallen ambassades en consulaten en panden waarvan het een nog mooier/exotischer is dan het andere. Het loont zeker de moeite zomaar wat rond te dwalen en je ogen goed de kost te geven.
Wissenschaftszentrum
In het kader van Internationale Bauaustellung Berlin (IBA) 1987 bouwde de vooraanstaande Britse postmoderne architect James Stirling het wetenschappelijk centrum. Het bestaande bouwwerk uit 1894 verbouwde hij en vulde hij aan met een collage van verschillende historische bouwvormen zoals zuilen, kerk, amfitheater en torens. Aan de dakrand plaatste Stirling heel ludiek in plaats van een pijnappel een ananas. De bedoeling was immers om van de voormalige Reichsversicherungsanstalt een ‘onbureaucratische plek te maken zonder een institutionele sfeer te creëren’.
Shell-Haus
Een nu minder opvallend gebouw dat nog voor zijn oplevering al revolutionair werd genoemd, is het Shell-Haus (Reichpietschufer 60/62), dat in 1931 werd gebouwd door Emil Fahrenkamp en toen een van de grootste kantorencomplexen in Europa was. Het ontbreekt in geen enkel bouwkundig vakblad, maar de architect had de grootste moeite zijn ontwerp met de golvende façade bij de bouwinstanties geaccepteerd te krijgen (maar liefst 324 bezoeken). Door die golvende façade komt er veel meer licht in de vertrekken dan wanneer die strak was geweest.
Bendlerblock
De Stauffenbergstraße heette tot vlak na de Tweede Wereldoorlog Bendlerstraße. Het Bendlerblock was een uitbouw van het voormalige Oberkommando der Wehrmacht (OKW). Op de binnenplaats van dit gebouw wordt sinds 1968 herdacht dat op 20 juli 1944, dezelfde dag nog waarop een aanslag op Hitler mislukte, Claus graaf Schenk von Stauffenberg samen met drie medeplichtige officieren, standrechtelijk werd geëxecuteerd. Het beeld uit 1953 op de binnenplaats is van Richard Scheibe. Sinds juli 1989 is er op de tweede verdieping van het gebouw de permanente tentoonstelling ‘Widerstand gegen den Nationalsozialismus’. Sinds eind 1993 is hier het ministerie van Defensie ondergebracht.
Na lang aarzelen gaven de Duitse autoriteiten Tom Cruise in 2007 toestemming een scène van zijn film Valkyrie op te nemen in het Bendlerblock.
BENDLERBLOCK (GEDENKSTÄTTE DEUTSCHER WIDERSTAND). Geopend:
ma.–wo. 9–18, do. 9–20, za., zo. en feestdag. 10–18 uur.
Rondleiding: zo. 15 uur, Kurfürstenstraße, 129, 142, 248, 341,
348.
Bauhaus-Archiv
Voor de nalatenschap van het Bauhaus, de roemruchte, in 1919 in Weimar opgerichte hogeschool voor scheppend handwerk, architectuur en beeldende kunst, maakte een van de oprichters ervan, Walter Gropius, het ontwerp van een archief. Het Bauhaus was in Berlijn gevestigd toen het in 1933 door de nationaalsocialisten werd opgeheven. Oorspronkelijk had dit gebouw in Darmstadt gebouwd moeten worden, maar toen de keuze definitief op Berlijn was gevallen, paste Alexander Cvijanovic het ontwerp van de inmiddels overleden Gropius aan. Het Bauhaus-Archiv – Museum für Gestaltung werd in 1978 opgeleverd en bevat werkstukken van het Bauhaus uit de periode 1919–1933. Er worden ook wisselende tentoonstellingen gehouden.
BAUHAUS-ARCHIV – MUSEUM FÜR GESTALTUNG. Geopend: wo.–ma.
10–17 uur, internet www.bauhaus.de,
Nollendorfplatz, 100, 129, 187, 341.
Konrad-Adenauer-Haus
In 2000 kwam het ellipsvormige partijkantoor van de Christlich Demokratische Union Deutschlands op de hoek van de Klingelhöferstraße en de Corneliusstraße gereed. Dat het pand niet naar Helmut Kohl is vernoemd maar Konrad-Adenauer-Haus is gedoopt – tenslotte heet de SPD-centrale Willy-Brandt-Haus –, heeft natuurlijk alles te maken met de omkoopschandalen waarin der Einigungskanzler eind jaren negentig verwikkeld was (en misschien ook wel het feit dat hij nog leefde bij de oplevering van het pand). Het gebouw is ontworpen door Petzinka, Pink und Partner uit Düsseldorf en is voorzien van allerhande ecologische en energiebesparende snufjes. Zo is het gebouw omringd door een wintertuin die als zogenaamde Klimapuffer (klimaatbuffer) dienst moet doen: in de winter houdt die de kou buiten, in de zomer de warmte.