En verder	12

In de dagen van Cicero en Caesar gold de satura als een typisch Romeins gerecht. Het was een schotel van allerlei vruchten, zó lekker dat hij als geschenk aan de goden werd gegeven. In dit hoofdstuk bij wijze van satura een paar losse lekkernijen, nog wat krenten in de Romeinse pap.

Twee pleinen en een park in het noorden zijn niet te versmaden. Augustus en Mussolini op de Piazza Augusto Imperatore; Nero en koningin Christina op de Piazza del Popolo. In de Villa Borghese kun je uitblazen, of nog een paar musea bezoeken.

In het zuiden ga je vele eeuwen terug in de tijd: de Thermen van Caracalla, de Via Appia of de St.-Paulus buiten de Muren.

Je kunt er ook eens helemaal uit, ver weg van al het rumoer in Rome. De koelte van Tivoli, hoog op de heuvel, gecombineerd met een bezoek aan de fascinerende tuin van Ippolito d’Este en/of de imposante resten van de Villa Adriana.

Aan de monding van de Tiber ligt Ostia Antica. Daar wandel je in alle rust tussen de resten van de havenstad van het oude Rome.

Graf van Augustus

In zijn verlangen het Rome van nu te verbinden met het rijk van keizer Augustus richtte Mussolini zijn aandacht op de plek waar de as van zijn illustere voorganger ooit was bijgezet. Na uitgebreid sloopen graafwerk bleef het Mausoleum van Augustus over.

Rond het graf liet Mussolini een plein aanleggen, de Piazza Augusto Imperatore, in de karakteristieke stijl van de Italiaanse fascistische architectuur, aangevuld met ronkende teksten, klassieke motieven en veel decoratief oorlogstuig, klassiek en modern.

Het plein kwam in 1940 gereed of, zoals vermeld boven de ‘triomfboog’, A XIX (Anno 19), het negentiende jaar dus van de Era Fascista, een tijdrekening die begon bij de mars op Rome in 1922.

Mausoleum van Augustus

In 28 v.Chr. liet keizer Augustus aan de oever van de Tiber een graf inrichten. Voor zijn graftombe koos hij traditionele vormen. Op een vierkante onderbouw werd een grafheuvel opgeworpen. Cipressen – de bomen van de dood – werden op de flanken geplant.

In 14 n.Chr. was het zover. Suetonius: ‘Blootsvoets en gekleed in tunica zonder gordel hebben de voornaamste leden van de ridderstand zijn gebeente verzameld en bijgezet in het mausoleum.’ Links en rechts van de ingang werden obelisken geplaatst. Beide hebben een plaats gevonden in het huidige stadsbeeld. De een staat vóór de S. Maria Maggiore, de ander op de Quirinaal.

In de 12de eeuw werd het mausoleum een bolwerk van de familie Colonna. Later kreeg het een vrediger bestemming: wijngaard en tuin. Nog weer later amfitheater en ten slotte concertzaal, totdat Mussolini toesloeg.

Ara Pacis

In 1937 werd de 2000ste geboortedag van Augustus uitgebreid gevierd. De Ara Pacis (Vredesaltaar) moest het glansstuk worden van Mussolini’s plannen rond het graf van Augustus. Van 13 tot 9 v.Chr. was eraan gewerkt om Augustus’ terugkeer uit Spanje en Gallië luister bij te zetten en om de augusteïsche vrede te gedenken, die dankzij hem tot stand was gekomen. De symbolische waarde lag voor de hand, maar de Ara Pacis niet.

In 1937 begonnen de opgravingen. Zware staalconstructies moesten voorkomen dat de erboven liggende palazzi zouden instorten. Het steeds weer opkomend grondwater bestreed men door de grond ‘een-voudigweg’ te bevriezen. Grote delen van de Ara Pacis werden naar boven gehaald. Samen met de in de 16de eeuw gevonden fragmenten werd het altaar gereconstrueerd en op 23 september 1938 voor de tweede keer ingewijd.

De Ara Pacis vormt het hoogtepunt van de augusteïsche beeldhouwkunst. Aan de ene kant zie je de legendarische voormannen van Rome: Aeneas, bij zijn aankomst in Italië, en Romulus, op wonderbaarlijke wijze gered door een wolvin. Aan de andere kant bevinden zich voorstellingen van de godin Roma (rechts) en Moeder Aarde

(links) met kinderen, dieren, bloemen en vruchten, als teken van de nieuwe vrede.

De verbinding tussen het mythische verleden van Rome en het heden van Augustus wordt gevormd door de keizerlijke familie die in processie langs de lange zijden loopt, op weg naar de inwijding van het Vredesaltaar. Ook keizer Augustus loopt mee (zijkant rechts, beschadigd).

Sinds de tijden van Benito Mussolini was decennialang geen modern gebouw in het centrum van de stad neergezet. Daar kwam verandering in, toen men eind 20ste eeuw een nieuwe behuizing voor de Ara Pacis wilde. Voor de uitvoering werd de gerenommeerde Amerikaanse architect Richard Meier aangetrokken. Zijn ontwerp (‘Een blokkendoos van travertijn, beton, glas en staal’) ontmoette zoveel weerstand, dat de bouw verschillende malen werd onderbroken. Critici spraken van de ‘Losangelisatie’ van Rome. Dat klonk niet goed.

In 2006 werd het nieuwe museum in gebruik genomen. Tegelijkertijd maakte het gemeentebestuur de plannen bekend voor een reconstructie van het hele plein. De eer werd dit keer gegund aan een Romeins trio, onder leiding van architectuurprofessor Francesco Cellini. Het ligt in de bedoeling ook een deel van het klassieke marmeren plaveisel bloot te leggen. In 2009 moet de klus geklaard zijn.

MUSEO DELL’ARA PACIS, www.arapacis.it (ook Engels). Geopend: di.–zo. 9–19, 24 en 31 dec. 9–14 uur. Bereikbaarheid: 70, 81, 87, 117, 119, 224.

Piazza del Popolo

De Piazza del Popolo wordt beheerst door de Porta del Popolo, een van de stadspoorten in de muur van keizer Aurelianus. De huidige poort werd in de 16de eeuw gebouwd en was tot diep in de 19de eeuw de belangrijkste stadspoort van Rome. De stadskant is het werk van Bernini die de poort verfraaide voor de intocht van de Zweedse koningin Christina. Zij werd in 1655 katholiek. Om die reden moest zij afstand doen van de troon en vertrok naar Rome. Daar werd zij ingehaald als de heldin van de contrareformatie.

Piazza del Popolo en omgeving

In 1589 verrees de obelisk in opdracht van de obeliskenpaus Sixtus V. Dit exemplaar was afkomstig uit de Circus Maximus, waar het door keizer Augustus was geplaatst. De tweelingkerken aan de ‘kop’ van de Via del Corso werden in de 17de eeuw gebouwd om de toegang tot de stad meer cachet te geven.

Het plein dankt zijn huidige vormgeving aan Giuseppe Valadier die in het begin van de 19de eeuw een totaalontwerp maakte, met een plaveisel, fonteinen en aan de kant van de Pincio een siermuur met beelden die de vier jaargetijden symboliseren.

PIAZZA DEL POPOLO. Bereikbaarheid: 117, 119 A-Flaminio 2.

S. Maria del Popolo

Naast de poort staat de S. Maria del Popolo. De kerk vindt zijn oorsprong in de 11de eeuw en is gebouwd op de plaats waar duizend jaar lang het graf van Nero had gestaan. Uit de tombe groeide een walnotenboom waar het niet pluis was. Wat wil je ook met zo’n keizer. In een droom werd paus Paschalis II (1099–1118) te verstaan gegeven dat hij de boom moest omhakken en een kapel ervoor in de plaats moest zetten.

Paus Sixtus IV liet de kapel aan het eind van de 15de eeuw vervangen door een kerk, in de stijl van de vroege renaissance. Paus Julius II (begin 16de eeuw) liet de apsis door Bramante uitbreiden en onder paus Alexander VII (midden 17de eeuw) zorgde Bernini voor de (barok)decoratie. In 1511 verbleef Maarten Luther in het klooster van de S. Maria del Popolo, voordat hij definitief afrekende met de Kerk van Rome. Hier droeg hij zijn laatste mis op.

In de kerk

Links en rechts van het hoofdaltaar reliëfs met paus Paschalis II en een walnotenboom in de hoofdrollen. Opvallend is de (anachronistische) aanwezigheid van de Zwitserse Garde.

Je kunt de ruimte van de apsis betreden via de gordijntjes aan weerszijden van het hoofdaltaar. Lichtknopje links. Hier bevinden zich unieke gebrandschilderde ramen, twee grafmonumenten (van kardinalen) van Andrea Sansovino en een gewelffresco van Bernardino Pinturicchio: vier evangelisten en kerkvaders rond Maria. Dit alles begin 16de eeuw.

In de kapel links van het hoofdaltaar twee schilderstukken van Caravaggio ( pp. 198–199): de Bekering van Paulus en de Kruisiging van Petrus. Hoogtepunten van de schilderkunst in Rome.

De tweede kapel links is ontworpen door Rafael, voor zijn opdrachtgever en mecenas Agostino Chigi die hier begraven ligt.

De eerste kapel rechts is van de Della Roverefamilie waartoe paus Sixtus IV behoorde. In de kapel een schildering van Pinturicchio: de Aanbidding van het Kind.

Villa Borghese

De Villa Borghese is een prachtig park waar je heerlijk tot rust kunt komen. Er bevinden zich drie musea die de moeite waard zijn.

VILLA BORGHESE, www.villaborghese.it. Bereikbaarheid: 116 (Porta Pinciana), 95, 117, 119 (Piazza del Popolo) A-Flaminio 2, 3, 19.

Galleria Borghese

Deze 16de-eeuwse villa werd voor kardinaal Scipione Borghese gebouwd door de Hollands-Italiaanse architect Giovanni Vasanzio (Jan van Santen). De kardinaal was de beschermheer van grootheden als Bernini en Caravaggio en bracht in die hoedanigheid een unieke collectie bijeen.

Na de Vaticaanse Musea is de Galleria Borghese de belangrijkste kunsttempel van Rome – en dat wil heel wat zeggen. Het museum bevat (onder veel meer) werk van Bernini, Caravaggio, Rafael, Titiaan en Rubens.

GALLERIA BORGHESE, Piazzale Scipione Borghese 5, tel. 06-8413979, www.galleriaborghese.it. Geopend: di.–zo. 8.30–19.30 uur. Vooraf reserveren: tel. 06-32810. Ook via internet: www.ticketeria.it.

Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia

De Villa Giulia werd midden 16de eeuw gebouwd als zomerresidentie voor paus Julius III, ontworpen door Vignola, met medewerking van Michelangelo. Sinds 1889 is hier het Etruskisch Museum gevestigd, met tal van vondsten uit Latium en Toscane. Het ‘geheimzinnige’ volk dat vóór de komst van de Romeinen het noordelijke deel van Italië beheerste, heeft hier een indrukwekkende nalatenschap nagelaten.

VILLA GIULIA, Piazzale di Villa Giulia 9. Geopend: di.–zo. 8.30–19.30 uur. Bereikbaarheid: 30, 52 3, 19.

Galleria Nazionale d’Arte Moderna

Het nationaal museum voor moderne kunst is gevestigd in een van de weinige overgebleven paviljoens van de Wereldtentoonstelling van 1911. Werk van Italiaanse kunstenaars uit de 19de en 20ste eeuw, onder meer Marini en Di Chirico. En van nietItaliaanse kunstenaars: Moore, Kandinsky, Mondriaan en Twombly.

GALLERIA NAZIONALE D’ARTE MODERNA, Viale delle Belle Arti 131, www.gnam.arti.beniculturali.it. Geopend: di.–zo. 8.30–19.30 uur. Bereikbaarheid: 3, 19.

Via Appia

In 312 v. Chr. werd de Via Appia aangelegd, de eerste grote weg van het immense wegennet dat de Romeinen in hun imperium zouden bouwen. De wegen waren bestemd voor de legioenen, maar ze werden ook benut door alles wat achter de soldaten aan kwam: bestuursambtenaren, kooplieden, technici en handelaren. De Via Appia stond bekend als de Regina Viarum (de Koningin van de Wegen) en leidde naar ZuidItalië voor de bestemmingen Sicilië en NoordAfrika en naar Brindisi, van waaruit de oversteek naar Griekenland werd gemaakt.

In voorbije eeuwen was de Via Appia bij uitstek de plek waar romantische zielen te rade gingen bij een zacht glooiend landschap, monumenten vol vergane glorie en couperiaanse zondoorpoeierde cipressen. Na de Tweede Wereldoorlog verloederde het gebied door snel oprukkende bermprostitutie en langzaam rijdende Fiatjes. Inmiddels is een deel van de Via Appia omgetoverd tot een rustig wandelgebied.

De Via Appia maakt deel uit van het Parco Regionale dell’Appia Antica, dat zich uitstrekt vanaf de Porta S. Sebastiano tot aan de zuidelijk gelegen plaatsjes Ciampino en Marino. Alles bij elkaar zo’n 3500 ha, een groene corridor tot in de stad.

PARCO REGIONALE DELL’APPIA ANTICA, Via Appia Antica 42 (bij de Porta S. Sebastiano), www.parcoappiaantica.org (veel algemene, historische informatie, ook Engels). Geopend: ma.–zo. .30–16.30 (winter), 17.30 uur (zomer). Informatie, verhuur fietsen. Zie voorAppia Antica Card: p. 272. Bereikbaarheid: 118 (vanaf Piazzale Ostiense), 218 (vanaf Piazza San Giovanni) A-Colli Albani, dan bus 660 naar Cecilia Metella; of A-San Giovanni, dan bus 218.

Via Appia

S. Sebastiano

Sebastianus uit Narbonne was officier in de pretoriaanse garde van keizer Diocletianus (284–305). Hij had zich tot het christendom gewend en dat bracht hem voor het executiepeloton. ‘Zoveel pijlen troffen hem dat hij wel een egel leek,’ vermeldt de hagiografie. De scherpschutters lieten hem voor dood achter.

Dankzij een goede verzorging knapte Sebastiaan weer snel op en hij hervatte zijn christelijke plichten. De keizer kende geen genade en liet hem opnieuw terechtstellen, dit keer met succes. De vrome Lucina redde zijn lijk en zorgde voor een begrafenis op een stuk grond dat zij bezat ‘kata kumbas’.

Omdat Sebastiaan sterker bleek dan pijlen, werd hij een belangrijk wapen in de strijd tegen de pest. Pijlen waren een klassiek symbool van de pest. Bij de Griekse dichter Homerus schoot de god Apollo met zijn pijlen de pest in het Griekse legerkamp. ‘De mannen stierven en stierven,’ meldt de oude bard treurig.

De heilige Sebastiaan werd bij pestepidemieën te hulp geroepen. Met de toename van zijn populariteit onderging hij ook een verjongingskuur. Vanaf de 15de eeuw werd hij een charmante en grotendeels ontklede jongeman, die in zijn sterfscène de kunstenaars praktisch de enige mogelijkheid bood mannelijk naakt af te beelden.

Op de begraafplaats van Lucina werden in het midden van de 3de eeuw voor korte tijd de lichamen van de apostelen Petrus en Paulus bijgezet, in veiligheid gebracht voor de christenvervolger keizer Valerianus (253–260). Daarna werden de resten overgebracht naar hun kerken in Rome. Aan die ‘logeerperiode’ van Petrus en Paulus herinneren talrijke aanroepingen die christenen krasten in de muren van de ruimte waar ze bijeenkwamen (triclinium).

In het begin van de 4de eeuw liet keizer Constantijn een kerk bouwen, die naar de belangrijkste heiligen van de begraafplaats Basilica Apostolorum werd genoemd. In de 8ste eeuw kreeg hij de naam van de meest vereerde martelaar aldaar: S. Sebastiano.

In de kerk

In de 17de eeuw werd de vervallen kerk herbouwd en voorzien van een barokgevel door de Hollands-Italiaanse architect Giovanni Vasanzio (Jan van Santen). Hij ontwierp ook het plafond.

In de eerste kapel rechts zie je de zuil waaraan Sebastiaan tijdens zijn executie werd vastgebonden, en een punt van een van de pijlen. Ook is er een marmeren steen met een afdruk van twee voeten. Waarschijnlijk is het een klassiekRomeinse offersteen, aan de goden gewijd na een voorspoedige reis. Maar de christelijke legendevorming wil het anders. Toen Petrus de stad ontvluchtte, stond Jezus daar, op de steen die we zien. ‘Domine, quo vadis?’ vroeg Petrus ver-baasd: ‘Heer, waar gaat gij heen?’ ‘Ik keer terug naar Rome om opnieuw gekruisigd te worden,’ luidde het antwoord. Petrus zei niets meer en ging terug naar Rome, om daar te worden gekruisigd.

In de eerste kapel links bevindt zich een beeld van Sebastiaan, van de hand van Antonio Giorgetti, naar een ontwerp van Bernini. De tombe bevat de resten van de heilige wiens oorspronkelijke graf precies onder de kapel lag.

Een trapje (links van deze kapel) leidt naar de crypte. De plaats van het graf wordt gemarkeerd door een beeld van Sebastiaan, gemaakt door Bernini.

Onder de kerk

Onder de S. Sebastiano kun je een bezoek brengen aan een deel van de oudRomeinse grafstraat en spectaculaire catacomben, op verschillende niveaus. Verder veel grafkapellen, resten van het 3de-eeuwse triclinium, tientallen graffiti en talrijke (fragmenten van) grafplaten en sarcofagen

S. SEBASTIANO, www.catacombe.roma.it (over de catacomben, ook in het Nederlands). Geopend: ma.–za. 8.30–12; 14.30–17.30 uur. Bereikbaarheid: 660.

In de nabijheid van de S. Sebastiano bevinden zich enige interessante punten (zie kaart p. 241):

• Het Graf van Cecilia Metella, uit de 1ste eeuw v.Chr. In de 14de eeuw werd het een vesting van de familie Caetani.

• De catacomben van Calixtus, de uitgestrektste van allemaal. Uit het eind van de 2de eeuw en genoemd naar paus Calixtus I (217–222). Caecilia ( pp. 220–221) werd hier ooit begraven.

• De catacomben van Domitilla, op het grondgebied van Flavia Domitilla, de nicht van keizer Domitianus (eind 1ste eeuw). Met de ondergrondse kerk van de heiligen Nereus en Achilleus.

Fosse Ardeatine

De indrukwekkende gedenkplaats Fosse Ardeatine herinnert aan een inktzwarte bladzijde uit de Tweede Wereldoorlog. Op 23 maart 1944 pleegde een Romeinse verzetsgroep in de Via Rasella (bij de Piazza Barberini) een aanslag op een groep Duitse soldaten. Er ontplofte een bom die 28 soldaten doodde.

De reactie van de Duitsers was ongekend hard. Er moesten tien keer zoveel Romeinen gefusilleerd worden. De 37-jarige Herbert Kappler, hoofd van de Sicherheitsdienst, stelde een lijst op van 223 politieke gevangenen. Om aan de 280 te komen voegde hij er 57 joden aan toe. Toen er alsnog vijf Duitsers stierven, hield hij een razzia in de Via Rasella. Uiteindelijk werden 335 mensen ter dood veroordeeld.

In een grottencomplex aan de Via Ardeatina vond op 24 maart de slachting plaats. In het duister schoten de soldaten op de slachtoffers die in groepjes van vijf aan elkaar gebonden waren. Ten slotte werd de toegang tot de grot met een dynamietexplosie afgesloten.

In 1948 kreeg Herbert Kappler levenslang. In de jaren zeventig werd hij voor kanker behandeld in het militaire hospitaal Celio. Daar ontsnapte hij op 15 augustus 1977, een feestdag (Ferragosto) waarop in Rome niemand te zien was. Mevrouw Anneliese Kappler had het goed bekeken. Zij kwam op bezoek, met een plan en tassen vol alpinistenspullen. Het abseilen van de twaalfde verdieping kostte de 70-jarige weinig moeite. Een paar dagen later was hij thuis. Italië stond op zijn kop, maar Duitsland leverde Kappler niet uit. Hij stierf een jaar later.

FOSSE ARDEATINE. Dag. geopend, toegang gratis. In de gedenkplaats: de tombes van de slachtoffers en de plaats van de slachting (eccidio).

Thermen van Caracalla

Marcus Aurelius Severus Antoninus, de oudste zoon van keizer Septimius Severus hulde zich bij voorkeur in een soldatencape, een caracalla. Dat leverde hem een bijnaam op die vriendelijker was dan zijn karakter. In 211 volgde hij (25 jaar oud) samen met zijn broer Geta zijn overleden vader op.

Twee kapiteins op een schip, dat vond Caracalla maar niks. Tijdens een bezoek aan hun moeder vermoordde hij zijn broer: ‘Het bloed stroomde over haar borst,’ meldt de geschiedschrijving. Toen Geta’s aanhangers tot een tegenactie overgingen, liet Caracalla er 20.000 terechtstellen.

In 212 verleende Caracalla alle vrije burgers in het rijk burgerrecht. Een mooie daad die hem vooral veel (belasting)geld opleverde. Zo kon hij beginnen aan zijn thermencomplex, de Thermae Antoninianae. Van de grandeur van toen zie je nu alleen de binnenkant: betonnen muurkernen, kale vloeren en lege plekken waar ooit de beeldengroepen stonden. Indrukwekkend genoeg en voor de aardigheid is hier en daar nog een schitterende mozaïekvloer bewaard gebleven.

De Thermen van CaracallA (‘een Romeinse provincie’, vond Ammianus Marcellinus) konden ruim 1500 bezoekers tegelijk ontvangen. Ze werden in 216 in gebruik genomen. Caracalla was toen in het oosten, waar hij net als in Rome fiks tekeer ging. Zo fiks, dat een van zijn officieren in 217 maatregelen nam. Hij vermoordde zijn 31-jarige chef.

In zijn verlangen het Romeinse verleden met het heden te verbinden maakte Mussolini de Thermen van Caracalla tot decor voor grootscheepse operauitvoeringen. En dat is zo gebleven (zie p. 169).

THERMEN VAN CARACALLA, Via delle Terme di Caracalla 52. Geopend: ma. 9–14, di.–zo. 9 uur tot één uur vóór zonsondergang. Bereikbaarheid: 118, 160, 714 9 B-Circo Massimo.

Janiculum

Garibaldi

De lommerrijke heuvel van de Janiculum, aan de overkant van de Tiber, was in 1849 het toneel van een harde strijd. Giuseppe Garibaldi probeerde voor de eerste keer het gezag van de paus te breken. Maar de Franse hulptroepen van Zijne Heiligheid lieten weinig heel van zijn plannen en verdreven hem onder kanongebulder van de Janiculum.

Op het voetstuk van het ruiterstandbeeld van Garibaldi staat zijn strijdkreet: Roma o morte (Rome of de dood). Het werd toch Rome, want Garibaldi kwam via het zuiden van Italië terug naar wat de hoofdstad van één Italië moest worden. Toen dat in 1870 een feit was, werd de Janiculum als wandelpark voor het volk opengesteld, compleet met de koppen van de helden van Italië uit de strijd van 1870.

Garibaldi kwam op voor het onderdrukte volk, niet alleen in Italië, maar ook in ZuidAmerika. Daar, in Brazilië, ontmoette hij zijn vrouw Anita die ook op de Janiculum aan zijn zijde te vinden is. Anita was toen 18 jaar en gehuwd met een landeigenaar. Twee dagen later zat zij op het schip van Garibaldi: ‘De enige keer in zijn leven dat Giuseppe Garibaldi iets heeft gestolen,’ aldus zijn biograaf.

Janiculum

Het ruiterstandbeeld van Anita (met Anita in amazonezit) werd in 1932 geschonken door de Braziliaanse regering. Elke dag om 12 uur precies wordt de rust rond Garibaldi en zijn geliefde Anita wreed verstoord. Dan klinkt er een daverend kanonschot vanaf de Janiculum, om de Romeinen eraan te herinneren: het is 12 uur precies.

JANICULUM. Bereikbaarheid: 23, 116, 870.

Acqua Paola

Paus Paulus V (1604–1621) restaureerde de waterleiding die het water uit het meer van Bracciano (in het noorden) naar de westelijke wijken van de stad moest brengen. Voor dit doel gebruikte hij een bestaand aquaduct van keizer Trajanus. Voor de fontein (de Acqua Paola) haalde hij de zuilen uit de oude St.-Pieter en het marmer uit het Forum van Nerva.

S. Pietro in Montorio

Bij de slag in 1849 werd de S. Pietro in Montorio zwaar beschadigd. Dit juweeltje van de vroege renaissance is vooral bekend om de Tempietto (het tempeltje) die Bramante in de kloosterhof, rechts van de kerk, bouwde, als voorstudie voor de koepel van de St.-Pieter. De S. Pietro in Montorio zou volgens een (onjuiste) traditie gebouwd zijn op de plek waar Petrus werd gekruisigd.

Villa Farnesina

Agostino Chigi uit Siena was in zijn dagen (begin 16de eeuw) de rijkste man ter wereld. Zijn geld verdiende hij vooral in het bankwezen. Hij liet aan de oever van de Tiber een voorname villa aanleggen waar hij al even voorname gasten liet blijken hoe rijk hij was. Na afloop van het diner mochten ze de gouden en zilveren schalen in de Tiber mikken. Onder het wateroppervlak waren netten gespannen om de spullen op te vangen.

Agostino Chigi gaf Rafael opdracht fresco’s in zijn villa te maken. Maar Rafael was net tomeloos verliefd op zijn mooie Margherita (‘La Fornarina’, de bakkersdochter) en was meer met haar bezig dan met zijn werk. Dit probleem loste Chigi op door Margherita voor de duur van de werkzaamheden onderdak te verlenen.

Het resultaat van al deze activiteiten mag er zijn. Velen komen af op de prachtige mythologische schilderingen die Rafael en zijn leerlingen Giulio Romano, Giovanni da Udine en Francesco Penni in de benedenzalen van de Villa maakten, onder meer de nimf Galatea en het verhaal van Amor en Psyche. Op de eerste verdieping werden twee zalen van fresco’s voorzien. Eén met perspectivische doorkijkjes (en graffiti die soldaten van deSacco di Roma in de muur krasten) en één om het huwelijk van Chigi met een jonge Venetiaanse te gedenken. Centraal in die ruimte is de schildering van het huwelijk van Alexander de Grote en Roxane, van de hand van Il Sodoma.

Aan het eind van de 16de eeuw kocht de familie Farnese de villa. Zij waren van plan hun grote paleis, het Palazzo Farnese, door middel van een brug te verbinden met hun nieuwe aanwinst: de kleine Villa Farnesina. Het bleef bij het begin van de brug (zie p. 143).

VILLA FARNESINA, Via della Lungara 230. Geopend: ma.–za. 9–13. Eerste zo. van de maand: 9–13 uur. Bereikbaarheid: 32, 48, 271.

Aventijn

S. Sabina

De S. Sabina (5de eeuw) op de rustige Aventijn is een mooi voorbeeld van een sobere vroegchristelijke kerk. De kerk is gewijd aan Sabina, een Romeinse vrouw die door haar Griekse slavin tot het christendom werd bekeerd. Beiden werden gedood.

Voorhal

In de voorhal, uiterst links, is een toegangsdeur uit de 5de eeuw met uniek houtsnijwerk. Linksboven is een voorstelling van de kruisiging, de oudste die er is. Bij restauraties in 1836, door Franse houtsnijders, werd de farao (vierde rij van boven, derde van links) voorzien van het hoofd van Napoleon.

Door een kijkgat in de muur tegenover de houten deur kun je de stam van de sinaasappelboom zien, die daar zevenhonderd jaar geleden door de heilige Dominicus (rechts) zou zijn geplant.

In de kerk

De kerk is in de jaren dertig van de vorige eeuw teruggebracht in zijn oude toestand. Opvallend is het zachte licht in de kerk. Bij de restauratie werden de ramen voorzien van schijven transparant seleniet (maansteen), zoals in de 5de eeuw, waardoor het licht zijn getemper-de glans krijgt.

De 24 zuilen zijn (waarschijnlijk) afkomstig van een nabijgelegen Tempel van Iuno.

Vóór het altaar is een grafzerk ingemetseld, waarop Dominicus placht te bidden: het hele lichaam languit uitgestrekt, zoals de tekst in het Latijn aangeeft. In het graf waarvoor de zerk ooit diende, lag ook de heilige Sabina begraven. Al die devote aandacht, dat vond de duivel maar niks, zo wil het verhaal. Hij slingerde een zwarte hellesteen naar het hoofd van Dominicus. Hij miste, maar de steen is er nog: op een zuiltje, links achteraan in de kerk.

Midden in de kerk, bij het altaar, ligt een met mozaïek versierde grafsteen van Muñoz de Zamora, generaal van de dominicanen en gestorven in 1300.

De kloosterhof dateert uit de 13de eeuw.

Wie dat wil, kan – op verzoek – de vertrekken van de heilige Dominicus bezoeken, op de eerste etage in het klooster.

Plein van de Maltezer Ridders

Het Plein van de Maltezer Ridders is ontworpen door de 18de-eeuwse Venetiaanse architecttekenaar Gianbattista Piranesi ( p. 259). Als je door de opening in de toegangspoort kijkt, zie je aan het eind van een mooi omboomde laan de koepel van de St.-Pieter.

AVENTIJN. Bereikbaarheid: 23, 30, 44, 60, 75, 170 B-Circo Massimo 3. Zie ook kaart p. 207.

Van de Piramide naar de St.-Paulus

Piramide van Cestius

In 12 v.Chr. liet de Romeinse praetor Gaius Cestius Poplicius (‘in 330 dagen’, zoals de inscriptie vermeldt) een monumentaal grafteken voor zich oprichten, een piramide. Voor de plaatselijke katten: p. 137.

Cimitero Acattolico

Naast de piramide bevindt zich de Cimitero Acattolico, vaak ten onrechte als ‘de protestantse begraafplaats’ aangeduid. Sinds 1738 is deze plek de laatste rustplaats, niet alleen voor protestanten, maar ook voor andere nietrooms-katholieken, zoals Grieksorthodoxen en Russischorthodoxen. Ook de Engelse dichter John Keats (zie p. 180) werd hier begraven.

Via een raampje in de muur op de hoek van de Via Caio Cestio is het graf van Keats te zien. Geen naam, wel een tekst: ‘This grave contains all that was mortal of a young English poet’ en het grafschrift dat Keats zelf had gewild: ‘Here lies one whose name was writ in water.’ Toegang even verderop.

PIRAMIDE. Bereikbaarheid: 23, 30, 60, 75 B-Piramide 3. Internet begraafplaats: www.protestantcemetery.it (ook Engels).

Porta San Paolo

De Porta San Paolo vormde als Porta Ostiensis een onderdeel van de Muur van keizer Aurelianus (270–275). In de 5de eeuw werd de poort versterkt met torens en verdedigingswerken in een poging de Goten buiten de stad te houden.

Museo Montemartini

In de voormalige elektriciteitscentrale aan de Via Ostiense werd in 1997 een dependance van de Capitolijnse Musea gehuisvest. Een deel van de machinerieën uit het begin van de 20ste eeuw vormt het decor voor ruim 400 klassieke werken. Griekse beelden van de Tempel van Apollo (bij het Theater van Marcellus), tal van Romeinse bustes en beelden, en Romeinse kopieën van Griekse meesterwerken.

MUSEO CENTRALE MONTEMARTINI, Via Ostiense 106 (halverwege Porta Ostiense en de St.-Paulus buiten de Muren), www.centralemon-temartini.org. Geopend: di.–zo. 9.30–19 uur. Voor combinatieticket zie Capitolini Card (p. 272). Bereikbaarheid: 23, 271, 769 9 B-Garbatella.

St.-Paulus buiten de Muren

Als Romeins burger werd de apostel Paulus bij zijn executie niet gekruisigd, maar met het zwaard onthoofd. Toen het zover was, stuiterde zijn hoofd driemaal op de grond en driemaal ontsprong een bron. Zijn medechristenen begroeven hem aan de Via Ostiensis en bouwden een Memoria die in de 4de eeuw vervangen werd door een grote basiliek, de grootste die de christelijke Kerk tot de nieuwe St.-Pieter kende.

In de loop der eeuwen werd de St.-Paulus geplunderd en door aardbevingen getroffen. Op 15 juli 1823 liet een onoplettende loodgieter gloeiende kooltjes achter op het dak. ’s Nachts brak er brand uit. De gevolgen waren desastreus. Ze werden maar verzwegen voor paus Pius VII die in die dagen op sterven lag.

Zijn opvolger, paus Leo XII, bracht de hele katholieke wereld in beweging om geld en materialen te geven voor de wederopbouw. Voor het eigenlijke werk zette hij weer anderen aan het werk. De Friese jurist Johan Andreae zag hen lopen: ‘De lange rij van geketende galeislaven die bij de opbouw werkten, door pauselijke dragonders stadwaarts geëscorteerd.’

In 1854 werd de St.-Paulus weer in gebruik genomen door paus Pius IX die zijn wapen in het plafond liet aanbrengen. De neerlandicus pater B. Molkenboer (1933) was niet onder de indruk: ‘Men waant zich een tramremise nabij.’ Daar staan andere geluiden tegenover. ‘Geen ander gebouw vermag ons een zuiverder impressie te geven van een basilica,’ vond de kunsthistoricus J. Timmers in 1963.

Voorhal

Rechts de Heilige Deur uit 2000, een werk van de toen 83-jarige Enri-co Marfini, met paus Johannes PaulusII, in het gezelschap van Johannes XXIII (links) en Paulus VI (rechts). Op de achtergrond ele-uit de stad Rome.

De bronzen middendeur (links het leven van Petrus, rechts van Paulus) werd in 1931 gemaakt door de beeldhouwer Maraini. Oftewel in het jaar IX van het fascistische tijdperk, zoals de tekst vermeldt.

In de kerk

In de Confessio, vóór het hoofdaltaar, is door een venster de sarcofaag van Paulus te zien (4de eeuw).

Rechts van de Confessio staat een majestueuze paaskandelaar, ruim 5 m hoog. Hij is gemaakt door Nicolà di Angelo en Pietro Vassalletto (12de eeuw).

In het apsismozaïek (13de eeuw): Christus zegent paus Honorius III die (heel klein) aan zijn voeten ligt en die de opdracht tot het mozaïek had gegeven. Rechts Petrus en Andreas, links Paulus en Lucas.

Op de triomfboog onder meer Christus met engelen, Petrus, Paulus en symbolen van de evangelisten. De oorspronkelijke mozaïeken uit het begin van de 5de eeuw bleven bij de brand van 1823 grotendeels behouden. Zij konden op de nieuwe muur worden overgebracht.

Boven de zuilen bevinden zich medaillons met afbeeldingen van alle pausen, te beginnen rechts van de apsis. De laatste pausen zitten rechts vooraan in de kerk. Als alle plekken gevuld zijn, vergaat de wereld, zo wil het verhaal. Tel maar uit.

Rechts van het hoofdaltaar is de Sagrestia, een ‘museumpje’ met onder meer afbeeldingen van de brand en vier geschilderde pausenmedaillons.

Kloosterhof

De kloosterhof dateert uit de 12de eeuw en is een pronkjuweel van cosmatenwerk. ‘Een gedicht van geloof en schoonheid,’ jubelt men over het werk van (onder anderen) Pietro Vassalletto.

ST.-PAULUS BUITEN DE MUREN, www.vatican.va. Bereikbaarheid: 23, 271, 769 9 BS. Paolo.

EUR

In 1937 vatte Mussolini het plan op voor een grote wereldtentoonstelling, in 1942 te houden om de overwinning op Abessinië en het 20-jarig bestaan van het regime te vieren. Halverwege de Via del Mare ontwierpen de stedenbouwers van Mussolini een nieuwe wijk, speciaal bedoeld voor de geplande Esposizione Universale di Roma.

Duidelijkheid en orde waren de kenmerken van het Italiaanse fascistische bouwen. In EUR is de symmetrieas bepalend voor de inrichting van de wijk. De geplande gebouwen, met veel zuilen en imposante gevels, weerspiegelden de glorie van het Romeinse Keizerrijk.

De ontwikkelingen van de Tweede Wereldoorlog verhinderden in 1942 de opening van de wereldtentoonstelling. Daarna zette de geschiedenis eerst de fascisten opzij en vervolgens de plannen rond EUR. In het begin van de jaren vijftig werd de draad weer opgepakt. Men koos een minder beladen uitleg voor de letters EUR (Europakwartier) en voltooide het werk.

EUR werd een modelwijk van Rome, met veel overheidskantoren, waterpartijen en groen. Opvallendste gebouw is het Palazzo della Civiltà del Lavoro (Paleis van de Arbeidscultuur), een groot vierkant gebouw, opgetrokken uit klassieke bogen en om die reden tot Colosseo Quadrato gedoopt.

EUR. Bereikbaarheid: 30, 170, 671, 714, 791 9 BEUR-Fermi.

Museo della Civiltà Romana

Het museum bevat (onder meer) het materiaal dat Mussolini had laten maken voor de Augustusherdenking van 1937 en dat een ereplaats had moeten krijgen op de wereldtentoonstelling van 1942: een collectie maquettes, gipsafgietsels en kopieën van klassieke beelden en afgietsels van de complete serie reliëfs van de Zuil van Trajanus. Prachtig is ook de maquette van het Rome ten tijde van keizer Constantijn, met veel liefde en nog meer geduld door Italo Gismondi in 1937 gemaakt.

MUSEO DELLA CIVILTA ROMANA, Piazza G. Agnelli 10, www.museociviltaromana.it (ook Engels). Geopend: di.–za. 9–14, zo. 9–13.30 uur. Bereikbaarheid: 30, 671, 707, 714, 764, 765, 767, 791.

Tivoli

Tivoli is van oudsher een heerlijke bestemming voor wie de drukte en de hitte van Rome wil ontvluchten. Bij het stadje kun je genieten van majestueuze watervallen (Villa Gregoriana) of ‘de mooiste tuin van Europa’ (Villa d’Este). Op 5 km van Tivoli ligt het ‘Versailles’ van keizer Hadrianus (Villa Adriana).

TIVOLI, www.tivoli.it. Bereikbaarheid: naar metrostation B-Ponte Mammolo, daarna bus. Voor bustickets trap op naar boven, naar de kiosk vóór het station. Retourtickets andata e ritorno. Vanaf Stazione Tiburtina. Tourist Information Point Tivoli: Largo Garibaldi.

VILLA D’ESTE, www.villadestetivoli.info (ook Engels). Geopend: di.–zo. 8.30 tot 1 uur vóór zonsondergang. Als ma. feestdag is, geopend; dan volgende werkdag gesloten. De Fontana della Civetta is vanaf 10 uur elke 2 uur in werking.

VILLA GREGORIANA, ingang: Piazza Tempio di Vesta, www.villagregoriana.it. Geopend: mrt. 10–14.30, apr.–half okt. 10–18.30, half okt.–nov. 10–14.30 uur.

Tivoli ligt op zo’n 30 km van Rome, hoog op de heuvel. De dichters Catullus en Horatius, Augustus’ rechterhand Maecenas en de keizers Hadrianus en Trajanus (om er maar een paar te noemen) woonden daar in grote villacomplexen.

Tijdens de renaissance werd Tivoli opnieuw populair onder de leden van de Romeinse elite. Ze lieten er riante buitenverblijven bouwen. Toen de ‘Grand Touristen’ ( p. 259) in de 18de eeuw naar Italië trokken, bleef Tivoli niet onopgemerkt. De overweldigende schoonheid van de natuur oefende een grote aantrekkingskracht uit op reizigers, romantici en landschapschilders.

In het middeleeuwse stadje kun je genoeglijk rondlopen. Centraal ligt de Dom, gewijd aan S. Lorenzo en vermoedelijk de plaats van het klassieke Forum. Het is een oude kerk met een campanile uit de 12de eeuw. Verder de Rocca Pia, een fort dat eind 15de eeuw onder paus Pius II werd gebouwd op een klassiekRomeins amfitheater. Resten hiervan kun je nog zien.

Tivoli

In de S. Maria Maggiore, naast de toegang tot de Villa d’Este, ligt kardinaal Ippolito d’ Este begraven. Een marmeren grafsteen, vóór het hoofdaltaar, is alles wat herinnert aan een van de fijnzinnigste edelen uit het Italië van de 16de eeuw. Hij was de man die de Villa d’Este liet aanleggen.

De Cascatelle, de watervallen van Tivoli, zijn goed te zien vanuit de Villa Gregoriana. Een wonderschoon uitzicht, bejubeld om de steeds weer verrassende afwisseling in de natuur, op zonnige dagen ook nog eens bekroond door een prachtig regenboogeffect in de waterschuiers van de watervallen. De voorstelling wordt verzorgd door de rivier de Aniene.

Alsof het nog niet allemaal genoeg is, staan er ook nog twee klassieke tempeltjes op een aanpalende heuvel. De ronde is de Tempel van de Sibylle uit 80 v.Chr. Daarnaast staat het tempeltje van Tiburtus uit de 2de eeuw v.Chr.

Villa d’Este

Kardinaal Ippolito d’Este kwam uit een spraakmakende familie. Zijn moeder was niemand minder dan Lucrezia Borgia, de dochter van paus Alexander VI (1492–1503). Zij was voor enige tijd de minnares van haar vader, die haar portret (in de gestalte van de heilige Catharina) in zijn Borgia-vertrekken in het Vaticaan liet afbeelden. Op 22-jarige leeftijd trouwde zij voor de derde maal, dit keer met Alfonso d’Este, hertog van Ferrara.

Ippolito werd in 1508 geboren en leek een grote carrière in de kerk tegemoet te gaan. Hij werd kardinaal en ontwikkelde zich tot een groot kunstverzamelaar en mecenas van niet de minste kunstenaars. Zo had hij de schilder Titiaan, de edelsmid Cellini en de componist Palestrina onder zijn hoede. Maar het liefst wilde hij paus worden. Die wens werd drie keer gedwarsboomd.

In 1550 kreeg Ippolito d’ Este het gouverneurschap van Tivoli toegewezen. Vanaf dat moment besteedde hij zijn rijkdom aan een prachtige zomerresidentie waarvoor hij een oud benedictijner klooster uitkoos. De architect Pirro Ligorio kreeg de opdracht de tuin aan te leggen.

Het werd ‘de mooiste tuin van Europa’. Ligorio maakte gebruik van het verval in de Aniene, waarvan hij een aftakking met een buitengewoon vernuftig hydraulisch systeem door de tuin leidde. Voor de decoratie kocht Ippolito d’Este onder meer klassieke beelden uit de nabijgelegen Villa Adriana op.

Geplaagd door jicht en voortdurend in conflict met de paus en de burgers van Tivoli sleet Ippolito d’Este de laatste jaren van zijn leven in zijn villa, tot zijn dood in 1572.

Tuin

Aan het eind van de 20ste eeuw openbaarden zich problemen in de tuin van de Villa d’Este. Grootste boosdoener was de bacteriologische waterverontreiniging. Al die tijd had de bevolking de Aniene als openbaar riool gebruikt en dat bleef niet zonder gevolgen. Ook andere zaken tastten het fijnzinnige raderwerk van de tuin aan. Aanslibsel ontregelde de hydraulische systemen en de hardheid van het water was funest voor de beeldengroepen.

In de jaren negentig werd een groot aantal waterzuiveringsinstallaties gebouwd en de tuin werd vakkundig gerestaureerd. In 2001 stelde de toenmalige president van Italië Ciampi alle fonteinen weer in werking. Het publiek stroomt toe.

De tuin telt tientallen waterwerken, het ene nog fantasievoller dan het andere. Pirro Ligorio maakte de Fontana dell’Ovato (de Fontein van het Ovaal), met de Tiburtijnse Sibylle en twee riviergoden. Een pad van ruim 100 m en honderd fonteintjes verbindt de fontein van Tivoli met de fontein van Rome: de Rometta, Rome in het klein. De godin Roma troont tussen symbolen van het oude Rome. Romulus en Remus zijn uiteraard aanwezig. Aan haar voeten een kopie van het Tibereiland dat ooit het uiterlijk van een boot had met een obelisk als mast.

Indrukwekkend is de Fontana dell’Organo (de Fontein van het Orgel) waar ooit vanuit de nis boven een hydraulisch waterorgel speelde. Er zijn plannen het orgel weer gebruiksklaar te maken.

Erg leuk ten slotte is de Fontana della Civetta (de Fontein van de Uil). Vogeltjes zingen er vrolijk op los, totdat een uil verschijnt en hun gekwinkeleer verstomt.

Villa Adriana

Keizer Hadrianus (117–138) bracht de laatste vier jaar van zijn leven in zijn villa bij Tibur door. Tien jaar was er gewerkt aan dit heel bijzondere complex. Een wonder van landschapsarchitectuur. En van werklust, want voordat alles was zoals de keizer dat wilde, moesten enorme grondwerkzaamheden worden verricht. Er werden kunstmatige dalen aangebracht en er kwam een eigen waterleidingsysteem.

Van de 21 jaren van zijn regeringsperiode bracht Hadrianus de helft in het buitenland door. Zijn inspectiereizen door vrijwel alle provincies van het rijk gebruikte deze bijzonder artistieke keizer ook voor culturele doeleinden. Hij kwam onder de indruk van al het moois dat hij zag en wilde daarvan graag dingen terugzien, thuis in zijn villa.

Het werden dure souvenirs, maar ze mochten er zijn: de herinneringen aan Athene (de Stoa Poikilè), aan Egypte (Canopus) en aan Thessalië (het Tempedal). In een uitgestrekt complex van gebouwen en tuinen plaatste Hadrianus de monumenten en landschappen die hij tijdens zijn reizen had gezien.

Na de dood van Hadrianus raakte de villa in verval. In de oudheid en middeleeuwen was het complex een gewilde steen- en marmergroeve. In het midden van de 20ste eeuw vonden de eerste grote opgravingen plaats. Veel beelden, mozaïekvloeren en marmerbekleding zijn verhuisd naar het museum van de villa zelf of de musea van Rome. Een deel van het complex is nog steeds niet opgegraven.

Vóór de Poikilè (het startpunt van het bezoek) bevindt zich een maquette van het complex. Heel geschikt om een indruk te krijgen van wat er te zien is.

De Poikilè (naar de Stoa Poikilè in Athene) was een langwerpige zuilengang. Een groot deel van de enorme omheiningsmuur (9 m hoog) staat overeind.

Het Teatro Marittimo is een met zuilen versierd waterbassin. In het midden een eilandje waar Hadrianus zich volgens de traditie in zware tijden terugtrok.

Er zijn woonvertrekken die behoorden tot het keizerlijke paleis. Er is een Grieks theater, met toneel en tribunes.

In de thermencomplexen zijn mozaïeken en stucdecoraties te zien.

Het stadion is geen stadion, maar een nymphaeum met een enorm bassin.

Hoogtepunt is voor velen het Dal van Canopus. Canopus was een Egyptisch stadje bij Alexandrië. Een kanaal verbond het met de Nijl. Brede boulevards liepen uit op de ruimte waar zich het heiligdom van Serapis bevond. Die aanleg is hier nagebootst. Het is een van de laatste werken die werden uitgevoerd. Niet zonder reden. Hadrianus keerde terug van een reis naar Egypte waar zijn jonge geliefde Antinoös verdronken was. De Canopus hield de herinnering aan hem levend.

VILLA ADRIANA. Geopend: dag. 9–anderhalf uur vóór zonsondergang. Bereikbaarheid vanuit Rome: 9 Metro B-Ponte Mammolo, daarna bus. 3 Bustickets Tivoli-Tiburtina, halte ‘Garibaldi Gardens’ in het dorpje Villa Adriana en dan een stuk lopen. Of de bus Tivoli-Prenestina (dichterbij, maar minder frequent). Bereikbaarheid vanuit Tivoli: 3 busstation Largo Garibaldi. Bus Rome/Ponte Mammolo, halte ‘Garibaldi Gardens’ in het dorpje Villa Adriana en dan een stuk lopen. Of lokale bus 4.

Ostia Antica

Ostia was in de eerste eeuwen een overvolle stad, met zo’n 50.000 inwoners. Voor al die mensen werden ‘flatgebouwen’ neergezet, woningen van twee of drie etages die dankzij de inmiddels ontwikkelde betontechniek van de Romeinen ( p. 20) een duurzaam karakter hadden. De markt was het zenuwcentrum van de stad. Aan het Foro delle Corporazioni hadden zo’n zeventig handelsondernemingen hun kantoor.

Al die vreemdelingen brachten niet alleen hun koopwaar naar de stad. Nieuwe godsdiensten vonden hun weg in de internationale gemeenschap van Ostia. De Mithrasdienst was populair ( p. 108). Er zijn zestien karakteristieke Mithrastempels teruggevonden. De christenen hadden een basiliek en de joden hun synagoge. Ook voor de Egyptische goden Isis en Serapis werden heiligdommen gebouwd.

In de 3de eeuw was het havengebied belangrijker dan de stad zelf. Ostia verpieterde en verloor onder keizer Constantijn zijn stadsrechten. Ostia werd een bar oord, geplunderd, verlaten en geteisterd door malaria. In de middeleeuwen woonde er een handjevol mensen dat zijn bestaan vond in de zoutwinning.

Giuliano della Rovere, de latere paus Julius II, liet het fort aanleggen dat nog steeds de toegang tot Ostia beheerst. Met dit fort moesten potentiële aanvallers vanuit zee geweerd worden. In de 19de eeuw begonnen de opgravingen. Galeiboeven deden het werk en het fort fungeerde als hotel.

In de jaren dertig van de 20ste eeuw wilde Mussolini met zijn Via del Mare een symbolische lijn trekken tussen de hoofdstad en de Middellandse Zee (zie p. 206). Uitgebreide opgravingen in Ostia waren het gevolg. Mussolini had haast, want Ostia moest tijdens de geplande wereldtentoonstelling van 1942 te zien zijn. Van 1938 tot 1942 werd de ‘bovenlaag’ van het stadje verwijderd. Het niveau van de 2de eeuw werd het hoogtepunt en het eindpunt voor Mussolini’s archeologen.

OSTIA ANTICA, www.ostia-antica.org (Engels), www.ostiaantica.net (Italiaans). Geopend: 8.30–17 (winter), 8.30–19.30 uur (zomer). Bereikbaarheid: 9 B-Piramide, lopen naar het even verderop gelegen Stazione Ostiense en dan per trein richting Ostia-Lido. Of: 9 B-EUR-Magliana en overstappen op de trein. Openbaarvervoerticket Rome geldig.

Een stukje van de stad

De route die hieronder wordt geboden, is goed voor een uurtje rondkijken. Zoek daarna zelf je weg en probeer vooral niet alles ‘plat te leggen’.

1 Je komt binnen over de Via Ostiensis, de weg die Rome langs de oever van de Tiber met de havenstad verbond. Aan weerszijden resten van graftekens. Aan de rechterkant is iets van de oude loop van de Tiber te herkennen.

2 Van de Porta Romana (1ste eeuw v.Chr.) zijn alleen de fundamenten nog over. Even verderop staat het beeld van Victoria, de godin van de overwinning. Waarschijnlijk stond het beeld oorspronkelijk boven op de poort.

3 In het stadje loop je over de Decumanus Maximus, een van de twee traditionele hoofdstraten van een Romeinse stad. In de straatstenen kun je de sporen zien die de zwaar beladen karren erin hebben getrokken. Ook is hier en daar iets van het rioleringssysteem te zien.

4 De entreezaal van de Terme di Nettuno heeft een vloermozaïek (2de eeuw n.Chr.) waarop de triomf van Neptunus is afgebeeld. Het is gemaakt in de typisch Romeinse mozaïekstijl, waarbij grote vloeroppervlakken met witte en zwarte steentjes werden belegd.Deze stijl had de plaats ingenomen van de hellenistische mozaïeken: kleine ‘schilderijen’ van heel fijne steentjes in allerlei kleuren. De reden voor de overgang was eenvoudig: de grovere zwartwit steentjes waren goedkoper en door hun grootte meer geschikt voor de uitgestrekte vloeren.

Ostia Antica
Klik op een van de volgende deelkaarten voor een vergroting: Boven en Onder.

5 Het handelscentrum van de stad, het Foro delle Corporazioni, telde ongeveer zeventig kantoren uit alle delen van de antieke wereld. Op de vloer vóór hun kantoren lieten de handelaren in mozaïek aanbrengen waar ze vandaan kwamen: Alexandrië, Carthago, Narbonne. De vuurtoren van Ostia staat er soms als baken bij.

6 Onder keizer Augustus werd het theater van Ostia gebouwd. Het kon zo’n 3000 toeschouwers bevatten. In dit theater is de oorspronkelijke achterwand (decor en ruimte voor kleedkamers) verdwenen. Enkele ornamenten in de vorm van toneelmaskers zijn nog te zien.

7 In de Via di Diana bevindt zich (rechts) de Casa di Diana, een voorbeeld van een klassiek-Romeins flatgebouwinsula(). Deze woning is genoemd naar een klein reliëf waarop de godin Diana als jageres is afgebeeld. Achter in de flat, op de begane grond, is een Mithraeum (zie ook p. 108). Tegenover de Casa di Diana bevindt zich een thermopolium, een verkoopplek van drankjes en snacks. De Romeinen van toen waren dol op warme wijn, die in vaten in de ‘toog’ werd bewaard.

8 Op het Capitool stond de belangrijkste tempel van de stad, de tempel van Jupiter, Juno en Minerva. De tempel dateert uit het begin van de 2de eeuw. Alle marmerbekleding is geplunderd.

9 Tegenover het Capitool ligt het Forum van Ostia, ooit voorzien van een tempel van Roma en Augustus, een basilica en een senaatsgebouw. Er is niet veel van over.

10 Aan het Forum bevindt zich het complex van de thermen, uit de 2de eeuw.

11 Het loont de moeite even goed te zoeken naar een openbaar toilet: straatje links in, achter een ‘deuropening’. De bezoekers kwamen via klapdeuren binnen. In de muur zijn de gaten te zien waar de deuren hebben gescharnierd. De ruimte bood plaats aan zo’n twintig bezoekers. Zij zetten zich neer op de marmeren ‘wcbrillen’, deden hun gevoeg en veegden zich met de waterspons schoon via het gat aan de voorzijde. Het water voor de spons stroomde door een geul aan hun voeten.