Bescherm je vrouwelijkheid met oestrogeen en progesteron

Veel oudere vrouwen zijn al vertrouwd met de verjongende eigenschappen van geslachtshormonen per pil, want gynaecologen schrijven hormoonpreparaten voor om vervelende symptomen van de overgang te verhelpen en daarbij de kans op botontkalking en hart- en vaatziekten te verkleinen. Vrouwen die deze middelen slikken, voelen zich niet alleen beter, maar gaan er ook beter uitzien.

Volgens gynaecoloog Hans van der Slikke, voorzitter van de Dutch Menopause Society, heeft hormoon vervangende therapie voor ‘menopauzale vrouwen’ in de Verenigde Staten enige decennia geleden vooral een grote vlucht genomen vanwege de cosmetische effecten. ‘Vrouwen merken meestal een paar jaar na de menopauze dat hun huid opeens veel ouder lijkt en er meer rimpels ontstaan. Als ze hormonen krijgen, is dat veel minder het geval. Je ziet ook dat het haar van vrouwen die hormonen gebruiken minder snel grijs wordt. Over het algemeen zien vrouwen die hormoontherapie volgen er na de menopauze gewoon jonger uit dan leeftijdgenotes die dat niet doen.’

Het opvallende effect van oestrogenen op de huid is onomstreden en in talloze onderzoeken bevestigd. Toen Amerikaanse dermatologen de huid kritisch bekeken van bijna vierduizend vrouwen die voorbij de menopauze waren, zagen ze dat de vrouwen die oestrogenen hadden gebruikt, gemiddeld minder last hadden van droogheid en rimpels dan degenen die nog nooit hormoontherapie hadden ondergaan.

‘Relatief oestrogeentekort zorgt voor zowel veroudering van binnenuit als veroudering door invloeden van buitenaf,’ stellen wetenschappers in 2006 in het vakblad Experimental Dermatology. ‘Oestrogenen verbeteren de huid op veel manieren. Onder andere laten ze het collageen en de dikte van de huid toenemen en verbeteren ze de vochtigheid van de huid.’

Tel daarbij op dat typische overgangsklachten als opvliegers en slapeloosheid in 80 procent van de gevallen verdwijnen en je begrijpt waarom Amerikaanse vrouwen tot voor kort voor hormoontherapie in de rij stonden. In het calvinistische Nederland zijn gynaecologen veel kariger met hormonen voor vrouwen die op een jeugdig uiterlijk uit zijn. Zij schrijven ze alleen voor tegen overgangsklachten als opvliegers en slapeloosheid - en pas nadat gebleken is dat alle andere middelen geen soelaas bieden.

Maar de hormoonpreparaten die gynaecologen vaak voorschrijven, zijn anders dan de hormonen die van nature in het lichaam circuleren. Hun moleculaire structuur wijkt zo sterk af, dat het nauwkeuriger is om te spreken van medicijnen met een hormonale werking. ‘Medicinale hormonen’ zijn door farmaceuten ten opzichte van ‘echte’ hormonen aangepast om de werking krachtiger te maken, de werkingsduur te verlengen of de wijze van toediening te vereenvoudigen.

Als je bijvoorbeeld ‘echt’ oestrogeen per pil slikt, wordt het hormoon direct door de lever afgebroken. Beter is het om het in een zalf te stoppen die je op de arm smeert; zo belandt het hormoon via de huid in het bloed. Maar oestrogeen per pilletje is natuurlijk veel gemakkelijker in het gebruik. Dus zijn er hormoonpreparaten ontworpen die niet (volledig) door de lever kunnen worden afgebroken.

Zo’n hormoon van eigen ontwerp heeft een extra niet te onderschatten voordeel: omdat het geen lichaamseigen hormoon maar een eigen vinding is, kan er patent op worden aangevraagd. En de farmaceutische industrie is nu eenmaal zo georganiseerd dat er alleen voldoende geld kan worden verdiend met patenteerbare stoffen².

Maar hebben deze medicinale hormonen dezelfde weldadige effecten van de stofjes die door je eigen lichaam worden gemaakt? Farmaceuten en de meeste medisch specialisten zeggen van wel. Feit is dat ze helpen tegen een reeks overgangsklachten. Veel artsen gaan er vanuit dat oudere vrouwen dankzij medicinale hormonen ook beter beschermd zijn tegen hart- en vaatziekte, kanker, botontkalking en zelfs tegen geestelijke aftakelingsziektes als dementie, Alzheimer en Parkinson. Tot 2002 waren artsen daar zo sterk van overtuigd, dat vooral in de VS vrouwen hormonen mee naar huis kregen alsof het om aspirine ging.

De voordelen van medicinale hormonen waren tot vrij recent echter nooit met harde bewijzen onderbouwd en ook hun veiligheid was niet met grootschalig onderzoek vastgesteld. Sterker, er waren tamelijk veel aanwijzingen dat het gebruik van medicinale hormonen pittige risico’s met zich meebrengt, van kanker tot trombose. Ondertussen gebruikten tot 2002 wereldwijd miljoenen vrouwen (6 miljoen in de VS en 225.000 in Nederland in 2001) deze producten. Pas in de jaren negentig werd er een grote studie naar de veiligheid en effectiviteit van medicinale hormonen voor oudere vrouwen opgezet: het Women’s Health Initiative. Meer dan 16.000 vrouwen deden als proefpersoon mee aan het hormoonexperiment. De uitslag was rampzalig.

De hormoonpreparaten bleken zo schadelijk te zijn dat de studie in 2001 voortijdig werd afgebroken om de proefpersonen niet verder in gevaar te brengen. Er ging een schok door de medische wereld. Volgens het Women’s Health Initiative leken de hormoonpreparaten die op dat moment het meest aan vrouwen werden voorgeschreven de kans op een hartaanval, een hersenbloeding en borstkanker aanzienlijk te vergroten. Een paar jaar later werden deze nadelige effecten bevestigd met een studie onder een miljoen Britse vrouwen. Kranten pakten uit met koppen als ‘Doden door therapiehormonen’. Wereldwijd kregen miljoenen vrouwen de schrik van hun leven. De hormoonpillen die overgangsklachten en rimpels verdreven en in een moeite door bescherming zouden bieden tegen allerlei ouderdomsziekten, bleken gevaarlijk te zijn!

Sindsdien is in Nederland het animo voor hormoon vervangende therapie minimaal. Van der Slikke: ‘De schrik zit er nog steeds goed in. Door de eenzijdige berichtgeving zijn vrouwen nu banger voor hormoonvervangende therapie dan nodig is. Toen de studieresultaten van de WHI verder werden geanalyseerd, bleek het allemaal toch wat genuanceerder te liggen met de risico’s.

Hormoontherapie is veilig als vrouwen er meteen na het begin van de menopauze mee beginnen en het maximaal vijf jaar volhouden. Dat is precies de periode dat ze er het meeste baat bij hebben in verband met overgangsklachten als opvliegers en slapeloosheid.’

Maar als het aan anti-aging artsen ligt, begin je al ver voor de menopauze met hormoontherapie om daar de rest van je leven mee door te gaan. Of op z’n minst ga je met voeding, voedingssupplementen en fitnessoefeningen in de weer om de eigen productie op ‘jong’ niveau te houden.

Maar als langdurige hormoontherapie met medicinale hormoonpreparaten riskant is, betekent dat dan ook dat je voor aanvulling met ‘echte’ hormonen moet oppassen? En dat het misschien zelfs gevaarlijk is om je eigen hormoonproductie met natuurlijke middelen te stimuleren? Kortom, zijn de geslachtshormonen die je eigen lichaam maakt even riskant als de hormonen uit de farmaceutische laboratoria? De meningen over deze kwestie zijn verdeeld. Om zelf een oordeel te kunnen vormen, moet je eerst nader kennismaken met oestrogeen en progesteron, de twee belangrijkste hormonen die je eierstokken produceren.

Oestrogeen, de essentie van vrouwelijkheid

Eigenlijk zijn we je al pagina’s lang aan het misleiden. Het enige excuus dat we daarvoor kunnen aanvoeren is dat wij ons in dit opzicht aansluiten bij vrijwel iedere arts, wetenschapper en gezondheidsvoorlichter die zich qua hormonen tot niet-ingewijden richt. ‘Oestrogeen’ bestaat eigenlijk niet. Geen vrouw ter wereld heeft een stofje in haar aderen dat oestrogeen heet en dat haar in haar uppie vruchtbaar maakt en tegen allerlei kwalen beschermt. ‘Het vrouwelijke geslachthormoon oestrogeen’ is een term die alom wordt gehanteerd om een complexe zaak simpel te houden.

In werkelijkheid is ‘oestrogeen’ een verzamelnaam voor een reeks stoffen die op de oestrogeenreceptoren in je cellen passen. Als je scherp oplet, zie je dat experts ook vaak over ‘oestrogenen’ praten, zonder dat ze ooit uitleggen waarom ze de meervoudsvorm zo hardnekkig hanteren.

Naar schatting circuleren er twintig oestrogenen door je lichaam die allemaal op een verschillende wijze hun oestrogene werking uitoefenen. De drie belangrijkste oestrogenen zijn oestradiol, oestron en oestriol. Als je jong en gezond bent, produceert je lichaam dit drietal in een exacte onderlinge verhouding van 90 procent oestriol, 7 procent oestradiol en 3 procent oestron.

Die verhouding is volgens anti-aging artsen belangrijk, omdat elk type oestrogeen een subtiel andere werking heeft. Voorbeeld. Terwijl alle oestrogenen celdeling stimuleren, kan vooral oestradiol voor ongecontroleerde celdeling – kanker – in de borsten en baarmoeder zorgen; oestron heeft dat effect veel minder en oestriol heeft volgens een aantal studies juist een beschermend effect tegen ongecontroleerde celdeling.

De samenstelling van Premarin, het medicinale hormoonpreparaat dat de proefpersonen tijdens het Women’s Health Initiative gebruikten en dat tot 2002 de best verkochte vorm van oestrogeen was, wordt uit de urine van drachtige paarden gewonnen. De samenstelling is totaal anders dan die van je eigen oestrogeen. Oestrogeen uit paardenurine bevat gemiddeld 52 procent oestron, 4 procent oestradiol en nul procent oestriol. Verder bestaat het voor 43 procent uit equilenine, een paardenoestrogeen dat niet van nature in het menselijke lichaam voorkomt. ‘Premarin is heel geschikt voor vrouwen die op vier benen lopen en hooi eten,’ heeft een specialist eens cynisch opgemerkt.

Terug naar je eigen hormonen. Oestriol, oestradiol en oestron worden voornamelijk door je eierstokken gemaakt, maar ook je bijnieren en vetcellen dragen een steentje bij. Dat dit trio beschouwd wordt als ‘de essentie van vrouwelijkheid’ is vooral te danken aan het feit dat het er tijdens de puberteit in slaagt je van een schattig meisje in een aantrekkelijke vrouw te veranderen. Oestrogeen heeft onder meer een cruciaal effect op de vorming van vet en de verdeling daarvan over het lichaam en zorgt zo voor de typisch vrouwelijke rondingen.

Maar hun effecten reiken veel verder dan dat. Oestrogeen:

Mannen hebben alle reden om groen van jaloezie te zien omdat zij niet over dominante geslachtshormonen beschikken met zoveel sterke beschermende eigenschappen. Dankzij oestrogenen komen hart- en vaatziekten bij vrouwen onder de vijftig een stuk minder voor dan bij mannen. Bovendien zorgen de hormonen ervoor dat lichaamsvet niet zoals bij veel mannen zich al te gemakkelijk in de buik verzamelt; oestrogenen behoeden je ook voor mannelijke kaalheid.

Voor veel vrouwen is het schrikken als de menopauze zich aandient en de oestrogenen hen in de steek laten. Opeens word je vatbaar voor een aantal typische mannenkwalen. Door het oestrogeentekort na de menopauze heb je meer kans op een hartaanval dan de gemiddelde man van je eigen leeftijd en 25 procent kans om te worden getroffen door mannelijke kaalheid… Ook de verdeling van vet over je lichaam begint te veranderen: het vertrekt uit de mooie rondingen en gaat vooral naar de buikstreek en je middel. Na de menopauze heb je evenveel talent als de eerste de beste vrachtwagenchauffeur voor het ontwikkelen van een bierbuik….

Thierry Hertoghe vertelt dat een ervaren hormoonarts vaak in een oogopslag kan zien dat een vrouw een oestrogeentekort heeft: ‘Zij hebben meestal veel fijne lijntjes rondom de ogen en boven de lippen en hangende borsten.’

Daarnaast leidt het oestrogeentekort ook nog tot versnelde botontkalking, een verhoogde kans op een depressie en misschien een verhoogd risico op Alzheimer en Parkinson. Alsof dit niet genoeg is, wordt deze ramspoed vaak ingeluid door overgangsklachten zoals opvliegers, nachtzweten, slapeloosheid, vaginale droogheid, geheugenstoornissen, stemmingswisselingen en vermoeidheid. De Amerikaanse actrice Suzanne Somers noemt overgangsverschijnselen in haar boek The Sexy Years ‘de zeven dwergen van de menopauze’: Itchy, Bitchy, Sweaty, Sleepy, Bloated, Forgetful en All-Dried-up. ‘Als alle zeven dwergen (of zelfs maar een paar) bij je aankloppen, verdwijnt de kwaliteit van leven,’ aldus Somers.

Progesteron, het kalmerende hormoon

Een belangrijke functie van progesteron is ervoor te zorgen dat de eicel na de eisprong de tocht van de eierstokken naar de baarmoeder overleeft en zich daar goed innestelt. Daarom begint het blaasje dat na de eisprong leeg achterblijft, volop progesteron af te scheiden – zo’n 20 mg per dag. Tijdens de zwangerschap worden er aanzienlijke hoeveelheden progesteron door de placenta gemaakt – in de laatste drie maanden loopt dat op tot 300 tot 400 mg per dag.

In 1929 ontdekte men dat wanneer dit productieproces door een chirurgische ingreep wordt stopgezet, er een spontane abortus volgt. Behalve door de eierstokken en de placenta, wordt er ook nog ongeveer 2 mg progesteron per dag door de bijnieren gemaakt.

Van progesteron wordt geclaimd dat:

Volgens een onderzoek uit 1981 komt borstkanker 5,4 keer vaker voor in vrouwen met een lage progesteronspiegel dan vrouwen met een gunstige progesteronspiegel en er zijn aanwijzingen dat progesteron geprogrammeerde zelfmoord van bepaalde types borstkankercellen stimuleert.

Progesteron wordt ook in het brein aangemaakt en de laatste jaren is dit hormoon hot als mogelijk medicijn tegen hersenbeschadiging en geestelijke aftakeling. ‘Binnen het zenuwstelsel is het neuro-beschermende effect (…) van progesteron veelbelovend, niet alleen om leeftijdsgebonden veranderingen en disfuncties te voorkomen, maar ook om ze terug te draaien,’ schrijven Franse wetenschappers in 2006 enthousiast in het vakblad Endocrine Reviews. ‘Er is zelfs sterk bewijs dat het verouderende zenuwstelsel op zijn minst in zekere mate gevoelig blijft voor de gunstige effecten van progesteron.’

‘Tijdens de zwangerschap maakt progesteron de vrouw ontspannen, zachtaardig en zelfs een beetje lui,’ vertelt Hertoghe. ‘Het is echt een hormoon dat de vrouw geestelijk geschikt maakt voor haar zwangerschap. Het werkt kalmerend en is een natuurlijk antidepressivum. Vrouwen met een tekort aan progesteron zijn vaak een beetje gespannen. Vaak kun je het ook aan hun figuur zien, bij een progesterontekort heeft vet de neiging zich in de benen, billen en buik te verzamelen.’

Als je lichaam minder progesteron aanmaakt, is het mogelijk het tekort kunt aan te vullen met bio-identiek progesteron. Voor de farmaceutische industrie is dit product oninteressant omdat er geen patent op wordt gegeven. Mede om die reden zijn er talloze synthetische, patenteerbare varianten ontwikkeld. Provera was het kunstmatige progesteron dat tijdens de beruchte Women’s Health Initiative werd gebruikt.

Terwijl ‘echt’ progesteron als grondstof dient van een reeks andere hormonen, zoals cortisol, DHEA, testosteron, oestron, oestradiol, en oestriol, is Provera een ‘metabool eindproduct’; dat wil zeggen dat het niet door het lichaam in een ander hormoon omgezet kan worden.

Een ander cruciaal verschil tussen echt en namaak: terwijl echt progesteron noodzakelijk is voor een gezond verloop van de zwangerschap, kan het gebruik van Provera tijdens de zwangerschap juist tot afstoting van de vrucht en ernstige geboorteafwijkingen leiden. Aan Provera kleeft ook een lange lijst mogelijke bijwerkingen, van leverkwalen tot borstkanker.

Het gevaar van oestrogeen-dominantie

Progesteron en oestrogeen worden voornamelijk door de eierstokken geproduceerd in een ritmisch samenspel dat onderdeel van de menstruele cyclus is. In de eerste helft van de cyclus stijgt de aanmaak van oestrogeen. In deze periode komt een eicel tot rijping en wordt de baarmoederhals toegankelijk gemaakt voor zaadcellen. Na ongeveer veertien dagen voor de menstruatie maakt het gerijpte eitje zich los om de afdaling naar de baarmoeder te beginnen: de eisprong of ovulatie. Het eitje komt uit een blaasje en dit lege blaasje begint nu progesteron af te scheiden. Onder invloed van progesteron wordt het baarmoederslijmvlies klaargemaakt voor de innesteling van een bevruchte eicel. Als er geen bevruchting plaatsvindt, zakt de progesteronproductie terug en wordt het slijmvlies afgestoten: de menstruatie. Vindt er wel een bevruchting plaats, dan blijft je progesteronspiegel gedurende de zwangerschap hoog.

Je lichaam produceert dus oestrogenen en progesteron in een voortdurend wisselend evenwicht. Volgens anti-aging artsen is dit evenwicht van groot belang voor je gezondheid, omdat oestrogenen en progesteron in een aantal opzichten een tegengestelde werking hebben. Zo zorgt oestrogeen ervoor dat je vocht vasthoudt en werkt progesteron juist vochtafdrijvend. Oestrogeen kan je ook dik maken als er niet voldoende progesteron tegenoverstaat. En zonder voldoende progesteron kan oestrogeen kankercellen tot groei aansporen. Hertoghe noemt progesteron in dit verband resoluut ‘een anti-kankerhormoon’.

Hoe ernstig een wanverhouding tussen oestrogeen en progesteron kan zijn, kwam in de beginjaren van de oestrogeentherapie aan het licht. Toen gynaecologen in de jaren zestig van de vorige eeuw routinematig medicinale oestrogenen aan vrouwen in de overgang begonnen voor te schrijven, kregen verdacht veel van deze vrouwen kanker van het baarmoederslijmvlies. Al snel realiseerde men zich dat er door het toedienen van oestrogeen het evenwicht met progesteron werd verstoord, waardoor de vrouwen vatbaar voor kanker werden. Sindsdien bestaat hormoonvervangende therapie meestal uit een combinatie van beide hormonen.

Een grote Franse studie laat zien dat het belangrijk is dat er tijdens de therapie wel bio-identiek progesteron wordt ingezet. Op basis van onderzoek uit 2007 onder meer dan 80.000 Franse vrouwen die hormoontherapie volgden, bleek dat het risico op borstkanker toenam bij degenen die (synthetisch) oestrogeen suppleerden, behalve bij de vrouwen die daarnaast ook bio-indentiek progesteron gebruikten. De synthetische variant versterkte het kankerrisico juist.

Het evenwicht tussen oestrogeen en progesteron raakt volgens Hertoghe vroeg of laat bij élke vrouw verstoort. De kans is het grootst dat er in verhouding tot progesteron te veel oestrogeen door je lichaam circuleert. Meestal komt dat door een combinatie van de volgende oorzaken:

als je fanatiek sport of veel stress hebt, sla je af en toe (en soms permanent) de ovulatie over. Zonder eisprong geen progesteron.

oestrogenen worden niet alleen in je eierstokken gemaakt, maar ook een beetje door je vetcellen. Als je dik bent, maak je daardoor extra oestrogenen aan terwijl de progesteronproductie niet verandert of terugloopt.

als je de anticonceptiepil slikt, krijg je vaak een hoge dosis medicinale hormonen binnen waardoor volgens Hertoghe de eierstokken worden lamgelegd en de eigen progesteronproductie scherp daalt.

al als je begin veertig bent, slaan je eierstokken af en toe een ovulatie over als teken van de naderende overgang. Zonder eisprong geen progesteron. Daardoor zakt je progesteronspiegel tussen je veertigste en vijftigste sneller dan je oestrogeenspiegel.

vanaf het begin van de menopauze zul je nooit meer ovuleren. Zonder ovulatie maakt je lichaam maar met mondjesmaat progesteron (in de bijnieren). Maar je eierstokken blijven nog jarenlang een beetje oestrogeen aanmaken. Daarnaast worden er nog oestrogenen in je vetcellen en je bijnieren gemaakt.

het milieu is vergeven van de ‘xeno-oestrogenen’. Dit zijn chemicaliën afkomstig van pesticiden, verf, schoonmaakartikelen, plastics, uitlaatgassen, industriële uitstoot, brandvertragers en andere zaken die – als je ze binnenkrijgt – in je lichaam een oestrogene werking uitoefenen.

Dat vrouwen in verhouding tot progesteron een teveel aan oestrogenen hebben, komt zo vaak voor dat anti-aging artsen een term voor dit fenomeen hanteren: oestrogeendominantie. Bij oestrogeendominantie is er te weinig progesteron om de kankerbevorderende en dikmakende effecten van oestrogenen in bedwang te houden.

Je kunt – en dit is essentieel - een tekort aan oestrogenen hebben én kampen met oestrogeendominantie. Immers, terwijl je oestrogeenproductie vanaf je dertigste begint te dalen, daalt de productie van progesteron vaak nog sneller. Volgens anti-aging artsen is er daardoor bij vrijwel alle vrouwen vanaf 35 jaar in meer of mindere mate sprake van oestrogeendominantie. Dit zijn de mogelijke symptomen:

Terug naar de vraag die we een paar bladzijden terug stelden: is het veilig bio-identieke geslachtshormonen te gebruiken of met voedingssupplementen en kruiden de lichaamseigen hormoonproductie te stimuleren? Binnen de wetenschap woeden felle discussies rondom deze vraag. Door de schokkende uitkomsten van het Women’s Health Initiative is het wantrouwen niet alleen tegen medicinale geslachtshormonen groot, maar ook tegen lichaamseigen progesteron en oestrogeen.

Zo is op dit moment de heersende opvatting binnen de wetenschap dat er een verband is tussen de oestrogenen die je lichaam produceren en je risico op borstkanker. Als je tijdens je leven aan relatief veel oestrogeen bent blootgesteld, bijvoorbeeld doordat je op jonge leeftijd begon te menstrueren en op late leeftijd in de menopauze kwam, heb je volgens de statistieken een grotere kans om borstkanker te krijgen.

En alle maatregelen die je oestrogeenproductie drukken, zoals afvallen en sporten, reduceren het kankerrisico, dat is met diverse onderzoeken aangetoond. Dan is toch zonneklaar dat lichaamseigen oestrogeen verantwoordelijk is voor het krijgen van borstkanker en zou je toch wel gek zijn je oestrogeenspiegel hoog te houden of zelfs aan te vullen?

‘Ho!’ roepen anti-aging artsen nu in koor, ‘je vergeet de rol van het antikankerhormoon progesteron!’ Dat hormoon wordt zelden meegewogen in de onderzoeken naar de relatie tussen oestrogeen en borstkanker. En zoals je nu weet, hebben de meeste vrouwen te weinig progesteron in hun lijf ten opzichte van oestrogeen en worden de negatieve eigenschappen van oestrogeen onvoldoende in bedwang gehouden. Dan is het geen wonder dat oestrogeendrukkende maatregelen het kankerrisico laat dalen.

Maar door de productie van oestrogeen te remmen, verspeel je ook alle gunstige eigenschappen van dit hormoon - zoals sterkere botten, een gladdere huid, stevige borsten en gezonde bloedvaten. Ga daarom niet oestrogeen omlaag brengen, maar bescherm de lichaamseigen productie van progesteron, luidt de redenering van veel anti-aging artsen. Als dat niet meer in voldoende mate lukt, vul het tekort dan aan met bio-identiek progesteron.

Deze artsen zijn overtuigd van de effectiviteit en veiligheid van bio-identieke hormonen, als de therapie zorgvuldig op de individuele behoefte worden afgestemd. Anti-aging arts Paul Musarella wijst in zijn boek Eeuwige jeugd, droom of werkelijkheid op een Franse studie waarbij honderdduizend vrouwen werden bestudeerd op de relatie tussen borstkanker en hormoontherapie. ‘Dat onderzoek heeft bevestigd dat behandeling met oestrogeen en natuurlijke, bio-identieke progesteron gunstige effecten heeft en het risico op borstkanker niet verhoogt.’

Een kleine groep wetenschappers³ en de meeste anti-aging artsen zijn dus vóór het gebruik van bio-identieke hormonen - hoewel de een terughoudender met hormoontherapie is dan de ander. Thierry Hertoghe kan zich opwinden over het feit dat sinds de Women’s Health Initiative alle vormen van hormoontherapie in een kwaad daglicht zijn komen te staan, inclusief preventieve therapie met bioidentieke hormonen. ‘Terwijl er geen enkele studie is die aangeeft dat die hormonen bij verantwoorde suppletie riskant zijn.’ Maar,’ geeft hij direct toe, ‘er zijn ook nog geen grootschalige onderzoeken gedaan naar de veiligheid en effectiviteit van bioidentieke hormonen. Alleen de farmaceutische industrie kan een dergelijke studie betalen en die heeft daar geen enkel belang bij. Maar logisch redenerend kun je concluderen dat bio-identieke hormonen veilig zijn. Hoe zouden hormonen die je tussen je vijftiende en vijfendertigste in overvloed zelf produceert, ongezond kunnen zijn? Tegenstanders van hormoontherapie roepen dat het oudere lichaam gevoeliger is voor kanker en dat jonge hormoonspiegels daarom gevaarlijk zijn, maar dan vergeten ze dat een aantal hormonen juist tegen kanker beschermt.’

Desondanks werkt anti-aging arts Johan Bolhuis zelden met hormonen, vooral omdat het volgens hem moeilijk en duur is om te bepalen hoe het exact met de lichaamseigen hormoonproductie gesteld is. ‘En als dan blijkt dat er een duidelijke disbalans is, ben ik geneigd om in eerste instantie te kijken of er andere manieren zijn om hormonaal in balans te komen, zoals met voedingsadviezen, stressreductie en kruidenpreparaten. Daarmee kom je vaak al een heel eind.’

Vanwege alle onzekerheden en angsten rondom hormonen, biedt Robert Trossèl van het Preventief Medisch Centrum in Rotterdam zijn patiënten twee opties om gezondheidsschade door hormonale tekorten te voorkomen: suppletie met bio-identieke hormonen of – als men dat niet wil – het stimuleren van de lichaamseigen hormoonproductie, ongeveer zoals Bolhuis dat doet. Maar aan die laatste optie zit volgens Trossèl een grens, omdat het na de menopauze onmogelijk is het lichaam te prikkelen zelf oestrogeen en progesteron in jeugdige hoeveelheden te laten maken.

De arts laat geen misverstand bestaan over het verschil tussen vrouwen met en zonder hormoontherapie: ‘Vrouwen die hormonen gebruiken, blijven duidelijk beter geconserveerd. En het is soms maar een snufje wat ze nemen, soms maar een drup oestrogeengel die ze ’s avonds op hun arm smeren en een drup progesteron op de buik of de buitenkant van de borst, that’s it. Maar als ze ermee stoppen, merken ze binnen twee weken dat er van alles verslechtert. Dan zie je haar, huid en nagels gewoon achteruitgaan, dat is een fenomeen op zichzelf.’

Zo houd je oestrogeen en progesteron in balans

Wat kun je zelf doen om je belangrijkste geslachtshormonen in balans te houden? Op basis van gesprekken van Johan Bolhuis, Thierry Hertoghe, Robert Trossèl en Paul Musarella komen we tot de volgende adviezen.

Testosteron voor een beter seksleven

Testosteron geldt als het ultieme mannelijke hormoon, maar ook door jouw aderen stromen aanzienlijke hoeveelheden. Sterker, er zit meer testosteron dan oestrogeen in je bloed. Waarom je dan toch geen baard en zware stem hebt? Omdat het vrouwelijke hormoon vele male sterker is dan testosteron, wordt het ‘masculine’ effect van dit hormoon onder de duim gehouden.

Terwijl de testikels bij de mannen de grootste testosteronfabrieken zijn, wordt het bij vrouwen voornamelijk in de bijnieren en de eierstokken geproduceerd. Die productie kachelt snel achteruit naarmate je ouder wordt. Op je veertigste heb je nog maar de helft van het testosteron dat je op je twintigste had, op je vijftigste is dat nog maar een kwart. Helaas, want testosteron vervult enkele belangrijke functies in het vrouwelijke lichaam. Zo is het belangrijk voor je spieren.

‘Jonge vrouwen zijn duidelijk gespierder dan oudere vrouwen en dat hebben ze aan hun testosteron te danken,’ aldus Hertoghe. ‘Als vrouwen extra testosteron nemen, zie je dat hun lichaam steviger wordt, met meer spieren en minder vet.’

En testosteron heeft invloed op je brein. ‘Vrouwen die onzeker zijn en veel twijfelen hebben vaak een tekort aan testosteron,’ aldus Hertoghe. ‘Extra testosteron maakt je dan weer snel energiek, optimistisch en zelfverzekerd.’

Het hormoon beschermt volgens anti-aging artsen ook je gezondheid op verschillende fronten. Het lijkt erop dat vrouwen met een hogere testosteronspiegel beter beschermd zijn tegen aderverkalking. En vrouwen die tijdens de menopauze hormoon vervangende therapie volgen, zijn waarschijnlijk beter beschermd tegen borstkanker als zij naast oestrogeen en progesteron ook een beetje testosteron nemen, aldus een Australisch onderzoek met 508 vrouwen die de menopauze voorbij waren.

Last but not least is testosteron – net als voor mannen – onontbeerlijk voor een gezonde seksdrive (zie ook Leefregel 10, Koester je seksleven).

Wat gebeurt er als je de testosteronspiegel van een vrouw opkrikt naar het niveau van een 25-jarige? Behoorlijk veel, volgens een reeks studies:

Groeihormoon voor totale verjonging

Als je ouder wordt, krimp je. Vanaf ongeveer je dertigste begint zo ongeveer alles aan je te slinken, behalve vet. Hersenen, nieren, lever, milt en de alvleesklier zijn gemiddeld 30 procent gekrompen tegen de tijd dat je 75 bent. In die tijdspanne verlies je ook gemiddeld een kwart van je spieren. En je botdichtheid neemt af. Over je borsten en tanden zullen we het verder maar niet hebben. Alleen je vetmassa dijt uit. Je lichaamsvet groeit tussen je dertigste en vijfenzeventigste gemiddeld 50 procent.

Deze processen – toename van vet, afname van de rest – veranderen je niet alleen in een schim van je jongere zelf, maar hebben ook ingrijpende gevolgen voor je gezondheid. Veel vet rondom de organen in de buik is gevaarlijk voor je hart en het krimpen van lever, nieren en hersenen – om maar wat te noemen – is natuurlijk ook niet bevorderlijk. Het hele proces van krimpen en vervetten zorgt ervoor dat de meeste mensen vanaf middelbare leeftijd duidelijk zichtbaar dikker en slapper worden. Ook als zij niet minder zijn gaan bewegen en meer zijn gaan eten. Hoe kan dat?

In de jaren tachtig van de vorige eeuw vermoedde de Amerikaanse wetenschapper Daniel Rudman dat het afnemen van het groeihormoon hier mede schuldig aan is. Groeihormoon wordt afgescheiden door de hypofyse, een kliertje dat als een steeltje onder het brein hangt. In de kindertijd is het hormoon verantwoordelijk voor de groei, vandaar de naam; daarna blijft het gedurende het hele leven andere belangrijke functies vervullen. Het hormoon is betrokken bij onder meer celdeling, herstelwerkzaamheden, handhaving van de botdichtheid en de productie van een reeks enzymen.

Het eerste wat opvalt bij mensen die door een aangetaste hypofyse geen of nauwelijks groeihormoon meer aanmaken, is dat ze vadsig worden. Ze krijgen ook broze botten en lopen een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Patiënten die niet met groeihormoon worden behandeld, leven aanzienlijk korter dan gemiddeld. Krijgen ze wel dagelijks een shotje groeihormoon, dan neemt de spiermassa toe terwijl vet verdwijnt, botten worden weer stevig en het gevaar op een hartaanval wijkt.

Omdat de hypofyse veroudert, kruipt de productie van groeihormoon bij vrijwel alle mensen vanaf de dertig achteruit. Veel zestigers hebben nog maar de helft van de hoeveelheid groeihormoon waar ze als twintiger over beschikten. Omdat oestrogeen de productie van groeihormoon stimuleert, daalt de groeihormoonspiegel bij vrouwen voor de menopauze langzamer dan bij mannen. ‘Maar na de menopauze zakt de aanmaak van het groeihormoon extra snel,’ aldus Hertoghe.

Bij de meeste mannen rukken vanaf de vijfendertig de love handles en de bierbuik op, wordt het haar dunner, vallen er plooien in de huid, neemt de spiermassa af en lopen de kansen op hart- en vaatziekten sneller op. Rudman was benieuwd wat er zou gebeuren als bij gezonde ouderen de groeihormoonspiegel terug werd gebracht naar jeugdig niveau.

Voor zijn experiment selecteerde hij 21 mannen van 61 tot 81 die gezond waren, maar een lage groeihormoonproductie hadden. Twaalf van hen kregen gedurende zes maanden drie keer per week een injectie, waardoor hun groeihormoonspiegel opveerde naar het niveau van jonge mannen. De negen andere proefpersonen dienden als controlegroep en werden niet behandeld.

Na zes maanden waren de verschillen tussen de behandelde en onbehandelde mannen opvallend. Met de onbehandelde mannen was niets gebeurd. De twaalf behandelde mannen hadden echter gemiddeld 3,5 kg vet gedumpt en er 4,7 kg vetvrije spiermassa bij gekregen. Ook hun huid was dikker geworden en de botdichtheid was iets toegenomen. In zwembroek zagen de heren er vijf tot tien jaar jonger uit dan zes maanden eerder. En dat terwijl ze er verder niets voor hadden gedaan of gelaten.

Een essentieel onderdeel van fysieke veroudering, afname van de vetvrije lichaamsmassa en toename van vet, was door Rudman omgekeerd. Zijn proefpersonen vertoonden onmiskenbaar tekenen van lichamelijke verjonging. Dat was sensationeel.

Sinds Rudmans experiment zijn de ‘verjongende’ effecten van groeihormooninjecties onderwerp van verder onderzoek geweest. Die onderzoeken suggereren dat gezonde mannen beter op groeihormoon reageren dan gezonde vrouwen. Maar volgens Hertoghe is het effect bij vrouwen nog steeds aanzienlijk op voorwaarde dat ze voldoende geslachtshormonen (zowel mannelijke als vrouwelijke) in hun lichaam hebben.

Het opkrikken van ingezakte groeihormoonspiegels tot jeugdig niveau bij zowel mannen als vrouwen heeft in diverse studies tot verschillende verbeteringen geleid:

Voor anti-aging specialisten geldt groeihormoon sinds Rudmans experiment als het kaviaar onder de elixers. Het hormoon is duur – een kuur van een jaar kost afhankelijk van de dosering tussen de 800 en 3000 euro – maar dan heb je ook wat. Hoewel nooit overtuigend in studies aangetoond, signaleren artsen die met groeihormoon werken dat dit hormoon het brein tegen aftakeling beschermt en het geheugen verbetert, energieker maakt, de ogen verbetert en zelfs voor nieuwe haargroei kan zorgen.

Groeihormoon wordt ook wel ‘plastische chirurgie in een ampul’ genoemd, vanwege de effecten op het uiterlijk. In interviews met journalisten vertelde een van Rudmans proefpersonen dat de huid van zijn gezicht en handen gladder was geworden; een ander meldde dat zijn grijze haar weer iets meer kleur had gekregen.

Thierry Hertoghe, die veel patiënten met het hormoon behandelt, bevestigt dat groeihormoontherapie een indrukwekkende invloed op het uiterlijk kan hebben. ‘Het hormoon zorgt ervoor dat je er langer jong uit blijft zien,’ zegt hij resoluut. ‘Mensen met een langdurig tekort herken je aan een dunne, droge huid met diepe rimpels, dun, slap haar, hangende oogleden, hangwangen, dunne lippen, een uitgezakt figuur met een buikje. Als die mensen dagelijks voor het slapengaan een laaggedoseerde injectie met groeihormoon nemen, worden ze in de loop van een jaar slanker en strakker. Omdat de huid dikker wordt, vervagen diepe rimpels. Het haar kan ook voller worden. Ik heb zelfs bij enkele mensen gezien hoe grijze haren weer kleur kregen tijdens een behandeling met groeihormoon. Om al deze redenen is groeihormoon het belangrijkste hormoon als je er jong uit wil blijven zien.’

Anti-aging arts Jim Defares meldt in zijn boek U kunt langer blijven leven dat sommige van zijn patiënten hun leesbril niet meer nodig hebben door behandeling met groeihormoon.

Volgens Hertoghe heeft toediening van groeihormoon ook belangrijke mentale gevolgen, waardoor mensen een jongere uitstraling krijgen: ‘Je wordt er assertiever van, beslister. Beter bestand tegen stress. Stabieler. Groeihormoon wordt daarom ook wel het leiderschapshormoon genoemd.

Groeihormoon verbetert de kwaliteit van de slaap en stimuleert reparatieprocessen die zich in je lichaam afspelen als je slaapt. Zowel Thierry Hertoghe, Robert Trossèl als Paul Musarella vertellen dat hun patiënten dankzij dit hormoon soms tot wel een uur korter slapen maar beter uitgerust opstaan.

Hertoghe: ‘Het effect van groeihormoon is het beste als je de therapie combineert met een gezonde leefwijze, goede voeding en voldoende lichaamsbeweging. En als je tegelijkertijd ook eventuele andere hormonale tekorten corrigeert.’

In zijn boze brief op de website van het wetenschappelijke tijdschrift Annals of Internal Medicine schrijft de eerder genoemde Ronald Klatz: ‘Als het regulerende meesterhormoon is menselijke groeihormoon de gangmaker van alle andere verjongende (anti-aging) hormonen zoals oestrogeen, testosteron, DHEA en melatonine. Daarom is het een essentieel onderdeel van fysiologische vervangingstherapie.’

Na alle lofzangen op groeihormoon, zou je bijna vergeten dat je er ook te veel van binnen kun krijgen. Wat er dan met je gebeurt, wordt fraai geïllustreerd door sommige grootgebruikers in het bodybuilderscircuit. Behalve buitensporig grote spieren, krijgen deze mannen ook een janklaassenkop waar alles groot en grof aan wordt. In feite imiteren ze acromegalie, een ziekte die ontstaat als de hypofyse door een tumor groeihormoon in megahoeveelheden begint af te scheiden. Het slachtoffer merkt niet alleen dat hij zomaar slanker en gespierder wordt, maar ook dat zijn handen en voeten gaan groeien. Hij krijgt ook een bol voorhoofd, een buitensporige neus, grote lippen en een massieve kin. Bovendien heeft hij een sterk verhoogde kans op diabetes, hart- en vaatziekten en kanker.

Kortom, in verkeerde handen is groeihormoon link spul. Maar bij deskundige, subtiele aanvulling van tekorten zijn nog nooit schadelijke bijwerkingen waargenomen, verzekert Thierry Hertogh, ons.

Meteen nadat Rudmans studieresultaten in 1990 in de New Engeland Journal of Medicine (NEJM) waren gepubliceerd, verkreeg het hormoon sterstatus als life extension-hormoon. Talloze websites die groeihormoon-releasers of het hormoon zelf aanbieden, bevatten een hyperlink naar Rudmans baanbrekende artikel op de website van NEJM.

Gevolg: de studie wordt massaal opgevraagd. De hoofdredactie reageert gestoken alsof een horde ongeduldige oude knarren hen een reageerbuis met een experimenteel elixer uit de handen rukt.

Sinds 2003 krijgt iedereen die Rudmans studie aanklikt, er automatisch drie extra artikelen bij. Daarin wordt gewaarschuwd tégen het gebruik van groeihormoon als antiverouderingsmedicijn. Volgens de auteurs is er nog te weinig bekend over de gevolgen van groeihormoonsuppletie op de lange termijn.

In een vervolgstudie zag Rudman bijwerkingen bij proefpersonen die groeihormoon gebruikten. Nare kwalen die later ook door andere onderzoekers zijn vastgesteld, zoals carpaal tunnelsyndroom, waarbij een zenuw naar de hand bekneld raakt met pijnlijke vingers als gevolg; en een hoog bloedsuikergehalte (een voorbode van diabetes). Vochtoedeem en pijnlijke gewrichten kunnen ook het gevolg zijn van groeihormoon.

In wezen waren dit kinderziekten van een nieuwe therapie. Anti-aging artsen adviseren lage doseringen die dagelijks vlak voor het slapengaan worden geïnjecteerd. Op die manier blijven bijwerkingen volgens hen uit.

Onder wetenschappers bestaat echter de zorg dat groeihormoon op de lange duur kanker kan veroorzaken, of als kunstmest kan dienen voor een bestaande tumor.

‘Maar als je alle onderzoeken naar de relatie tussen groeihormoon en kanker overziet,’ zegt Hertoghe, ‘moet je concluderen dat de meeste studies geruststellend zijn. Er zijn inderdaad enkele onderzoeken die een verband tussen een hoog groeihormoongehalte en borstkanker aangeven, maar dan is niet duidelijk of het hoge gehalte de oorzaak of het gevolg is van de kanker. Aan de andere kant is vastgesteld dat een ernstig tekort aan groeihormoon juist een twee- tot viermaal hoger kankerrisico geeft. In een relatief grote studie van de Zweedse onderzoekers Bengtsson en Rosen verminderde het verhoogde kankerrisicico bij patiënten met een zwaar tekort aan groeihormoon met 50 procent toen zij groeihormoon toegediend kregen. Maar om ieder risico uit te sluiten, is het zaak de groeihormoonspiegel niet te hoog op te voeren en suppletie altijd te laten vergezellen door check-ups.’

De gunstige ervaringen van anti-aging artsen met groeihormoon zijn interessant, maar het probleem is dat wetenschappelijke proeven met gezonde proefpersonen schaars zijn. Vrijwel al het onderzoek met groeihormoon wordt gedaan met patiënten die het hormoon zelf niet of nauwelijks meer aanmaken door een afwijking of ziekte aan de hypofyse. Deze patiënten injecteren zichzelf jaar in jaar uit met groeihormoon. Als die dosis laag is, geeft dat volgens een reeks studies geen enkel risico en vergroot het zelfs de overlevingskansen⁵.

Maar dergelijk onderzoek is dus nog nooit met gezonde mensen gedaan die graag rimpels en een uitzakkende lichaamsvorm willen vermijden. Daarom publiceerde de Amerikaanse Growth Hormone Research Society in 2009 een officiële verklaring waarin andermaal het gebruik van groeihormoon voor anti-aging-doeleinden wordt afgeraden.

DHEA voor een platte buik

Dehydroepiandrosteron, wegens gevaar van een tongverstuiking meestal afgekort tot DHEA, geniet onder gezondheidsfreaks al jarenlang de reputatie als ‘superhormoon’. Dat imago is onder meer te danken aan een experiment van de Amerikaanse wetenschapper Arthur Schwartz met muizen met een genetische aanleg tot overgewicht. De muizen die hij DHEA toediende, bleven niet alleen slank, maar ze bleken ook minder vatbaar voor borstkanker en leefden 50 procent langer dan de onbehandelde muizen.

Daar tekent uiteraard elke vrouw voor. Maar kan DHEA naast muizen ook mensen jonger maken? Het hangt ervan af aan wie je dat vraagt. De gemiddelde endocrinoloog zal zuinig antwoorden dat positieve effecten bij mensen nog onvoldoende zijn aangetoond en dat risico’s bij langdurig gebruik niet zijn uitgesloten. Er zijn echter ook experts die een lading studies over je uitstorten die aangeven dat DHEA bij mensen, mits niet te hoog gedoseerd, effectief en veilig is. De belangrijkste claims:

DHEA wordt door de bijnieren gemaakt van cholesterol en is het meest voorkomende hormoon in je lichaam. Volgens Johan Bolhuis is DHEA strikt genomen zelf geen hormoon omdat het (waarschijnlijk) op eigen houtje geen effecten heeft. Het dient echter als grondstof voor tal van andere hormonen die wel degelijk grote effecten hebben. Het wordt bijvoorbeeld via een reeks tussenstappen omgebouwd tot testosteron. 90 procent van al je testosteron is van DHEA gemaakt. En testosteron dient weer als grondstof voor je oestrogenen.

De afname van DHEA heeft daarom consequenties voor je testosteron en oestrogeen plus een reeks andere hormonen. Al vanaf ongeveer je vijfentwintigste gaat de productie echter achteruit. Ten opzichte van je twintigste is de DHEA-spiegel op je veertigste gehalveerd, terwijl er op je vijfenzestigste slechts 10 tot 20 procent van je hoogste jeugdige peil resteert.

Het aanvankelijke enthousiasme over DHEA in de jaren negentig als libidoversterker, schild tegen Alzheimer, hart- en vaatziekten en kanker is de laatste jaren wat gedoofd, omdat de aanvankelijk hoge verwachtingen niet helemaal zijn waargemaakt door latere experimenten. DHEA is echter bezig met een verrassende comeback als buikvetbestrijder. Amerikaanse ouderen (65 tot 78 jaar) die zes maanden lang dagelijks 50 mg DHEA slikten, vielen gemiddeld 0,9 kg af. Dat lijkt weinig, maar ze hadden er niets voor gedaan of gelaten. Bovendien verdween het meeste vet uit de buikstreek en nam de insulinegevoeligheid van de spiercellen toe. Leeftijdgenoten die ter controle een nepmiddel hadden geslikt, waren in dezelfde tijd langzaam gemiddeld 0,6 kg zwaarder geworden.

De weldadige effecten zijn volgens de onderzoekers waarschijnlijk toe te schrijven aan de algemene hormonale verbeteringen die DHEA-supplementen bewerkstelligen. Extra inname van DHEA krikt bijvoorbeeld de aanwezigheid van het belangrijke groeihormoon en haar omzettingsproduct IGF-1 op; toen wetenschappers oudere vrouwen (65 tot 75 jaar) twee jaar lang elke dag 50 mg DHEA lieten slikken, zagen een sterk effect op de hormoonspiegels in het bloed van de dames: het vrije oestradiol was verdubbeld, het vrije testosteron was bijna verdrievoudigd en ook de concentratie van het IGF-1 was flink toegenomen.

Schildklierhormoon voor een goede verbranding

Schildklierhormonen houden je stofwisseling aan de gang zodat je makkelijker een gezond gewicht behoudt, ze zorgen voor een goede doorbloeding van de huid zodat die zacht, soepel en warm blijft en ze houden je gewrichten soepel en je geest scherp. Daarmee doen we deze hormonen nog tekort, want ze kunnen nog veel meer, zoals het beschermen van je hart, je bloedvaten en je humeur.

Helaas gaat er als je ouder wordt vaak iets mis met de schildklierhormonen, vooral bij vrouwen. De gevolgen kunnen groot zijn. Volgens een Nederlands onderzoek onder ruim 1100 vrouwen van gemiddeld 69 jaar bleek niet alleen dat een onmerkbaar kleine vertraging van de schildklier bij maar liefs 10,8 procent van hen voorkwam, maar ook dat dit een onafhankelijke risicofactor is voor het ontwikkelen van aderverkalking en het krijgen van een hartinfarct. Er zijn bovendien aanwijzingen dat een slecht functionerende schildklier insulineresistentie in de hand werkt – een toestand die erg nadelig is voor je houdbaarheid.

Verder kan een trage schildklier je menstruele cyclus verstoren en – veel erger – rampzalig zijn als je zwanger bent: ‘Zelfs een minimaal gebrek aan schildklierhormonen kan het aantal miskramen en de foetale sterfte verhogen en zou ook de latere cognitieve ontwikkeling van de nakomelingen negatief kunnen beïnvloeden,’ schrijft de Amerikaanse hormoonspecialist Geoffrey Redmond in het wetenschappelijk tijdschrift Thyroid.

Redenen genoeg om even stil te staan bij de manier waarop het lichaam schildklierhormonen maakt en wat ze precies doen. Houd je vast, want het is een complex verhaal.

De productie van de schildklierhormonen begint in het brein. Als de hypothalamus daar een lage bloedspiegel van het schildklierhormoon signaleert, begint het thyroïd-releasing hormone (TRH) af te scheiden. TRH geeft de hypofyse aan de onderkant van je hersenen de opdracht thyroïd stimulerend hormoon (TSH) te gaan maken. TSH reist naar een vlindervormig stukje weefsel dat zich vlak onder de adamsappel om de luchtpijp klemt, de schildklier. De komst van TSH is voor de schildklier het teken om vooral het thyroïd hormoon 4 (T4) te gaan maken. T4 wordt vervolgens in de bloedstroom naar alle cellen van je lichaam meegevoerd. Daar wordt het omgezet in thyroïd hormoon 3 (T3).

In elk van deze stappen kan er iets fout gaan. Zo kan overmatige stress de hypothalamus helemaal in het begin van de productieketen verstoren, maar vaker is er of met de schildklier zelf of met de omzetting van T4 naar T3 iets aan de hand.

T3 is eigenlijk het echte, werkzame schildklierhormoon. Het geeft cellen de opdracht meer energie te verbruiken en meer eiwitten te maken. Kortom, T3 is een soort gaspedaal van je stofwisseling: is er veel T3, dan versnelt je stofwisseling, is er weinig T3 dan vertraagt de stofwisseling. Vandaar dat een goed functionerende schildklier onder meer belangrijk is voor het handhaven van een gezond gewicht.

Maar omdat T3 de cellen in al je organen bereikt, zijn die ook van een goede schildklierfunctie afhankelijk. Zo gaat je lever harder werken in opdracht van T3, waardoor er onder meer efficiënter afvalstoffen en overvloedige hormonen uit je bloedstroom worden gezuiverd.

Door tal van oorzaken kan je schildklier te hard gaan werken en meestal wordt je dan mager en gejaagd. Het komt echter vaker voor dat de schilklier te traag werkt. Hertoghe wijst erop dat de schildklier niet aan het algehele verouderingsproces ontsnapt en gedurende de loop van het leven gestaag minder hormonen afscheidt. Volgens Hertoghe verloopt ook de omzetting van T4 naar T3 steeds moeizamer als je ouder wordt.

Daarnaast kan je immuunsysteem ontsporen en je schildklier gaan aanvallen – een kans die toeneemt naarmate je ouder wordt. Een zeldzaamheid? In Engeland en de Verenigde Staten zijn tijdens routinematige autopsies bij 45 procent van de vrouwen en 20 procent van de mannen sporen van deze ziekte in de schildklier gevonden. Vaak gaat het om een sluipend proces dat over een periode van tien, twintig, dertig jaar de schildklier aantast.

De oorzaak van deze autoimmuunziekte is onbekend, maar sommige artsen en wetenschappers vermoeden dat glutenallergie een rol speelt. Schildklieraandoeningen blijken namelijk vaker voor te komen bij mensen die niet tegen gluten kunnen; en in een klein experiment onder Italianen met dit ongemak, normaliseerde de schildklier toen zij een jaar lang een glutenvrij dieet volgden. Ook verschillende anti-aging artsen die wij spraken, meldden gunstige effecten van een dieet zonder gluten voor schildklierpatiënten met een glutenallergie.

Verder wordt er met een beschuldigende vinger naar de vele milieuvervuilende chemicaliën gewezen die we via lucht, water en voeding binnen krijgen. Ten slotte is er een duidelijk erfelijke component, want bij de helft van de directe familieleden van slachtoffers worden antistoffen tegen de schildklier in het bloed gevonden.

Als het volstrekt misgaat, zwelt de schildklier en wordt de hals dik. De kans is klein dat jij en je huisarts dit over het hoofd zien. In verreweg de meeste gevallen produceert de schildklier echter net te weinig hormonen om optimaal gezond te zijn, zonder dat je er doodziek van wordt en er gek uit gaat zien. In het wetenschappelijke vakblad voor hormoonspecialisten Clinical Endocrinology & Metabolism schatten onderzoekers dat 4 tot 10 procent van de bevolking er last van heeft, en dat het percentage onder ouderen zelfs tot 23 kan oplopen.

Iedereen reageert anders op hypothyreoidie, zoals een gebrek aan schildklierhormonen officieel heet. Maar als jij de klos bent, is de kans reëel dat je een of meerdere van de volgende symptomen kunt aanvinken:

Al deze symptomen kunnen natuurlijk ook allerlei andere oorzaken hebben en als er sprake is van een subtiel hormoontekort, zijn ze vaak ook nog eens vaag. Daarom hebben veel slachtoffers niet in de gaten dat ze worden dwarsgezeten door hun schildklier. Ook artsen grijpen vaak mis als je met een of een reeks van de bovengenoemde klachten bij ze aanklopt.

Mocht de gemiddelde huisarts schildklierproblemen vermoeden, dan stuurt hij een buisje met een beetje van je bloed naar een medisch laboratorium met het verzoek TSH en T4 te meten. ‘De spiegels van deze hormonen kunnen echter binnen de formele referentiewaarden vallen, terwijl er wel degelijk iets mis is met je schildklierhormonen. Bijvoorbeeld omdat T4 niet in voldoende mate in het actieve T3 wordt omgezet,’ vertelt Johan Bolhuis.

Volgens Bolhuis vergt het vaak grondiger zoekwerk om te achterhalen of er iets aan de schildklier schort en waar het dan precies in de productieketen van TRH, naar TSH, naar T4 naar T3 misgaat. ‘Als er onvoldoende schildklierhormonen zijn, daalt de lichaamstemperatuur,’ vertelt hij. ‘Daarom vraag ik mijn patiënten bij een vermoeden van schildklierproblemen altijd ’s ochtends, meteen na het ontwaken en voor het opstaan, de ochtendtemperatuur rectaal te meten gedurende vier ochtenden in de eerste week na de menstruatie. Na de menopauze mag het ook op andere dagen. Als de gemiddelde ochtendtemperatuur lager is dan 36,5 Celcius, is dat een sterke aanwijzing voor een te trage schildklierfunctie. In het bloed testen we behalve TSH en T4 ook T3, want vaak gaat het fout bij de omzetting van T4 naar T3. Daarnaast controleer ik via een bloedtest en ontlastingsonderzoek ook of er sprake is van een glutenintolerantie. Is dat het geval, dan zie je de schildklier bij een glutenvrij dieet vaak opknappen.’

NOTEN