10. Waarnemen

Waarnemen en herinnering

Waarnemen is het samenspel van zintuiglijke prikkels en de interpretatie hiervan. Dit is een simpele constatering, maar in feite spelen allerlei aspecten hierbij een rol. Zo zal voor ieder de interpretatie van een prikkel anders zijn omdat iedereen zo zijn eigen herinneringen heeft.

Essentieel voor yoga is dat juist deze persoonlijke waarneming zo waardevol is. Om zuiver waar te nemen is het belangrijk de tijd te nemen om te voelen en open te staan voor het unieke gevoel van het moment. Wanneer je zou voelen vanuit een verwachting is de waarneming niet zuiver. Na een yogaoefening voelt de een warmte, de ander neemt tintelingen waar en een derde ervaart een gevoel van ruimte. Het hangt af van de omstandigheden en van jouw persoonlijke ervaring met dit gevoel.

We nemen onze omgeving waar dankzij onze zintuigen, die fungeren als poortjes naar de buitenwereld. Het is ondenkbaar de wereld te beleven als je niet kan zien, horen, ruiken, proeven en voelen. De buitenwereld geeft ons levensprikkels. De informatie komt terecht in de hersenen en wordt daar geregistreerd en verwerkt. Deze verwerking is persoonlijk, omdat we hierbij putten uit onze eigen herinnering. Denkbeelden die zo ontstaan, zijn dan ook nooit volkomen nieuw. Dit betekent dat wat we hebben gezien, gehoord, gevoeld, geproefd en geroken wordt vergeleken met gegevens die al waren opgeslagen. Muziek die je hoorde tijdens een verliefdheid roept nog steeds zoete gevoelens in je op. Rood is voor de een de kleur van de liefde en voor de ander die van de woede. Zo wordt onze wereld gekleurd door persoonlijke ervaringen.

Buitenwereld

Hoe we de buitenwereld beleven is dus zeer persoonlijk. In de stad zal de een vooral geluiden signaleren, terwijl een ander geobsedeerd wordt door een mengelmoes van uitlaatgassen en etensgeuren. Terwijl de een zijn ogen uitkijkt naar mensen en etalages, zal een ander zich onbehaaglijk voelen vanwege de hoeveelheid rumoer om zich heen. Zo blijkt dat ieder zijn omgeving anders beleeft. De zintuigen zijn dus wel instrumenten om een werkelijkheid rondom ons waar te nemen, maar dat betekent nog niet dat deze werkelijkheid voor ieder gelijk is. De werelden van blinde en dove mensen verschillen dan ook als een dag van de nacht. Hieruit kun je concluderen dat ieder zijn eigen wereld schept.

Binnenwereld

Waarnemen betekent dus niet alleen contact maken met de buitenwereld maar maakt ons ook bewust van de innerlijke wereld.

De wijze waarop we waarnemen is bij yoga essentieel. Door onze zintuigen de tijd te geven om signalen op te vangen, maken we ruimte om deze te verwerken. In hun samenspel zijn gevoel en herinnering evenwaardig. Het voelen houdt ons op de hoogte van wat hier en nu gebeurt en geeft zo zuivere informatie. De herinnering vergelijkt het gevoel met eerder opgedane ervaringen om het een plekje te kunnen geven.

Veel buitenstaanders schijnen te denken dat het bij yoga gaat om het resultaat, om het zo mooi mogelijk uitvoeren van moeilijke houdingen. Het tegendeel is waar; juist de beleving en waarneming tijdens het oefenen resulteren in dat waar yoga voor bedoeld is, namelijk het scheppen van harmonie tussen lichaam en geest. We voelen immers hoe de lichamelijke en geestelijke reacties zijn.

Subjectiviteit

Bij de politie weet men maar al te goed hoe subjectief waarneming is. Het signalement van een overvaller kan door getuigen zo verschillend worden beschreven, dat men zich moet afvragen of het wel een en dezelfde persoon betreft. Is de waarneming dan waar of niet waar?

Angst, vooroordelen, ongeïnteresseerdheid kunnen ons beeld vertroebelen. Dan nemen we niet zozeer waar met onze zintuigen, maar vanuit de herinnering.

Ook kunnen we ons zo fixeren op een bepaald idee dat we ons blind staren. Als je denkt dat je iemand niet mag, is het oordeel al geveld voordat je die persoon werkelijk met oprechte aandacht hebt beschouwd.

De ogen als waarnemers

In onze taalschat vind je veel gezegden en uitdrukkingen waarin de ogen als belangrijke waarnemers worden beschouwd. En inderdaad, de ogen spelen in de meeste gevallen een dominante rol, zo dominant zelfs dat de andere zintuigen moeilijk aan bod komen. Dit kan leiden tot onzorgvuldig waarnemen, omdat de ogen vaak snel en onnauwkeurig signalen doorgeven uit de buitenwereld. De ogen zijn niet eens in staat om consistent waar te nemen; ze nemen fragmenten waar die we met onze fantasie en vooringenomenheid aan elkaar plakken tot een geheel waarbij de persoonlijke inkleuring van de hiaten in waarneming zelfs meer plaats inneemt dan wat de ogen werkelijk zien. We hebben de neiging om alles direct in hokjes te plaatsen en als vaststaand aan te nemen voordat we het grote geheel hebben overzien. De kunst is om eens meer de tijd te nemen, zodat we minder voorbarige conclusies trekken.

Zintuigen

REUK

Het reukorgaan is van elementair belang om te overleven, omdat geur ons vertelt welk voedsel wel of niet gezond voor ons is. Bij dieren is dit zintuig vaak beter ontwikkeld dan bij mensen, omdat de consumptiemaatschappij onze neus lui heeft gemaakt. We gaan er inmiddels van uit dat fabrikanten bepalen wat goed en lekker is en wat niet. Toch is ruiken een belangrijke factor in de waarneming, het bepaalt vaak onbewust onze gemoedstoestand. Als je een huis binnenstapt en je ruikt de geur van versgezette koffie en pasgebakken cake voel je je gemakkelijker thuis. Geuren kunnen ook, meer dan andere zintuiglijke prikkels, verre herinneringen oproepen. Zo kan de lucht van een petroleumstel je weer terugbrengen bij de gestoofde peren en de sfeer van je oma. Tot in de kleinste details komen herinneringen bij je boven. Gemaaid gras, de geur van aarde of bloemen kunnen, onbewust, je stemming bepalen. Zelfs onze partnerkeuze schijnt sterk te worden beïnvloed door de lichaamsgeur. De economie vaart wel bij onze behoefte aan aangename geuren.

Goed ruiken betekent ook goed en ruim ademen, omdat we automatisch de zenuwuiteinden in de bovenkant van de neus meer informatie willen verschaffen. De adem wordt hierdoor vertraagd en verdiept, waardoor je meer energie krijgt en rust in je hoofd.

Ruikoefening

ZIT

- Ga rechtop zitten, til de kruin iets op en maak zo de ruimte boven in de nek groter. Sluit van onderaf met de duim een neusgat. Adem stil en intens een paar keer door het andere neusgat waardoor dit zich wat verder kan openen. Doe dit ook met het andere neusgat. Nu er meer ruimte is in de bovenkant van de neus, kun je vol overgave de geur van bijvoorbeeld een roos gewaarworden. Natuurlijk kun je je deze geur ook voorstellen.

- Observeer na een tijdje wat er met je adem en gevoel is gebeurd.

SMAAK

Als we verkouden zijn, komen we tot de ontdekking hoe groot de samenwerking tussen geur en smaak is. Het Sanskrietwoord ‘rasa’ wordt vertaald met smaak, maar betekent ook levendigheid en doorstroming. Zo belangrijk is de rol die men toekent aan smaak. Het beïnvloedt de kracht van het spijsverteringsvuur waardoor duidelijk wordt dat met smaak eten van belang is voor de voedselverwerking.

Het begrip smaak wordt niet alleen gebruikt in verband met proeven, maar duidt ook op onze persoonlijke smaak in de breedste zin van het woord. Over smaak valt niet te twisten, we vinden iets mooi, lekker, vervelend, de moeite waard. We kunnen ergens de smaak van te pakken krijgen, wat ons motiveert om in actie te komen. Juist deze eigen smaak maakt je tot een individu dat zich op zijn eigen wijze toont aan de buitenwereld. Deze persoonlijke smaak komt ook tot uiting in de keuze van je yogaoefeningen.

Proefoefening

- Stel je eens voor dat je een schijfje citroen proeft. Wat voel je?

- Stel je voor dat een Belgische bonbon op je tong smelt. Wat voor gevoel heb je daarbij en welke gedachten komen bij je op?

- Waarvan krijg je een vieze smaak van in je mond?

GEZICHT

De ogen werken hard en snel om ons de buitenwereld te laten zien. We kunnen hierbij kortzichtig zijn maar ook onze horizon verbreden. De beelden die worden geregistreerd zijn net snel op elkaar volgende momentopnames. De informatie die zij verschaffen is vaak te veel. Dat merken we ook als we met gesloten ogen eens proberen ons te herinneren wat we net hebben gezien. Het blijkt dan vaak dat we niet weten wat iemand aan heeft of welke kleur haar de persoon heeft met wie we toch al een tijdje zitten praten. Dat is een verschil met de waarneming van geuren die jarenlang in ons geheugen blijft opgeslagen. Als we eens meer de tijd namen om echt te zien waar we naar kijken, zou dat zowel de ogen als de hersenen kalmeren. Onrust in de ogen is een afspiegeling van onrust in het denken.

Staren is een van de onbewuste reacties op een teveel aan ballast voor ogen en denken. We zetten dan beeld en denkbeeld stil, creëren een momentje pauze in het hoofd. Hetzelfde geldt ook voor kijken in de verte, waarbij de ogen even afstand kunnen nemen van de dagelijkse bezigheden die zich vaak vlakbij afspelen. Zo kan ook de samenwerking tussen beide ogen in harmonie komen waardoor het zien een grotere dimensie krijgt. Tijdens een gesprek dwalen de ogen vaak af als iemand zich sterk concentreert op wat hij te vertellen heeft, sommige mensen sluiten de ogen dan zelfs even. Dit is de reden dat oefenen met gesloten ogen je veel meer doet voelen dan wanneer de ogen open zijn.

Oogoefening

ZIT

- Wrijf in de handen en leg de handpalmen dan als kommetjes over de oogkassen heen zodat de ogen in het donker kunnen uitrusten. Haal na een tijdje de handen weer van het gezicht en open de ogen. Kijk nu zonder je blik op een punt te richten, maar laat de omgeving in zijn volle omvang in je blikveld komen. Je ontdekt dat je een groot gebied met de ogen kunt overzien. Sluit de ogen hierna en voel het effect in de oogspieren en het hoofd.

- Sluit je ogen en stel je voor dat je via de ogen naar binnen ademt. Tast zo met de adem de ruimte achter de ogen af. Door deze aandacht kunnen de oogspieren ontspannen.

RUGLIG

- Terwijl je ontspannen op de rug ligt kijk je recht omhoog, naar het plafond. Je richt een scherpe blik op een punt, zo scherp dat je de details van dit punt ontdekt. Observeer je lichaam en adem terwijl je kijkt.

- Blijf je lichaam en adem voelen terwijl je de blik breed en zacht maakt. Je ziet minder scherp maar wel meer. Je ogen zijn zacht als hertenogen.

- Kun je voelen dat spanning in de ogen doorwerkt op het hele lichaam?

TASTZIN

Dit is het vermogen om tast- en gevoelsindrukken waar te nemen. Deze waarnemingen vinden grotendeels plaats in de huid, ons grootste orgaan. Er zijn gebieden in de huid die zeer gevoelig zijn terwijl andere door bijvoorbeeld beschadigingen deels of geheel gevoelloos kunnen zijn geworden. De gevoelige vingertoppen en lippen geven subtiele informatie terwijl andere gebieden alleen de meest noodzakelijke indrukken doorgeven. Hoewel de huid zacht en kwetsbaar is, biedt deze ook de zo belangrijke bescherming tegen de buitenwereld. De zenuwuiteinden in de huid geven pijn- warmte- en koudeprikkels door waaruit blijkt dat de tastzin ook een beschermende functie heeft.

Het gezegde ‘ons op de huid gezeten voelen’ geeft aan dat we de buitenwereld onder bepaalde omstandigheden als bedreigend ervaren. Als je daarentegen goed in je vel zit, beleef je een innerlijke ruimte die je vrijheid geeft om jezelf te zijn. Dit heeft invloed op ons gehele gevoelsleven. Het kan een weldaad zijn om een massage te ontvangen die met hart en ziel wordt gegeven. Subtiele aanrakingen hebben een helend effect op lichaam en ziel. Wanneer te vroeg geboren baby’s regelmatig en liefdevol worden gestreeld, blijken ze veel sneller te groeien.

Tastoefening

RUGLIG

- Juist bij deze oefening is een behaaglijke omgeving en ondergrond plezierig. Met gesloten ogen keer je met de aandacht naar binnen.

- Als de adem licht en moeiteloos is en de spieren tot rust zijn gekomen, richt je de aandacht op de huid. Neem de buitenwereld nu waar via de huid.

- Voel eerst het contact dat de huid met de ondergrond heeft, dan met de kleren en tot slot met de lucht. Vooral het voelen van de lucht is uiterst subtiel, daarom kun je dit in eerste instantie het best ervaren met de gevoelige huid van de handen en het gezicht.

- Neem de koude en warme gebieden in de huid waar.

- Blijf met de aandacht in de huid en merk vervolgens welk effect dit heeft op je gemoedstoestand.

GEHOOR

De oren vangen geluidstrillingen uit de omgeving op. Deze geluiden kunnen van ver komen. De oren hebben een veel groter bereik dan de andere zintuigen. Geluiden kunnen indringend zijn en door muren heengaan terwijl de ogen dergelijke barriéres niet kunnen nemen. We maken wel een selectie in geluiden, we kunnen ten slotte niet alles tegelijk waarnemen. Mensen die zich Oost-Indisch doof houden kiezen onbewust wat ze wel of niet willen horen. Dit kun je ook bewust doen door te kiezen waar je naar wilt luisteren en welk geluid je wilt negeren. Het gaat er in feite om hoe je luistert. Is dat met een half oor, met een vooroordeel of met open aandacht?

De volgende oefening leert ons dat we juist door aandachtig te luisteren ook in staat zijn om stilte waar te nemen.

Luisteroefening

RUGLIG

- Als je gemakkelijk ligt, let er dan op dat je geen enkele beweging maakt. Er is alleen een ritmische adembeweging. Deze uiterlijke rust schept een situatie waarbij ook het denken stiller kan worden.

- Keer nu met de aandacht naar buiten en kies een geluid in de ruimte. Luister hier zorgvuldig naar, zonder een oordeel te vellen. Hierdoor wordt het na een tijdje mogelijk de aandacht bij dit geluid weg te halen.

- Kies een volgend geluid en neem dit op dezelfde manier waar. Zo verken je de ruimte om je heen. Keer nu met je gedachten terug bij jezelf en neem de geluiden in het lichaam waar. Bijna als vanzelf ‘hoor’ je dan ook de innerlijke stilte.

Zoemoefening

ZIT

- Rek je uitgebreid en naar alle kanten uit. Ga zitten met een lange rug. Til het hoofd uit de nek waardoor zowel keel als nek vrij komen. Als je een rechte, ruime houding hebt gevonden adem je intens in en begin je uitademend te zoemen. Kies een toonhoogte die je de hele uitademing handhaaft. Adem weer met zorg in en begin opnieuw te zoemen. Probeer ook eens een andere toonhoogte uit. Als je zo een tijdje doorgaat kun je merken hoe het gezoem trillingen in het lichaam teweegbrengt. Wanneer je zoemt op de mmm-klank zul je de trillingen ervaren in je hartstreek, zoem je de zzz dan voel je het in je hoofd.

Na afloop kun je horen hoe stil het is geworden.

Tot slot

Door zuiver waar te nemen leer je met aandacht aanwezig te zijn in de situatie waarin je verkeert. Dit schept duidelijkheid. Zo kan er harmonie ontstaan tussen datgene wat je voelt en waarneemt en daarmee tussen gevoel en verstand.

Oefenprogramma rond het thema ‘waarnemen’

Aandachtsoefening

ZIT

- Ga goed zitten en neem waar hoe het lichaam tot rust komt. Richt je aandacht op het proces van in- en uitademing.

- Na een tijdje breng je de aandacht achter het voorhoofd; neem waar wat je hier voelt. Ga in gedachten naar de slapen, vervolgens naar het gebied tussen de wenkbrauwen, achter de ogen, achter de jukbeenderen, in de kaakgewrichten, rondom de oren.

- Neem het gevoel in de mondholte waar en dan in de keel.

- Neem waar hoe lang de nek aanvoelt en hoe breed de schouders zijn, voel de armen en de handen. Ervaar de ruimte in de borstkas, in het midden van de romp en in het bekken. Breng tot slot de aandacht in de heupen, benen en voeten.

- Neem nu het lichaam waar in zijn geheel.

STAAN

- Voel het contact van de voetzolen met de grond. Leun op de rechtervoet en merk de verandering in het contact op, herhaal dit met de linker voet. Voel hoe beide voeten op de grond staan.

- Maak knuistjes van de voeten, span de kuiten, bovenbenen, billen, buik, trek je schouders op en maak vuisten. Zet de kaken op elkaar en knijp je ogen dicht. Voel welke situatie nu in het lichaam is ontstaan en laat de spanning van boven naar beneden uit je wegvloeien.

- Voel opnieuw het contact dat de voeten met de grond hebben.

- Keer met de aandacht naar binnen vergelijk de linker- met de rechterkant van het lichaam.

Til nu de rechterarm recht omhoog en stel je voor dat je vanuit de voet tot in de vingertoppen van de rechterhand ademt. Uitademend laat je de aandacht weer naar de voet teruggaan. Wanneer je door het lichaam heen ademt wordt de gevoelswaarneming gestimuleerd. Laat de arm zakken en vergelijk de beide kanten van het lichaam opnieuw.

- Herhaal deze oefening even zorgvuldig aan de linkerkant.

- Als de linker- en rechterkant in je innerlijke waarneming elkaars spiegelbeeld zijn, is er harmonie.

KLEERMAKERSZIT OF GESTREKTE BENEN

- Breng het gewicht eerst op de rechter zitknobbel en vervolgens op de linker zitknobbel. Kom terug in het midden en voel of de druk van beide zitknobbels tegen de grond even groot is. Door balans in de houding ervaar je de wervelkolom precies in het midden van de rug.

- Leg de handen voor je op de grond. Het lichaam komt hierdoor als vanzelf iets naar voren terwijl de rug en nek recht blijven. Je merkt dat er in deze houding meer ruimte komt in de onderrug. Je kunt voelen dat de adembeweging in dit gebied groter wordt. Hierdoor ontstaat nieuwe ruimte waardoor de handen iets verder naar voren kunnen schuiven zonder dat de rug wordt geforceerd. Er is immers al ruimte gemaakt. Dit proces herhaal je bij stukjes en beetjes, moeiteloos zo ver als je kunt. Juist de zorgvuldige waarneming zorgt voor het effect.

- Ontspan de benen door ze los te schudden.

De zintuigen verkennen

RUGLIG

- Neem eerst waar hoe het lichaam zich aanpast aan de situatie en houding. Juist door de optimaal dragende kracht van de grond te ervaren kunnen de spieren uitrusten. Volg dit proces waarbij de spieren ruimer en zachter worden. In rust wordt de adem moeiteloos en licht. Het lichaam wordt loom en zwaar.

- Stel je voor dat je op een mooie dag door een veld vol bloemen en kruiden loopt. De verschillende geuren komen in vlagen naar je toe. Je kunt ze onderscheiden en ontdekken hoe ze je stemming beïnvloeden. Proef de sfeer. Pluk onderweg een vrucht en proef deze zorgvuldig. Nadat je je vingers hebt afgelikt wandel je verder en zie je het landschap en de kleuren veranderen. Merk hoe je blik gevangen wordt door een bijzondere bloem, ga er naar toe en neem de tijd om hem uitgebreid te bewonderen. Wanneer je verder loopt en warmte het lichaam koestert, word je wat loom. Je blik valt op een rustige plek waar je kunt uitrusten. Het geluid van de vogels trekt je aandacht. Overal om je heen hoor je gezang. Luister naar elk gefluit afzonderlijk om tot slot weer terug te komen bij jezelf.

Tips voor het dagelijks leven

- Radio en televisie worden vaak uit gewoonte aangezet. De hele wereld komt je huiskamer binnen. Is het mogelijk om dat allemaal waar te nemen?

- Als je altijd muziek om je heen hebt, doe dan eens een kwartiertje de radio uit en voel wat het effect is.

- Merk of je koopgedrag wordt beïnvloed door de muziek in de winkels.

- Door veel lees- en computerwerk kunnen de ogen vermoeid raken. Wanneer je op gezette tijden even staart, knippert of in de verte kijkt, voorkom je overbelasting van de ogen.

- Bij een slechte bui kun je je stemming beïnvloeden door instinctief een geur te kiezen. Bij deze geur bedenk je een landschap. Geuren van gras, zee, bos, bergen, bloemen en kruiden zijn goede manieren om weer op verhaal te komen.

- Als je iemand al op het eerste gezicht niet mag, kijk dan eens zonder commentaar en dus met andere ogen.