Midden op het zogenaamde Museumsinsel, het eiland dat net als het Île de la Cité in Parijs midden in de rivier ligt, staat in al zijn monumentaliteit de Berliner Dom. Hij wordt hier geflankeerd door een groot aantal musea.

In 1999 werd het hele Museumsinsel op de Werelderfgoedlijst van de Unesco geplaatst. Als alle restauratieplannen over een paar jaar zijn voltooid, is er voor miljarden euro’s uitgegeven.

Berliner Dom

In 1996, na jarenlange restauratiewerkzaamheden, werd de Berliner Dom voor de tweede keer ingewijd (eerste keer in 1905). Bij het SEDregime had hij nog op de nominatie gestaan om te worden gesloopt na het bombardement tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar kennelijk hadden de autoriteiten er toch meer moeite mee dan met het Stadtschloss. Het oorspronkelijke ontwerp was van Carl Julius Raschdorff in Italiaanse hoogrenaissancestijl. De vraag of het wel gepast is dat de hofkerk van Pruisen zo rijkelijk versierd dient te zijn (als een soort protestantse tegenhanger van de Romeinse Sint-Pieter), houdt de gemoederen nu, evenzeer als toen bezig. Er ligt een aantal Hohenzollern begraven, onder wie Friedrich I met zijn echtgenote Sophie Charlotte en Friedrich III. Voor de eerste twee maakte Andreas Schlüter de praalgraven. Het orgel, met 113 registers en 7200 pijpen, is een van de grootste van Europa. Er zijn regelmatig orgelconcerten en lezingen.

BERLINER DOM, Lustgarten, Mitte. Geopend: apr.–sep. ma.–za. 9–20, zo. en feestdag. 12–20; okt.–mrt. tot 19, mis om 10 uur. Rondleidingen in Engels en Duits do. vanaf 15, daarna elk halfuur tot 17.30 uur, Hackescher Markt, 100, 157, 348.

Musea

Op de noordelijke punt van het eiland ligt een vijftal grote musea, die samen over 1,2 miljoen objecten beschikken. Daarvan kunnen ze slechts 2 procent daadwerkelijk tentoonstellen. Er wordt al jaren gerestaureerd en er zal nog jaren gerestaureerd worden: het Bode-Museum was in 2006 helemaal klaar, het Pergamon is helemaal opgeknapt in 2008, het Neue Museum ging in de zomer van 2009 open en de restauratie van het Alte Museum is pas in 2010 helemaal voltooid. De nieuwe entree was in 2008 gereed, maar inmiddels is de Alte Nationalgalerie in 2001 gereed gekomen en zijn de musea gedeeltelijk wel geopend tijdens de herstelwerkzaamheden. Historici (!) voorspellen al dat dit deel van Berlijn de grootste magneet van de stad gaat worden.

Altes Museum

Vóór het museum ligt de Lustgarten, een exotische tuin, aangelegd in de 17de eeuw door prinses Louise, de vrouw van de Grote Keurvorst en dochter van Frederik Hendrik. In 1935 werd de tuin door Hitler in een paradeplaats veranderd. Sinds 1998 is het terrein weer als tuin ingericht naar een 19de-eeuws ontwerp van Schinkel.

Het Alte Museum werd in 1828 voltooid door dezelfde Schinkel. Het wordt om zijn beeldhouwkundige versieringen tot een van de belangrijkste gebouwen in romantisch-classicistische stijl gerekend. Het gebouw kent twee verdiepingen, vier vleugels en twee binnenplaatsen. Binnen bevindt zich een collectie voorwerpen uit de klassieke oudheid.

ALTES MUSEUM. Geopend: di.–zo. 10–18; do. 10–22 uur, Hackescher Markt, 100, 157, 348.

Neues Museum

Achter het Alte Museum ligt het Neue Museum, dat gebouwd werd door Friedrich August Stüler in 1843–1857. Jarenlang was het gebouw als gevolg van bombardementen in de Tweede Wereldoorlog een ruïne, maar in de zomer van 2009 werd het eindelijk heropend. Het biedt onderdak aan het Ägyptische Museum (met onder andere de Nofretete) en het Museum voor oudste en oude geschiedenis.

Alte Nationalgalerie

In dit museum, een Korinthische tempel uit 1876 waarvan in 2001 de restauratie was voltooid, wordt beeldende kunst uit de 19de eeuw geëxposeerd (werken van Schadow, Rauch en Tieck, Goya, Cézanne en Degas, Kokoschka, Dix en Liebermann).

ALTE NATIONALGALERIE. Geopend: di.–zo. 10-18 uur, Hackescher Markt, 100, 157, 348.

Pergamonmuseum

Het Pergamonmuseum hoort met het nieuwe Joodse Museum tot de meest prestigieuze musea van Berlijn. In het recordjaar 2007 brachten maar liefst 1,13 miljoen mensen een bezoek aan het museum. Vanaf 2008 is men bezig met een gefaseerde, niet-onomstreden en dubieus gefinancierde restauratie, maar tot dan zijn grote delen gewoon te bezichtigen. Het museum werd in 1930 gebouwd door Ludwig Hoffmann en was het eerste archeologisch museum ter wereld. Bijzonder aan het museum is dat het gebouwd is rondom zijn belangrijkste kunstvoorwerp: het in 1876, door Duitse onderzoekers ontdekte altaar van Pergamon, dat deel uitmaakte van een aan Zeus gewijde tempel in Klein-Azië. Andere pronkstukken zijn de gigantische Romeinse poort tot de markt van Milete en de complete Babylonische Ischtar-poort, die dateert uit de tijd van Nebukadnezar II (6de eeuw v.Chr.). Verder zijn in het Pergamonmuseum ondergebracht een museum voor Voor-Aziatische kunst, een collectie Griekse vazen en Etruskische kunst, een museum voor islamitische kunst en een museum voor Volkskunde.

PERGAMONMUSEUM. Geopend: di.–zo. 10–18, do. 10–22 uur, Hackescher Markt, 100, 157, 348.

Bode-Museum

Ten slotte ligt helemaal op de noordelijke punt van het eiland, ‘als een drijvend schip in de Spree’ het wilhelminisch-barokke Bode-Museum, gebouwd in 1904 door Ernst von Ihne en sinds 1956 genoemd naar zijn meest verdienstelijke directeur, Wilhelm von Bode. Het gebouw valt op door zijn ronde koepel, die in de oorlog werd verwoest. Sinds de voltooiing van de restauratiewerkzaamheden in oktober 2006 biedt het onderdak aan onder andere een museum voor laatantieke en Byzantijnse kunst, een beeldenverzameling van vroegmiddeleeuws tot 19de eeuw en een kindergalerie.

BODE-MUSEUM. Geopend: ma.–wo. en vr.–zo. 10–18, do. 10–22 uur. en Friedrichstraße.

Zuidelijk deel

Voormalig Stadtschloss en Palast der Republik

Tegenover de dom lag tot 1950–1951 het Stadtschloss. Deze ‘feodale dwingburcht’ werd toen op bevel van DDR-chef Walter Ulbricht opgeblazen. Zijn opvolger Erich Honecker liet er in het begin van de jaren zeventig in duizend dagen het Palast der Republik bouwen. Het Stadtschloss, dat synoniem was met de macht van de Pruisische Hohenzollern, was oorspronkelijk als citadel gebouwd door Andreas Schlüter. In 1538 werd het uitgebreid tot een statig renaissancegebouw en aan het begin van de 18de eeuw in barokke stijl opgeknapt. In 1853 werd de koepel van het paleis voltooid. Het telde toen maar liefst 1210 kamers. Tot in de jaren dertig gold voor de Berlijnse binnenstad dat geen enkel gebouw hoger mocht zijn dan de lantaarn boven op de koepel van het keizerlijke paleis. Het paleis was de residentie van Brandenburgse markgraven en keurvorsten, Pruisische koningen en Duitse keizers. De nazi’s bezorgden het paleis een slechte naam door er vanaf het balkon militaire parades af te nemen.

In 1976 opende het Palast der Republik met het bruinoranje spiegelglas zijn poorten. Het bestreek met zijn oppervlakte ongeveer de helft van het oorspronkelijke paleis. Na de opening deed het dienst als zetel van de Oost-Duitse Volkskammer, maar ook als ruimte voor feesten en partijen en als grote congres- en concertruimte. Bovendien waren er twee, voor Oost-Berlijnse begrippen goedkope restaurants gevestigd. De eerste jaren was het dan ook behoorlijk populair bij de Oost-Berlijners. De ‘Berliner Schnauze’ zag het anders en gaf het bijnamen als ‘Palazzo Prozzo’ en ‘Erichs Lampenladen’. Herman van Veen trad er op (met zijn Alfred J. Kwak-show), de Zuid-Amerikaanse gitarist Carlos Santana gaf er een concert (waarbij het publiek op de stoelen moest blijven zitten!) evenals de Duitse Panikrocker Udo Lindenberg.

Vlak voor de eenheid, in september 1990, werd het paleis gesloten omdat bij de bouw ervan te veel asbest was gebruikt. Prompt laaide de discussie op of het gebouw gesloopt moest worden en of het oude Stadtschloss moest worden herbouwd. In 1993 werd in vijftig dagen een gigantische steigerstellage gemaakt met daarvoor 50 cm dikke plastic lappen waarop het barokke paleis 1:1 en tot in detail was nageschilderd. De grap van Wilhelm von Boddien kostte vier miljoen mark. Uiteindelijk leidde dit er wel toe dat het Palast der Republik volledig werd gesloopt. Daarmee was men pas eind 2008 klaar. Er zal vanaf 2010 een nieuw gebouw verrijzen, het Humboldt-Forum, met de façade van het Stadtschloss en een nieuwe indeling achter de oude buitenkant. Hierin zullen ook de niet-Europese verzamelingen van de Staatliche Museen zu Berlin en boekencollecties van de Humboldt-universiteit en de Berlijnse stadsbibliotheek worden ondergebracht. Het winnende ontwerp was van de Italiaanse architect Franco Stella, en omstreeks 2015 moet het klaar zijn. Van de architecturale trots van de DDR blijft niets meer over.

Marstall

Achter de bouwplaats van het voormalige en te herbouwen Stadtschloss ligt het Ribbeckhaus, het enig overgebleven laatrenaissancehuis in Berlijn uit 1630, en daarachter de Alte Marstall (1665–1670), die gedeeltelijk schuilgaat achter de Neue Marstall, een voorbeeld van vroegbarokarchitectuur. (‘Marstall’ betekent ‘koninklijke stallen’.) In dit complex is sinds 1921 de Berliner Stadtbibliothek ondergebracht. In 1943 werd de Marstall volledig verwoest, maar in 1966 gingen de poorten weer open. Op het toegangsportaal van Fritz Kühn staan 117 variaties van de letter A. Er worden hier tijdelijke tentoonstellingen en lezingen gehouden.

BERLINER STADTBIBLIOTHEK. Geopend: ma.–vr. 10–17, za. 10–18 uur, en Alexanderplatz, 100, 157, 348.

De zuidoostelijke zijde van dit plein wordt begrensd door een gebouw waar tot 1990 de Staatsraad (regering) van de DDR was gevestigd. Het stamt uit 1964 en de barokke portaalvleugel is afkomstig uit het oude Stadtschloss. Hij werd hierin verwerkt omdat vanaf dit balkon de spartakist Karl Liebknecht op 9 november 1918 de ‘Freie Sozialistische Republik’ had uitgeroepen. Binnen bevindt zich een gebrandschilderd socialistisch-realistisch venster met optimistische, met rode vaandels zwaaiende Aufbau-arbeiders, waarmee de nieuwe bewoners zich geen raad wisten. Van 1999 tot aan de opening van het nieuwe Bundeskanzleramt in mei 2001 was dit de tijdelijke werkwoning van de Duitse bondskanselier. Het gebouw wordt nu gebruikt als onderkomen voor exposities en als internationaal opleidingsinstituut voor jonge managers.

Märkisches Museum

Aan de andere Spree-Ufer, even voorbij de Australische ambassade, ligt het Märkische Museum, een in een neogotisch gebouw ondergebracht streekmuseum uit 1874 met een verzameling porselein, glasen aardewerk. In het museum is een permanente tentoonstelling over de vroegste geschiedenis van Berlijn tot heden en een aantal historisch-thematische tentoonstellingen. Buiten, voor het museum, staat een aardig beeld van Heinrich Zille ( p. 62).

MÄRKISCHES MUSEUM. Geopend: di.–zo. 10–18 uur, Märkisches Museum, en en Jannowitzbrücke, 240, 265.