Inleiding

Wat is meditatie?

In meditatie verandert het bewustzijn steeds meer in een bewustzijn van dat wat geen vorm heeft. Het richt zich op het gebied van het transcendente of de wereld van het abstracte, oftewel op dat wat van de vorm geabstraheerd is en op zichzelf gericht.

Alice Bailey Esoterische astrologie

Het is eenvoudiger om aan te geven wat meditatie niet is. Meditatie is niet: onderuitgezakt in uw luie stoel naar een voetbalwedstrijd kijken. Meditatie is niet: gehypnotiseerd raken door de strepen op de weg als u achter het stuur zit. Meditatie is niet: uit uw raam staren tijdens het werken.

Het meditatieproces waarover in dit boek gesproken wordt, heeft te maken met het richten van aandacht, niet van gedachten. Bij sommige methoden gaat het niet eens om het richten van aandacht, maar om het ontspannen van lichaam en geest. Omdat er bij meditatie verschillende methoden en doelen zijn, bestaat er geen exacte, alomvattende definitie. Definities uit het woordenboek geven ons de kenmerken van meditatie. De eerste definitie in het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal van Van Dale is: ‘overpeinzing, bespiegeling, contemplatie; – poging om de diepste werkelijkheid te ervaren door innerlijke beschouwing: transcendente meditatie, die erop gericht is de geest als het ware van het lichaam los te maken.’ Deze definitie geeft ons een aardige indicatie van de betekenis van het woord ‘mediteren’, maar er valt meer over te zeggen.

‘Mediteren’ komt van het Latijnse woord meditari en betekent ‘zich bezighouden met bezinning of reflectie’. Het betekent ook ‘de aandacht richten’ op iets of ‘nadenken of peinzen’ over iets. Een derde definitie is ‘het in gedachten plannen of projecteren’ van iemands doelen. Het nuttigst is in ons geval de omschrijving over het richten van de aandacht, maar ook dat is niet het ware doel van meditatie. Met het woord ‘mediteren’ zijn ook Latijnse woorden als meta verbonden, wat ‘grens’ betekent, en mederi, wat ‘genezen, helen’ betekent. Ook het Griekse woord medomai, wat ‘opmerkzaam zijn op’ betekent, houdt verband met het woord mediteren.

Deze definities en woorden geven ons een vaag idee van de betekenis van ‘mediteren’. Laten we echter eens kijken naar de inhoud en betekenis ervan. Voor de meesten van ons heeft alles wat we doen een doel. We besteden niet veel tijd aan doelloos handelen. Als ik u ervan wil overtuigen dat mediteren goed is, moet ik het doel ervan duidelijk maken. Ik moet u ervan overtuigen dat u door middel van meditatie waardevolle doelen kunt bereiken. Een andere uitdrukking die aandacht verdient, is ‘opmerkzaam zijn op’. Meditatie wordt soms opmerkzaamheidstraining of het trainen van de geest genoemd. In plaats van de geest zijn eigen weg te laten gaan, kunnen we hem sturen.

Meditatie gaat over het ontspannen van de geest, de aandacht sturen en een doel bereiken. Dit boek gaat in op een aantal aspecten daarvan, namelijk:

1 welke methoden er zoal zijn om lichaam en geest te ontspannen;

2 hoe u uw aandacht kunt sturen (hiervoor geef ik verschillende oefeningen);

3 welke redenen er zijn om te gaan mediteren, en welke doelen u met meditatie kunt bereiken.

Wat wordt nu eigenlijk bedoeld met een grens (meta)? Hoe past dit aspect in het meditatieplaatje? Als we over onszelf nadenken, zijn we geneigd te denken dat we allemaal los van elkaar staan. ‘Ik leef in mijn eigen lichaam/geest en de rest van de wereld staat daarbuiten. Ik geef een grens aan rond mijzelf.’ Een dergelijke grens is niet helemaal logisch. Bij elke ademhaling adem ik lucht in, die – voor het grootste deel – al door iemands longen is gegaan. Ik eet voedsel dat door anderen is verwerkt. In mijn dagelijkse interactie met anderen probeer ik contacten te leggen, zodat ik mij niet zo los voel staan. En toch heb ik deze zelfbedachte grens tussen mijzelf en anderen.

We zien overal grenzen. Mijn huis is de grens tussen mij en de kou buiten. Mijn tuin heeft een officieel vastgestelde grens die werd bepaald toen de grond rond mijn huis werd verdeeld. Landen hebben grenzen. Bedrijven hebben wettelijke grenzen in de vorm van patenten, copyright en dergelijke. Alles draait om grenzen. Of niet?

In zijn gedicht ‘Mending Wall’ zegt Robert Frost: ‘Er is daar iets wat niet van een muur houdt’ en ‘Voor ik een muur bouw zou ik willen weten/Wat ik aan het ommuren was en wat niet,/En wie ik daarmee zou beledigen.’ Frost vraagt zich tevens af: ‘Waarom heb ik deze muur nodig tussen mijzelf en mijn buren?’ U kunt uzelf deze vraag stellen over elke ‘muur’ tussen u en anderen, of tussen uw bewuste en onbewuste ervaringen.

Een doel van meditatie is het begrijpen van de grenzen die we voor onszelf hebben vastgesteld. De sterkste – en zeker zwaarste – grens is die tussen het bewuste en minder bewuste deel van onze geest. Geen enkele activiteit vraagt zoveel van ons als het slechten van die barrière. Elke dag worden we geleid door ons bewuste leven en elke nacht benadert het onbewuste ons in onze dromen en leert ons onszelf kennen. Elke morgen opnieuw bouwen we die barrière weer op. We zoeken allemaal naar een manier om beter te begrijpen wat zich in onze geest afspeelt als we wakker zijn, slapen of gewoon niet opletten; meditatie is zo’n manier.

Laten we eens kijken naar de functie van grenzen binnen sommige systemen in ons leven. We zijn geneigd te denken dat ons leven bestaat uit losse delen die elkaar weliswaar wederzijds beïnvloeden, maar toch onafhankelijk blijven. Een voorbeeld is de familie. Ik groeide op in een gezin met ouders, broers en zussen. Op een gegeven moment kwam mijn oma bij ons wonen. Voor ze bij ons woonde, was ze als het ware een losstaande eenheid. Toen ze eenmaal in ons huis woonde, werd ze onderdeel van het gezin. Ze nam actief deel aan het huishouden, las ons voor, praatte met ons en wees ons terecht, net als onze ouders. Ze ging met ons naar concerten, maakte kruiswoordpuzzels met mijn vader en ging met mijn moeder op vakantie. Toen ze later uit ons huis vertrok, was ze niet langer onderdeel van het gezin en verviel ze in haar oude rol van ‘familielid’.

Is dit onderscheid niet vreemd? Hoe kunnen we oma zomaar binnen en buiten ons gezin plaatsen? Onze voordeur bepaalde de grens. Alle mensen die zich aan de andere kant van die deur bevonden, maakten geen deel uit van ons gezin.

Oefening: grenzen waarnemen

Sta een ogenblik stil bij iets in uw leven wat belangrijk voor u is.

1 Bedenk welke grenzen u tegenkomt als u hieraan denkt.

2 Welke mensen, dieren of dingen horen bij dit deel van uw leven?

3 Bedenk nu wat er met deze mensen, dieren of dingen gebeurt als u niets met hen doet. Overschrijden zij de grens om onderdeel te worden van een ander systeem? Overschrijdt u zelf een grens?

4 Wordt het plaatje ingewikkeld? Hoe weet u precies waar de grens ligt? Wordt hij verplaatst of verandert hij naarmate de omstandigheden veranderen?

Meditatie kan u helpen deze door uzelf vastgestelde grenzen te leren begrijpen. U zult inzien waarom sommige van deze grenzen nuttig zijn en andere geen enkel doel lijken te dienen. Tijdens dit proces zullen de relaties met andere mensen veranderen. Ook kunt u een opvallende verandering verwachten in het begrip dat u van uzelf heeft.

Veel van de stress die u in uw leven ervaart, komt voort uit grenzen. Als u begrijpt hoe allerlei systemen in uw leven – bewuste en minder bewuste, sociale en economische – elkaar beïnvloeden, zullen uw lichaam en geest zich kunnen ontspannen. Meditatie is een manier om inzicht te verwerven in de wijze waarop u zelf de grenzen tussen verschillende systemen voor waar aanneemt.

Uw geestelijke meditatie-uitrusting

Meditatie begint met onze opvattingen en oordelen over de wereld. We nemen de wereld waar door middel van vijf zintuigen, waarmee we kunnen zien, horen, proeven, ruiken en voelen. Het is onvermijdelijk dat de beperkingen van deze fysieke zintuigen ons vermogen in de weg staan om informatie te verkrijgen over de wereld. Met onze geest beoordelen we de wereld, gebaseerd op wat we waarnemen; we denken na over de feiten en nemen beslissingen.

Integratie hangt af van de dingen die we niet met onze zintuigen kunnen waarnemen. We leven in het systeem van samenhangende elementen dat we lichaam noemen en dit systeem staat in verband met andere systemen. (U bent bijvoorbeeld één onderdeel van uw familiesysteem.) We zijn afhankelijk van, worden beïnvloed door en reageren op tal van factoren binnen dat lichaam die we niet zintuiglijk kunnen waarnemen. (Onze hartslag is bijvoorbeeld vrij eenvoudig waar te nemen, maar onze bloeddruk niet.) Hoe kunnen we een relatie met deze factoren aangaan? We hebben drie methoden om buiten de zintuigen om informatie te verzamelen.

1 We laten instrumenten en machines metingen voor ons verrichten. Hiervoor is geen meditatie nodig, al werd wellicht soms een vorm van meditatie toegepast tijdens het bedenken van deze apparaten.

2 We gebruiken onze geest om informatie te verzamelen en na te denken. Als we zintuiglijke informatie verzameld hebben, proberen we hierin inzicht te krijgen door na te denken – we rangschikken of organiseren deze op logische wijze. Veel van onze dagelijkse problemen lossen we op met dit proces van onderzoek en organisatie. Op dat moment kan kritische evaluatie plaatsvinden.

3 We verzamelen ook informatie door contemplatie, het laten rusten van de geest. Tijdens meditatie richt de geest zich vaak op één ding – een ‘mantra’ (woorden), een ‘yantra’ (visueel beeld) of de ademhaling – om andere gedachten uit te bannen. Er vindt een ritueel proces plaats om de geest in een bepaalde richting te sturen. Bij sommige meditatiepraktijken worden bewust zoveel mogelijk gedachten uit de geest gebannen.

We weten allemaal hoe we apparaten informatie kunnen laten vergaren en registreren, maar we vergeten dat we onze geest de kans kunnen geven de opgeslagen informatie te selecteren en te reorganiseren door ons te ontspannen. Nog minder zijn we in staat onze geest te gebruiken om informatie op te roepen uit het ‘niet-gangbare’ geheugen.

Bij wetenschappers denken we aan de hierboven beschreven eerste methode en bij filosofen aan de tweede. De derde methode wordt vaak genegeerd. Volgens Ken Wilber, een vooraanstaand auteur op het gebied van transpersoonlijke psychologie, zijn deze methoden alledrie waardevol.

Elk van de drie denkwijzen geeft toegang tot echte (empirische) gegevens in hun respectievelijke gebieden – praktische gegevens, verstandelijk kenbare gegevens en transcendentale gegevens – en de gegevens onderscheiden zich steeds van elkaar door een direct of intuïtief soort bevattingsvermogen.

We leren allemaal de eerste mogelijkheid om contact te maken met de wereld: we verzamelen informatie met onze zintuigen. De meesten van ons leren ook enkele theoretische en filosofische beginselen van de onderwerpen die ons interesseren. Dit betekent dat we ook de tweede methode kennen. Slechts weinigen hebben echter geleerd hoe ze transcendentale informatie moeten verzamelen en verwerken. Westerse religies zijn geneigd dergelijke informatie aan ons te presenteren alsof het om bewezen feiten gaat, terwijl dat niet het geval is. In De taak van de universiteit zegt schrijver en filosoof Jose Ortega y Gasset: ‘Er is geen overtuigende reden waarom de gewone mens wetenschapper zou moeten zijn.’ Hij stelt voor dat we ons verdiepen in het fysieke stelsel van ons werk, het organische leven, processen van het menselijke ras en het universele plan. Waarbij hij er dus van uitgaat dat dit plan bestaat. Veel religies beweren dat dit plan begrepen kan worden door bezinning, maar u hoeft zich niet bij een kerkgemeenschap aan te sluiten om informatie over de wereld te krijgen.

Ken Wilber gaat op de volgende wijze in op de vraag naar het doel in ons leven.

De basale aard van de mens is... ultieme volledigheid. Deze is eeuwig en tijdloos – vanaf het begin, tot aan het einde en, wat het belangrijkst is, op dit ogenblik, van moment tot moment tot moment. Deze altijd aanwezige en ultieme volledigheid, zoals die voorkomt bij mannen en vrouwen, noemen we Atman (naar de hindoes), de aard van boeddha (naar de boeddhisten), Tao, geest, bewustzijn (bovenbewustzijn), of... God.

Is ultieme volledigheid uw meditatiedoel? Misschien niet. Toch is de kans groot dat deze transcendente ervaring plaatsvindt terwijl u mediteert en daarbij uw ideeën over grenzen uitdaagt. Het is belangrijk om te weten dat u uw vermogen om binnen grenzen te functioneren niet zult verliezen. Veel grenzen zijn prettig en hebben een duidelijke functie. Zonder zouden we ons verloren voelen. Meditatie zorgt voor ruimere bewustzijnservaringen. Zo zult u de spanningen in uw leven soepeler kunnen opvangen door mee te geven in plaats van verzet te bieden.

Een ander voordeel van meditatie is een verandering van uw zelfbeeld. We definiëren onze plaats in de wereld door middel van grenzen tussen onszelf en anderen. De paradox is echter dat u denkt los te staan van en anders te zijn dan anderen, terwijl dat niet zo is. We staan niet los van elkaar, ook niet terwijl u deze bladzijde leest en ik (fysiek) aan de andere kant van de wereld ben. We zijn daarentegen belangrijke delen of leden van een verenigd, compleet en perfect geheel. We zijn in feite ‘medebeschikkers’ over het universum. We zijn dus niet zozeer losse onderdelen van het universum, maar facetten van een groter systeem.

Oefening: systemen waarnemen

1 Kent u de blokken nog waarmee kinderen spelen? Soms hebben ze allerlei felle kleuren, soms alleen verschillende vormen. Sommige zijn groter dan andere. Toch horen ze allemaal bij dezelfde blokkenset.

2 Denk aan de stukken op een schaakbord. Ze hebben elk een eigen functie, maar toch zijn het allemaal schaakstukken.

3 Denk aan individuen binnen de gehele mensheid, die onderdeel is van de gewervelden, die weer onderdeel zijn van alle levende wezens.

Zelfs als we dit ingewikkelde wereldbeeld doorzien, hebben we toch een zelfbeeld nodig om in die fysieke wereld te overleven. Ik heb behoefte aan een onderscheid tussen wat er voornamelijk in mijn geest zit en wat erbuiten, en u ook. De paradox van de ultieme volledigheid en individualiteit is dat beide fundamenteel waar, echt en wenselijk zijn. We kunnen ons aan de wetenschappelijke methode van begrip houden, maar we worden voortdurend verrast door de wereld en zijn functioneren. We bekijken de bomen en zijn verbaasd dat we zo diep in het bos zijn doorgedrongen.

Samentvatting
Meditatie is een veilige, zekere weg om zowel de werking van uw geest alsook de externe manifestaties van de transcendentale realiteit te ontdekken. Gaandeweg maakt u kennis met uw persoonlijkheid en raakt u bevriend met alle facetten ervan – de goede, slechte en alles daartussen. U komt ook op zeer ontspannende en helende wijze in aanraking met het grotere geheel van het universum. U leert geduldig te zijn met uzelf en met anderen. Tot slot geven uw contemplatieve ervaringen u inzichten die u op een andere wijze niet verkrijgt. Als we nu teruggaan naar het beeld van de muur, dan hoop ik dat u door meditatie in staat zult zijn het verschil te zien tussen de muren die u heeft opgebouwd in uw geest en die tussen uzelf en de wereld. Ook hoop ik dat u door meditatie uw weg langs de obstakels vindt.