Piazza Navona en Pantheon	9

Alles bruist op en rond de Piazza Navona, een van de mooiste pleinen van Italië. En dus van de wereld. Heerlijke (maar ook dure) terrasjes, veel pracht en praal, een indrukwekkende obelisk en een vrolijk verkeer van allerlei mensen. Alles is vol leven: de artiesten op het plein, het klaterende water van de fonteinen en de barokke versieringen.

Dynamiek en beweging, dat was de barok. Grillige vormen dansen en buitelen over de beelden en bouwwerken. De 17de eeuw werd de eeuw van de contrareformatie, de reactie van de Kerk op de uitspattingen van de laatste renaissancepausen en het antwoord aan de scheurmakers van de reformatie. De barok gaf vorm aan de triomf van de nieuwe Kerk.

Grootmeesters van de barok werden de architect Borromini en de beeldhouwer/architect Bernini. Ze treffen elkaar in het centrum van de Piazza Navona. Borromini ontwierp de nieuwe gevel van de kerk die daar staat en Bernini maakte een fontein die zijn weerga – ook in Rome – niet kent: de Fontein van de Vier Rivieren.

Piazza Navona en omgeving

Piazza Navona

De wijk waarvan de Piazza Navona het centrum vormt, was in het oude Rome een grote open ruimte, met parken, baden en theaters. Dwalend door de nauwe straatjes van de volkswijken stond je in je toga ineens in het zonlicht en het groen van de Campus Martius (Marsveld), waar de soldaten van de Romeinse Republiek ooit in opleiding waren en waar ruimschoots plaats was voor paardenraces.

Hier lag het Stadium van keizer Domitianus (81–96), bestemd voor atletiekwedstrijden. Enkele bouwfragmenten zijn nog te zien, vooral in het parallelstraatje aan de noordelijke korte zijde en in de Corsia Agonale (tegenover de middenfontein).

Het Marsveld kreeg zijn stedelijke karakter, toen de aquaducten door de Goten vernield werden. Dat was in de 6de eeuw en de mensen trokken naar de wijken aan de Tiber, waar nog water was. Daar werd het oude Stadium van Domitianus het centrum van het middeleeuwse Rome. Handel en nijverheid floreerden in de wirwar van straatjes rond de Platea Agonalis – naar het Griekse woord agoon dat herinnerde aan de Grieksgeoriënteerde atletiekwedstrijden in het oude stadion. Later werd het klassieke in agone verbasterd tot het volkse n’Agona en dat werd ten slotte Navona.

Piazza Navona en Pantheon

In 1477 liet paus Sixtus IV de markt van het Capitool verplaatsen naar het plein dat inmiddels was ontstaan en dat aan zijn flanken het ene na het andere palazzo zag verrijzen. Een van die palazzi (nu de ambassade van Brazilië) hoorde toe aan de familie Pamfili. In 1644 werd Giovanni Battista Pamfili de nieuwe paus InnocentiusX (1644– 1655). Hij begon aan een grootscheepse renovatie van het oude plein dat hij – als een ware Romeinse keizer – wilde herscheppen tot een Forum Pamfili,beoogd centrum voor het Heilig Jaar van 1650.

De werkzaamheden zouden zo’n twintig jaar in beslag nemen. Die periode was voldoende om het middeleeuwse plein te veranderen in een barokke combinatie van een eigentijds palazzo (van de Pamfili’s), een nieuwe familiekerk (van de heilige Agnes) en een meer dan schitterende fontein (van Bernini).

Spektakelstuk in de 18de en 19de eeuw was het waterballet dat de weekenden in de zomer opvrolijkte. De afvoerpijpen van de fonteinen werden afgesloten, schotten gingen voor de deuren en het feest kon beginnen. Elk weekend speelde dit Festa del Lago zich af, tot een cholera-epidemie in 1867 de boel verziekte.

Tegenwoordig ademt de Piazza Navona vooral in de kersttijd nog de oude sfeer van volksvermaak en gezellig vertier. Overal staan kerststalletjes en kermisattracties. Boven dit alles waart de heks Befana rond, een lelijk oud wijf, dat tussen Kerstmis en Driekoningen (Epiphania) de Italiaanse Sinterklaas uithangt. Haar ontgaat weinig, zodat ze – in navolging van de drie koningen – in de nacht van 5 op 6 januari geschenken kan uitdelen. Voor de brave kinderen speelgoed en zoetigheden die ze verstopt in een oude kous. Zand en zwarte kooltjes voor de stouterds.

PIAZZA NAVONA. Rondleiding onder de Piazza Navona, alleen op afspraak tel. 06-67103819, fax 06-6790795, ingang Piazza Tor Sanguigna 13. Bereikbaarheid: 30, 40, 64, 70, 87, 116, 492.

Fontein van de Vier Rivieren

In het centrum staat de Fontana dei Quattro Fiumi (Fontein van de Vier Rivieren), van Bernini. De vier grote rivieren van de werelddelen zijn als stroomgod weergegeven. Afrika is vertegenwoordigd door de Nijl, met een leeuw en een palm. Hij heeft een doek over zijn hoofd, waarmee wordt aangegeven dat de bronnen van de Nijl nog onbekend zijn. Dat is de vriendelijke verklaring. Anderen zeggen dat de Nijl zijn gezicht bedekt om de S. Agnese, een kerk van Borromini, de concurrent van Bernini, niet te hoeven zien.

Naast de Rio de la Plata ligt een stapel geldstukken. Zuid-Amerika’s rijkdom aan bodemschatten wordt op die manier in beeld gebracht. De riviergod heft verschrikt de hand op naar de kerk, wat alweer tot kwaadsprekerij aan het adres van Borromini heeft geleid.

De Donau vertegenwoordigt Europa, evenals het paard waarvoor een beroemd renpaard model stond. Het vierde werelddeel is Azië, met de Ganges als stroomgod. Hij hanteert een forse boomstam als roeiriem, ten teken dat de rivier gemakkelijk bevaarbaar is.

De vier werelddelen – dat is de boodschap – zijn ondergeschikt aan de macht van de paus die de fontein liet oprichten: Innocentius X. Het wapen van zijn familie Pamfili (een duif met een olijftak in de bek) staat aan twee zijden pontificaal afgebeeld.

Toen de fontein in 1651 gereed was, wilde de paus de boel inspecteren, voordat het volk zich eraan kon verlustigen. Bernini verontschuldigde zich en zei dat de leidingen nog niet gereed waren. Of de Heilige Vader maar wilde wachten. Juist toen Innocentius het plein wilde verlaten, begon ineens met klaterend gebruis van alle kanten het water te stromen. De verrassing die Bernini zijn opdrachtgever bereidde, was compleet. En aangenaam, want Innocentius verklaarde dat deze surprise tien jaar aan zijn leven zou toevoegen.

Bernini zelf was minder tevreden. Telkens als hij langs de fontein reed, sloot hij het gordijntje van zijn koets en zei: ‘Wat schaam ik mij toch, dat ik dit zo armzalig heb gemaakt.’

Andere fonteinen

De twee andere fonteinen op het plein zijn in oorsprong van Giacomo della Porta (1576). Innocentius’ schoonzus Olimpia wilde de fontein vóór het familiepaleis van de Pamfili verfraaien. Op haar verzoek voegde Bernini er in 1654 de figuur van de Moor en andere figuren aan toe. Als de Fontein van de Moor staat hij nu bekend.

Om de boel een beetje in evenwicht te houden werd de andere fontein in 1878 voorzien van een Neptunus-figuur. Deze fontein ging dus verder als de Neptunus-fontein.

Obelisk

Allesoverheersend op het plein is de obelisk, een van de 48 van het oude Rome. Van dat aantal zijn er nog dertien over. Obelisken dienden als zonnewijzers. Hiertoe hadden ze een bol (gnomon) op de top.

De schaduw van die bol wees op de grond de tijd aan. De duif op de top van deze obelisk is van de Pamfilipaus InnocentiusX, die voor de barokke metamorfose van de Piazza Navona zorgde.

Het geld hiervoor haalde hij via allerlei belastingen binnen. Een van die belastingen werd geheven op brood, wat tot protesten leidde onder het volk. Op de obelisk werden pamfletten vastgemaakt:O‘ Heer, moge deze steen in brood veranderen.’

Keizer Domitianus was niet alleen de man van het atletiekstadion, maar ook van de obelisk. Dat vertellen tenminste de hiërogliefen die (opvallend genoeg) door Romeinse steenhouwers zijn aangebracht en die de lof zingen van keizer Domitianus. Hij liet de obelisk in de stad oprichten, waarschijnlijk bij de tempel ter ere van zijn familie, de Flavii, op de Quirinaal. In 311 kreeg de obelisk een centrale plaats in de Circus van Maxentius aan de Via Appia. Daar lag hij in stukken uiteen, totdat Innocentius X zijn oog erop liet vallen.

S. Agnese

Op de plaats waar de heilige Agnes stierf verrees in de middeleeuwen een kerk. In de 17de eeuw werd de S. Agnese herbouwd en voltooid, onder meer door Francesco Borromini.

In de kerk

Boven de ingang is het grafmonument van Innocentius X (1644– 1655), de paus van de Piazza Navona. Hij was zoveel geld kwijtgeraakt aan zijn bouwactiviteiten in de stad en aan zijn schoonzus Olimpia ( 188–189), dat er geen geld meer was voor een graf in de St.-Pieter.

In de tweede kapel links staat een klassiek-Romeins beeld, dat in christelijke tijd werd omgedoopt tot de heilige Sebastiaan.

In een kapel (ingang links in het zijschip) wordt de schedel van de heilige Agnes bewaard: Sacra Testa.

Rechts van de ingang (onder het opschrift Luogo del Martiri) bevindt zich een deur, die toegang geeft tot enige ruimten onder de kerk, restanten van het Stadium van Domitianus en volgens de traditie de plaats van het bordeel waarin Agnes terechtkwam. Sinds enige jaren zijn de ruimten niet meer toegankelijk.

Pasquino

Op de hoek van de Piazza di Pasquino, tegen de muur, staat een sterk aangevreten beeld uit de 3de eeuw v.Chr. Toen was het Menelaos die het lijk van Patroklos droeg. Nu heet het de Pasquino. Bernini vond het het mooiste beeld van de antieke cultuur en zo kan men overal schoonheid aantreffen, mits men er maar oog voor heeft.

Het beeld kreeg zijn huidige plaats in 1501, vlak bij de werkplaats van een kleermaker, een zekere Pasquino. Tot zijn klanten behoorden kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, met wie de kleermaker – scherp en snedig als hij was – als het zo uitkwam meer dan één rekening vereffende. Dergelijke commentaren vonden hun neerslag in spottende gedichtjes die aan het beeld op het pleintje werden opgehangen. ‘Pasquinades’ heetten ze, ‘paskwillen’ zeggen wij nu. Zie ook pp. 133–134.

S. Maria dell’Anima

In de middeleeuwen begonnen de vreemdelingen naar Rome te trekken, op weg naar de graven van de martelaren. Zij werden peregrini of pellegrini (pelgrims) genoemd. Met de instelling van het Heilig Jaar in 1300 nam het aantal pelgrims enorm toe. Er kwamen gastenverblijven om al die pelgrims op te vangen. Voor het Heilig Jaar van 1350 werden door Jan en Katrijn Peters uit Dordrecht drie huizen voor de pelgrims uit het noorden ingericht: één voor de mannen, één voor de vrouwen en een kapel voor de eredienst. In het begin van de 16de eeuw werd in dat complex de S. Maria dell’Anima gebouwd. De band met het noorden bleef, want de kerk werd de kerk van de Duitsers, Nederlanders en Belgen.

Voor de toegang tot de kerk gaat men voorbij de kerk meteen linksom en dan weer meteen linksom, het steegje in.

In de kerk

Rechts van het hoofdaltaar is het graf van paus Adrianus VI, in Utrecht geboren als Adriaan Florisz. Boeyens, zoon van een scheepstimmerman ( p. 193). Hij werd de leraar van de jeugdige Karel V en bisschop van het Spaanse Tortosa. Tijdens het conclaaf van 1521 (waar hij niet aanwezig was) werd hij tot paus gekozen. Ruim een halfjaar na zijn verkiezing kwam Adriaan in Rome aan. Op zijn grafsteen zie je zijn intocht bij de Porta San Paolo, met een veelzeggende tekst:

Proh dolor, quantum refert

in quae tempora vel optimi cuiusque virtus incidat.

(Wat een treurnis! Wat maakt het toch veel uit, onder welke omstandigheden de mensen, zelfs de meest deugdzame, leven.)

Palazzo Altemps

Het renaissancepaleis Palazzo Altemps bergt sinds 1997 een deel van de verzameling klassieke beelden van het Museo Nazionale Romano. Het betreft vooral de beeldencollectie die in de 16de en 17de eeuw bijeengebracht werd door de families Altemps en Ludovisi. In die tijd was het gebruikelijk ontbrekende delen aan de beelden aan te vullen of het beeld wat ‘op te knappen’. In de toelichting die het museum in de zalen verzorgt, is het proces goed te volgen. Bij alle klassieke kunst loont het ook de moeite het Palazzo Altemps zelf te bekijken: prachtige architectuur en schitterende decoraties.

PALAZZO ALTEMPS, Piazza S. Apollinare 48, www.archeorm.arti.beniculturali.it (Italiaans). Geopend di.–zo. 9–19.45 uur. Speciaal ticket, drie dagen geldig, ook voor Palazzo Massimo, Terme di Diocleziano (p. 228) en Crypta Balbi (p. 136). Bereikbaarheid: zie Piazza Navona (p. 186).

Pantheon en omgeving

Pantheon

Het Pantheon werd in 27 v.Chr. gebouwd door Marcus Agrippa, de schoonzoon van keizer Augustus. M(ARCUS) AGRIPPA L(UCII) F(ILIUS) CO(N)S(UL) TERTIUM FECIT staat er boven de gevel: Marcus Agrippa, zoon van Lucius, voor de derde keer consul, heeft deze tempel laten bouwen.

In zijn huidige vorm is het Pantheon het resultaat van een herbouw in de 2de eeuw, mogelijk naar tekeningen van keizer Hadrianus zelf. Deze keizer (117–138) was bouwkundig druk in de weer, bijvoorbeeld in Athene en in Tivoli. In Rome ontwierp hij de Tempel van Venus en Roma en zijn eigen mausoleum.

Over de naam Pantheon bestond al in de oudheid onzekerheid. In de 3de eeuw schreef Dio Cassius: ‘Misschien heeft het die naam, omdat er beelden van veel goden staan, maar volgens mij komt het, omdat het Pantheon door zijn koepel op de hemel lijkt.’ Begin 7de eeuw werd het Pantheon een christelijke kerk, de S. Maria ad Martyres. Paus Bonifatius IV (608–615) liet de resten van martelaren uit de catacomben naar de nieuwe kerk brengen. Hij had hiervoor 38 wagens nodig.

In zijn huidige staat voert het Pantheon – meer dan welk ander klassiek bouwwerk ook – de bezoeker terug naar de bloeitijd van het Romeinse Rijk. Veel is nog zoals toen: de marmerbekleding, de zuilen, de vloer (met de klassieke afvoerputjes) en niet te vergeten de bronzen deuren. Veel is echter ook verdwenen.

Meest befaamde plundering is het verwijderen van de bronzen plafondbalken uit het dak van de voorhal. Paus Urbanus VIII (van de familie Barberini) liet het brons onder meer gebruiken voor 80 kanonnen op de Engelenburcht en voor de baldakijn die Bernini boven het hoofdaltaar van de St.-Pieter plaatste. Pasquino reageerde zoals steeds in het Latijn: ‘Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini’ (wat de barbaren niet deden, deden de Barberini).

PANTHEON. Geopend: ma.–za. 8.30–19.30, zo. en feestdagen 9–18 uur. Bereikbaarheid: 30, 40, 64, 70, 87, 116, 492, ook via Largo di Torre Argentina (p. 138).

In het Pantheon hebben enkelen van de grote zonen van Italië hun laatste rustplaats gevonden: koning Victor Emanuel II (1820–1878) en Umberto I (1878– 1900). De bronzen ornamenten van de graftombe van Victor Emanuel zijn afkomstig van omgesmolten kanonnen van de Engelenburcht. Zo zet de geschiedenis soms de dingen weer op hun oude plaats.

Ook bevindt zich in het Pantheon het graf van de jong gestorven schilder Rafael (1483–1520), met een melancholiek grafschrift: ‘Hier rust Rafael. Toen hij leefde, vreesde de Natuur door hem overtroffen te worden. Zij vreest met hem te sterven, nu hij dood is.’ De dood van Rafael was om meer dan één reden betreurenswaardig. Toen hij een flauwte had gekregen, gaven de artsen hem in plaats van eten een aderlating. Dit bespoedigde het einde van de jonge schilder. Hij stierf in de armen van een mooie bakkersdochter, Margherita, ‘la Fornarina’ ( pp. 203–205).

Wie op eerste pinksterdag in Rome is, kan een bijzondere gebeurtenis na de mis in het Pantheon meemaken. De Heilige Geest daalt dan niet in vurige tongen op de gelovigen neer, maar in de vorm van een regen aan rode rozenblaadjes.

S. Maria sopra Minerva

Op het terrein van een tempel van de Egyptische godin Isis werd in de 8ste eeuw een kerkje gebouwd, niet sopra (boven op), maar in de buurt van een klassieke Tempel van Minerva/Isis. In 1280 werd het kerkje vervangen door de S. Maria sopra Minerva, de enige gotische kerk van betekenis in Rome. In 1453 werd de kerk van een renaissancegevel voorzien.

Kerk en het erachter liggende klooster behoren tot de orde van de dominicanen. Zij maakten (als gastheren van de inquisitie) begin 17de eeuw het historische proces tegen Galileo Galilei mee. Aan het eind hiervan werd eens en voor al vastgesteld dat de zon om de aarde draait. In 1981 werd het proces door het Vaticaan herzien.

Rechts van de ingang zijn enkele witmarmeren stenen ingemetseld in de muur. Zij geven aan welke stand het water van de Tiber bij overstromingen bereikte.

In de kerk

Onder het hoofdaltaar ligt de heilige Catharina van Siena (hoewel, niet geheel, want haar hoofd en één vinger bevinden zich in de Dominicuskerk in Siena). Catharina was in de 14de eeuw een dominicaanse non, die zo opviel door haar diplomatieke talenten dat de mensen zich afvroegen: ‘Hoe komt zoveel wijsheid in zo’n nietig vrouwmens?’

Het was de tijd dat de pausen in het Franse Avignon zetelden, op de vlucht voor de adellijke conflicten in Rome. Catharina werd uitverkoren om een dringend beroep te doen op paus Gregorius XI terug te keren naar Rome. Zij kweet zich doeltreffend van deze taak. ‘Kom toch,’ zei Catharina tot de Heilige Vader, ‘uw uitgehongerde lammekens snakken naar het uur waarop u komen zult om de plaats in te nemen van uw voorganger en voorvechter, de apostel Petrus.’

Haar missie had succes, hoewel niet iedereen er even gelukkig mee was. De inwoners van Florence zeiden: ‘Ze zeggen dat hij scheep is gegaan. Laten we hopen dat hij verzuipt.’ Dat was in 1377, Catharina was toen 29 jaar oud. Op 33-jarige leeftijd stierf zij in Rome.

Links van het hoofdaltaar staat de Kruisdragende Christus, een werk van Michelangelo. Om de voet tegen de talrijke kussen en strelingen van vrome liefde te beschermen had Christus lange tijd een bronzen schoen. Die is inmiddels verwijderd. Om andere redenen werd rond de lendenen later een bronzen doek gedrapeerd. Die zit er nog.

Links van het hoofdaltaar is het graf van de dominicaanse schilder Fra Angelico. In 1455 stierf hij in het aangrenzende klooster.

In de apsis bevinden zich de graftekens van twee Medicipausen: links Leo X (een van de renaissancepausen) en rechts Clemens VII (de opvolger van onze paus Adrianus VI).

De zijkapel rechts in het dwarsschip is de Cappella Carafa, fameus door de fresco’s die Filippino Lippi tussen 1489 en 1493 aanbracht. Lichtknopje links. Rechts de triomf van de heilige Thomas van Aquino. Twee jongetjes kijken toe: de latere pausen Leo X en Clemens VII. In de linkerbenedenhoek een kijkje op het oude Lateraans Paleis, met het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius. Tegen de achterwand de Hemelvaart van Maria en (in de omlijsting) Maria-Boodschap.

Links staat het graf van de Carafapaus Paulus IV (1555–1559; pp. 159–160 en p. 211), de man van de inquisitie, het getto en de Index. Een paus, zo vreeswekkend om aan te zien, dat zelfs de Spaanse hertog van Alva – toch niet voor een kleintje vervaard – beefde bij zijn aanblik, aldus de geschiedenis. Pirro Ligorio, de man van Tivoli (zie p. 258), maakte de tombe voor deze paus.

Obelisk

Vóór de S. Maria sopra Minerva staat een vrolijk obeliskje, gedragen door een al even guitige olifant. Ook deze obelisk is afkomstig uit de kloostertuin van de dominicanen. Je bevindt je immers in de Egyptische wijk van het oude Rome.

Paus Alexander VII (1655–1667) liet er door Bernini een aardig geheel van maken en bracht de tekst aan: ‘Het vereist een krachtige geest om de last der wijsheid te dragen.’ Links en rechts het wapen van de Chigifamilie, waartoe paus Alexander behoorde.

S. Ignazio

De Gesù en de S. Ignazio zijn de belangrijkste kerken van de orde der jezuïeten. Beide vertegenwoordigen met hun barokke pracht de zogeheten jezuïetenstijl, hoogtepunt van de barokperiode in het 17de-eeuwse Rome. Een van de technieken die de grootmeesters van de barok erop na hielden, wordt trompel’oeil genoemd, gezichtsbedrog. Dit perspectivisch spel plaatst de toeschouwer voor leuke verrassingen.

De S. Ignazio is het werk van twee jezuïeten: de architect Orazio Grassi en de schilder Andrea Pozzo. Deze Pozzo was de grondlegger van een systematische perspectiefleer. In het plafond van de S. Ignazio heeft hij zich uitgeleefd. Ad maiorem Dei gloriam (tot meerdere eer van God), zoals hij in zijn standaardwerk schrijft, naar de lijfspreuk van Ignatius, de stichter van de orde.

In de kerk

De plafondschildering is in perspectief geschilderd. Een marmeren schijf midden in de kerk geeft aan waar je moet gaan staan. Je ziet de heilige Ignatius die zijn intrede doet in het paradijs. Naar vier richtingen tronen heiligen uit de jezuïetenorde boven de werelddelen, een hommage aan de wereldwijde missie-activiteiten van de jezuïeten. Aloysius boven Europa, Franciscus Xaverius boven Azië en Petrus Claverius boven Afrika. Amerika moet het zonder heilige doen.

De monniken van een klooster in de buurt lieten de jezuïeten weten, dat ze maar niet aan een koepel moesten beginnen. Die zou het licht uit hun bibliotheek weghalen. De jezuïeten willigden het verzoek van hun broeders in Christus in, maar zorgden dankzij de geniale streken van Pozzo toch voor een koepel. Besloten werd tegen het plafond een koepel te schilderen, in nauwkeurig perspectief. Ook hier geeft een schijf in de vloer het punt aan, waarvandaan de bezoeker alles in de juiste verhoudingen ziet. Vergeet niet een muntje in de lichtautomaten te werpen.

Caravaggio

Tussen het Pantheon en de Piazza Navona liggen twee kerken die werk bevatten van de fameuze Italiaanse schilder Caravaggio (1573– 1610): de S. Luigi dei Francesi en de S. Agostino.

S. Luigi dei Francesi

De S. Luigi dei Francesi werd in de 16de eeuw gebouwd als kerk van de Fransen en gewijd aan hun heilige koning Lodewijk IX (1215–1270). Deze Lodewijk werd op 11-jarige leeftijd koning van Frankrijk. In de loop van zijn leven ontwikkelde hij zich tot een ware ‘vader van armen en zieken’. Hij nam deel aan twee kruistochten, waarvan de tweede hem fataal werd.

Giacomo della Porta ontwierp de gevel.

In de kerk

In 1597 gunde kardinaal Francesco del Monte Caravaggio de opdracht schilderstukken te maken voor een kapel in de kerk. Het werden zijn eerste grote religieuze werken, te bewonderen in de laatste kapel links (lichtautomaat rechts). Het is de Contarellikapel, genoemd naar de Franse kardinaal Mathieu Cointrel. Hij liet zijn erfgenamen geld na voor de decoratie van de kapel, ter ere van zijn naamheilige Mattheüs.

• De roeping van Mattheüs (links) werd in 1600 enthousiast ontvangen. De tollenaar Mattheüs krijgt (in een typisch Romeinse kroeg) bezoek van Jezus die hem roept om zijn volgeling te worden. De binnenvallende zonnestraal is symbolisch: Gods genade treft Mattheüs.

• De dood van Mattheüs (ook uit 1600, rechts). Volgens middeleeuwse legenden bekeerde Mattheüs in Ethiopië de verloofde van de koning. Dat vond de koning geen goed idee en Mattheüs werd gedood met het zwaard.

• Mattheüs en de engel (boven het altaar) maakte Caravaggio twee jaar later. Zijn versie van Mattheüs als een oude man met plompe benen en smerige voeten vond geen genade bij de priesters van de S. Luigi. Het stuk verdween uit Italië en heeft tot 1945 in Berlijn gehangen. Toen ging het voorgoed verloren. In een tweede versie kreeg Mattheüs de trekken van een nobele man die via een engel geïnspireerd wordt tot het schrijven van zijn evangelie.

Verder in de kerk fresco’s van Domenichino in de tweede kapel rechts. Ze geven scènes weer uit het leven van de heilige Caecilia ( pp. 220–221). Het altaarstuk is van Guido Reni: Caecilia, naar een origineel van Rafael. (Lichtknop tussen de tweede en derde kapel.)

S. Agostino

De S. Agostino was eind 15de eeuw de eerste renaissancekerk van Rome. De gevel werd opgetrokken uit blokken travertijn van het Colosseum.

In de kerk

In de eerste kapel links hangt de Madonna dei Pellegrini, waaraan Caravaggio in 1604 en 1605 werkte. De mensen die het werk zagen, herkenden in de Madonna onmiddellijk de befaamde Lena, de vriendin van Caravaggio. Dat vonden ze wel leuk. Minder leuk vonden ze de vieze voeten en de armoedige kleding van de pelgrims. Dat was weer net iets te confronterend.

Niet alleen Caravaggio trekt mensen naar de kerk, ook het beeld van de Madonna del Parto (de Madonna van de Bevalling), dat – als je binnenkomt – rechts van de ingang staat en dat in 1521 door Jacopo Sansovino werd gemaakt. Het is een van de meest vereerde beelden in Rome. Eromheen zie je veel geschenken, blijken van dank voor de bijstand van Maria in moeilijke omstandigheden. Onder meer een schilderijtje van een man die van een ladder viel en dit kennelijk kon navertellen (rechtsboven). Deze vorm van erkentelijkheid begon lang geleden, toen een arme vrouw het Mariabeeld om hulp smeekte. Maria antwoordde: ‘Als ik iets had, zou ik je helpen. Maar ik ben zelf zo arm.’ Vanaf dat moment hebben de gelovigen het beeld met geschenken overladen.

Op de derde zuil links een fresco van de profeet Jesaja, van de hand van Rafael (1512). Bij de uitvoering liet Rafael zich (duidelijk) inspireren door het werk van Michelangelo in de Sixtijnse kapel.

In de kapel links van de apsis bevindt zich de tombe van de heilige Monica, de moeder van de kerkvader Augustinus. Zij stierf in 387 in Ostia.

Van Pantheon naar Trevi

Wandelpad

Van het Pantheon naar de Trevi-fontein loopt sinds enige jaren een supertoeristisch ‘wandelpad’, in een baan van kleine steentjes in het plaveisel aangegeven (zie kaartje p. 185). Beginpunt in de Via dei Pastini. Onderweg word je hier en daar via stevige informatiezuiltjes bijgepraat. Voor blinden is daar een tekst in braille. Er zijn een paar leuke punten op de route. De Piazza di Pietra is van het lieflijke soort. Aan één zijde wordt het pleintje afgesloten door de beurs van Rome, met in de gevel elf imposante zuilen van de zogeheten Tempel van Neptunus. In de wetenschappelijke werkelijkheid gaat het om het Hadrianeum, een heiligdom dat in de 2de eeuw n.Chr. gewijd werd aan de vergoddelijkte keizer Hadrianus. In de oudheid stond de tempel op een hoog podium. Als je aan de rand van de tempel naar beneden kijkt, kun je zien hoe lang dat geleden is.

Aan de overzijde van de Corso begint de Via delle Muratte, met talrijke boekenstalletjes, tevens voorzien van prachtige foto’s uit de filmgeschiedenis. Aan het eind van de wandeling wacht de grootste verrassing: de Trevi-fontein (zie p. 175).

Piazza di Montecitorio

Via de Piazza Capranica kom je in het regeringscentrum van Italië. Eerst even in de Via Uffici del Vicario ijsjes eten bij Giolitti( p. 31) en dan naar de Piazza di Montecitorio. Daar zetelt het Italiaanse parlement, de Kamer van Afgevaardigden. Het plein wordt beheerst door een obelisk uit de 6de eeuw v.Chr., door keizer Augustus uit Egypte gehaald als centrum voor zijn immense zonnewijzer op het Marsveld. Een uniek exemplaar, omdat deze obelisk op de top nog voorzien is van het antieke gnomon, de bronzen bol die met zijn schaduw op de grond de tijd aangaf.

Piazza Colonna

Aan de ernaast gelegen Piazza Colonna bevindt zich het Palazzo Chigi, de ambtswoning van de premier van Italië. Het plein wordt beheerst door de Zuil van Marcus Aurelius (met de apostel Paulus op de top), pendant van de Zuil van Trajanus op de Keizerfora (met Petrus als bekroning). Na de dood van keizer Marcus Aurelius in 180 richtte zijn zoon Commodus de zuil op. Tot 193 werd gewerkt aan dit zegeteken voor de overwinningen van Marcus Aurelius op de Marcomannen, Quaden en Sarmaten. Domenico Fontana schreef deze prestatie (op de sokkel) per abuis op naam van Marcus’ voorganger Antoninus Pius. Aan de Piazza Colonna, aan de overzijde van de Corso, is ook een ingang van de Galleria Alberto Sordi ( pp. 85–86).