Een ontbijt

'...en daarna zijn we in Kerneval die schilderijen van de apostelen gaan bekijken, die met de symbolen van hun beroep, die ik alleen nog maar als reproduktie had gezien, en daarna zijn we de Loire afgezakt tot in de buurt van Chi-non, waar dat beeldenpark is waar zoveel om te doen is geweest, maar in de gids stonden de verkeerde openingstijden en daarom moesten we een dag stukslaan met het bekijken van chateaus en zo en nog een keer teruggaan, maar dat was zeker de moeite waard, vond je niet, schat? En daarna nog een paar dagen een beetje lanterfanteren, wat Hugh volgens mij een hele opluchting vond als intermezzo na zo veel werk van jouw broer te hebben bekeken, hoewel hij bijna net zo'n grote fan is als ik, en toen zijn we via het massif naar het zuiden gereden, dat was schitterend, en nu hebben we nog drie dagen, waarin we de spullen in het museumpje in Arles gaan bekijken, in zijn vroegere huis, voordat we de auto in Marseille terugbrengen en weer naar huis vliegen, maar Hugh wil daar nog liever niet aan denken want hij doet het in zijn broek als hij moet vliegen, is het niet, schat?'

De vraag viel samen met het ogenblik waarop de ongelukkige minnaar een tartine verorberde, zodat ons genadiglijk ieder antwoord behalve een zeer bereidwillig 'humoristisch' hoofdknikje bespaard bleef. We zaten aan het ontbijt op de patio en het tijdstip van de ochtend schonk ons nog altijd de schaduw van de plataan; ik had mijn nieuwe bezoekers, die een nachtje zouden logeren, verteld dat ze vroeg genoeg zouden aankomen om te kunnen genieten van het ochtenduitzicht over de compacte reliëfkaart van rotsen, olijfbomen en wijngaarden, met een vlammende zon boven de ongeveer acht kilometer verder op de top van een heuvel gelegen stad Gordes.

'Het is bewonderenswaardig gewiekst van jullie om de zaken zo naadloos in de pleziertjes over te laten gaan,' beweerde ik schelmachtig, 'maar uiteraard bestaat iedere huwelijksreis in zekere zin per definitie uit een versmelting van werk en genot.'

'Dat is iets wat Duchamp zo goed tot uitdrukking brengt in The Bride Stripped Bare by Her Bachelors, Even — hoe het gemechaniseerde binnendringt in gebieden waar de overheersende officiële beeldspraak nog altijd in het teken staat van de intimiteit. Volgens mij wil Duchamp beweren dat de ineenstorting van de privé-sfeer kan worden vergeleken met de verwatering van de traditionele systemen om kunst te beoordelen, evenals uiteraard die van de crisis in de verhoudingen tussen de geslachten in het kapitalisme. Absoluut. Ik heb met de gedachte gespeeld om op Duchamp te promoveren. Ze hebben me ooit een baan in Californië aangeboden om de geschiedenis van de avantgardekunst te doceren. Dat heb ik u geloof ik wel eens verteld. Heeft uw broer ooit over Duchamp gesproken?'

'Hywl, probeer eens of je deze vijgenconfiture ook zo goed vindt passen bij die brioche. Volgens mij de beste toepassing van vijgen, zeker sinds D.H. Lawrence's gênante vergelijking van de vijg met de vrouwelijke geslachtsdelen — maar tijdens de wittebroodsweken zullen jullie van zo'n oude vent als ik beslist niet zulke vieze praatjes willen aanhoren. Mijn Italiaanse vrienden zeggen dat vijgen ideaal samengaan met Parmaham. Deze zijn uiteraard van de eigen boom. Nog wat koffie, Laura? Dommage. Nee, ik denk dat Bartholomew vond dat Duchamp beter had kunnen blijven schaken. Maar laten we nu niet over van die vervelende dingen die met werk te maken hebben praten. Daarvoor zijn er straks nog zeeën van tijd. Ik heb je een formeel interview beloofd, en dat formele interview krijg je ook. Uiteraard onder voorwaarde dat Hywl ermee akkoord gaat...'

'Ik heb mijn boek en uw zwembad. Ik denk niet dat ik er moeite mee zal hebben de tijd tot vanavond door te komen,' zei hij, snel in de richting van Laura kijkend met een blik die, ik vind het stuitend om te moeten zeggen, een heel kleine opflakkering van echtelijke wellust uitdrukte.

'...en daarna zal ik jullie behoorlijk te eten geven,' vervolgde ik op ferme toon. 'Een snackje voor de lunch, want wij arme stakkers moeten ploeteren en Hywl, we zouden toch niet willen dat je maagkramp krijgt en in het zwembad zou verdrinken. Maar voor vanavond staat er wat sub-stantiëlers op het menu en dan zeg ik jullie in de ochtendstond na een piepklein hapje vaarwel.'

'U bent veel te g...'

'Maar misschien moet ik eerst een paar algemene, klei-207

ne dingetjes met jullie doornemen, regels is zo'n vervelend woord, maar eigenlijk komt het daar wel op neer. Pas op aan de linkerkant van het ondiepe gedeelte van het zwembad — de rand van het trapje is scherp en je kunt je er lelijk aan snijden en we willen je toch niet naar de médecin hoeven te brengen voor een tyfusprik en zo kostbare inter-viewtijd verliezen. Kijk ook uit voor schijnbaar verdronken wespen, want heel wat behouden nog altijd hun steek-vermogen. Je zou misschien kunnen zeggen dat het vermogen om te steken terwijl je er schijnbaar dood uitziet, juist het element is dat aan het acroniem wasp zijn metaforische toepasselijkheid verleent. Nou ja, dat is maar een ideetje. Hoe dan ook, er is een handig soort garnalennet dat ook nuttig is om drijvende bladeren te verwijderen. Ik vrees dat ik erop moet staan dat de voeten worden afgedroogd voordat zwemmers het huis betreden — Laura zal het patroon van de kelim achter de deur zijn opgevallen, hoewel alleen iemand die een beetje thuis is in de Oosterse tapijten de zeldzaamheid en waarde ervan ten volle op prijs zal kunnen stellen. Ik denk dat er wel een paar extra badslip-pers in het schuurtje liggen, hoewel ik er niet zo zeker van ben of we ze ook in jouw maat hebben, Hywl, want het komt me voor dat je opmerkelijk grote voeten hebt. Als je een kleine verfrissing of versterking tot je wilt nemen, denk er alsjeblieft aan: mi casa es su casa — met andere woorden, je kunt het zelf klaarmaken, maar als je een kop thee wilt, vergeet dan niet dat de automatische ontsteking van het gas niet bijzonder betrouwbaar is. En dan tot slot, maar het is wel erg belangrijk, als je besluit naar het dorp te wandelen via de weg over de heuvel en niet die beneden om de heuvel heen loopt, neem dan bij de splitsing onder geen enkele voorwaarde de hoge weg, die je (zoals inderdaad het geval is) sneller naar het dorp lijkt te brengen dan het lagere en ruigere pad, dat zo ontmoedigend eerst een stuk omlaagloopt zodat je heel wat van je moeizaam verworven hoogte verliest, wat zeker voor Hywl opgaat, als je ook maar de geringste tekenen vertoont van een paar pondjes te veel; maar neem onder geen enkele voorwaarde de hoge weg, want die loopt over het land van twee broers, schatten van mensen, behalve als ze hun buks in de hand hebben en op eigen terrein rondstruinen. Een paar jaar geleden was er een afgrijselijk misverstand met een Engelse buurvrouw die hier placht binnen te vallen om van het zwembad gebruik te maken, niet altijd, entre nous, nadat ze daartoe uitdrukkelijk officieel was uitgenodigd. Vergeet dus niet, om de heuvel heen, niet eroverheen. Goed, dat is ongeveer alles. Lunch tegen enen. Daarna... ik weet hoe veel slaap wittebroodsvierders nodig hebben, dus ik laat je een paar uurtjes met rust, Laura, terwijl Hywl en ik naar de stad rijden om een paar essentiële dingen voor het avondeten in te slaan, en dan kunnen we de rest van de middag ons interview voortzetten.'

Coup d'oeil - niet toevallig een Franse uitdrukking.

De luidruchtige Hywl liep weg om de koffers uit te pakken en in het algemeen in het huis te rumoeren, terwijl ik efficiënt afruimde en Laura zich een ogenblik koesterde. Een van problemen van een correct ontbijt is het vinden van het juiste evenwicht tussen verkwikking en verzadiging. Er bestaan de meest uiteenlopende ontbijtgewoontes in de verschillende culturen en de nationale opvattingen verschillen over maar weinig onderwerpen zozeer als over het ontbijt. De Mexicaanse arbeider die voor dag en dauw opstaat, een stuk churro in zijn koffie doopt, en na een slok uit de drankfles zich naar het oord van zijn zwoegen spoedt; de rechtgeaarde Fransman aan de zinc met zijn kom café-au-lait en zijn facultatieve croissant; de Victoriaanse grondwerker met zijn bokking, zijn kedgeree, zijn met jam besmeerde toost en zijn lamskotelet; de Australische veedrijver, in een raadselachtige harmonie met de heetgebakerde gaucho van de verre Argentijnse pampas onder dezelfde zuidelijke hemel, gedenkt de zonsopgang (die, in onze verbeelding, over een quasi-Marsachtig rood landschap met rotsen en zand strijkt) met biefstuk, eieren en ketchup; of Casanova, die ontbeet met tweehonderd oesters voor hij aan zijn echte dagtaak begon, verleiden of bibliotheekbezoek (er bestaat misschien een zekere continuïteit tussen beide bezigheden waar nog nooit op is gewezen, iets dat te maken moet hebben met het wezen van het catalogiseren); de Japanner, met zijn onvoorstelbare soep; de op het paard genoten ochtenddronk van de Mongolen, die een ader in de hals van hun rijdier openen om daaruit het versterkende bloed te zuigen; de inventieve, vreselijke ontbijten van nomaden op de steppe, in de woestijn en bij het overschrijden van bergpassen. Mijn broer was, kenmerkend voor hem, een groot voorstander van het 'gebakken ontbijt' — of, zoals hij het hardnekkig placht te noemen, als eerbetoon aan zijn verblijf in Dublin, waar hij naar hij beweerde de smaak voor dit ontbijt had ontwikkeld — het cio, ofte wel, het Complete Ierse Ontbijt. Ik gebruikte deze maaltijd samen met hem in menig naargeestig café, om maar te zwijgen van de stoffige, maar goedverlichte studio's en ateliers, waar hij steevast een fornuis installeerde (doorgaans illegaal, gewoonlijk op gas), waarop hij zijn combinaties van bacon-ei-worstjes-en-geroosterd-brood bereidde (het was meestal lastig om aan betrouwbare bloedworst te komen en die was dus a volonté), en hij sprak de ingrediënten uit alsof het een woord was: baconei-worsttoost. Hij mocht graag beweren dat iedereen die 'een behoorlijk gebakken ontbijtje' kon maken de elementaire vaardigheden in de omgang met tijd en ingrediënten beheerste om elk ander gerecht te bereiden: 'Vergeleken met een cio is kalf "Prince Orloff " met pommes soufflées kinderspel.' Mijn eigen voorkeur gaat uit naar een paar met zorg geselecteerde vruchten en een kop koffie; dierlijke vetten en granen zijn respectievelijk te onverteerbaar en te ontmoedigend om in de ochtend genuttigd te worden. Soms kan een croissant ermee door, maar dat hangt ervan af of er een boulangerie van voldoende kwaliteit in de buurt is. In mijn huis in de Provence hangt het ervan af of ik de moeite kan nemen even naar de stad te wippen voor de daagse boodschappen voor ik anderszins ontbijt; gewoonlijk kan ik er niet genoeg enthousiasme voor opbrengen. De croissants en tartines van vandaag waren een concessie aan de hollebolle Hywl.

'Zullen we dan maar beginnen?' Ik liet Laura schrikken door mijn vraag. Ze ging rechtop zitten en terwijl ze dat deed kroop haar ruime short over de bovenkant van haar vergulde knieën.

'Het is hier zo heerlijk dat je helemaal geen zin meer hebt om te werken. Ik vraag me af of ik ooit een steek zou uitvoeren als ik hier woonde.'

'Je raakt eraan gewend.'

Een gekko, die was gegalvaniseerd door de stijgende hitte, flitste over de patiotafel tussen ons in. Laura begon verschillende schriften en technische hulpmiddelen te rangschikken, die ze te voorschijn toverde uit een ruime, artistiek aandoende raffia schoudertas.

'Meneer Winot, misschien kunt u me een korte samenvatting geven van uw en B.W.'s opvoeding, zodat...' 'B.W.?'

'Sorry, uw broer - zo noem ik hem in mijn aantekeningen. Om voorlopig van het probleem af te zijn waarmee ik te maken krijg als ik eraan toekom de biografie te schrijven, namelijk of ik hem Barry zal noemen, wat op mij toch wat al te kameraadschappelijk overkomt, of Winot, maar dat riekt weer zo naar kostschool. Daarom heb ik besloten nog niets te besluiten tot ik met schrijven begin.'

'Ik hoop en vertrouw dat ik de hele tijd Tarquin ben. Tarquin Tarquinibus, de Tarquin van de Tarquinii. Zoals je waarschijnlijk wel weet, luidt mijn doopnaam Rodney: dat Tarquin was mijn eigen bijdrage, onder invloed van Shake-speare's charismatische schurk. Ha ha. Wat is die Lucretius toch een dooie diender - niets dan deugdzaamheid, niets dan jammerklachten. Een korte samenvatting van onze opvoeding. Nee, ik denk niet dat ik daaraan begin. Maar als je me een specifieke vraag stelt, zal ik je er specifiek op antwoorden.'

Ik zou mijn ondervraagster te kort doen als ik hier niet haar kortstondige verslagenheid en haar snelle herstel daarvan zou vermelden, als een regiment vertrouwde legionairs die van een grensgeschil terug werden gecommandeerd om een opstand in de hoofdstad te onderdrukken. Het gedruis van de cicaden vormde een plotselinge ongevraagde inbreuk op mijn aandacht, een van die snelle overgangen van de gebieden onder de bewustzijnsdrempel naar de gebieden daar ver boven, waarbij ik als in een lift met raketaandrijving werd opgetild vanuit een diepe toestand van achteloosheid naar een hinderlijke toestand waarin het onmogelijk was het te negeren.

'Oké,' zei ze, terwijl ze op een aantrekkelijke, zakelijke manier haar papieren opnieuw ordende. 'Vertel me dan iets over uw opvoeding en die van uw broer.'

De peinzende Tarquin staarde bekoorlijk een ogenblik in de verte.

'Ik geef er de voorkeur aan de kroniek van mijn vroege ontwikkeling niet aan de hand van uiterlijke zaken te schetsen. In dit opzicht staan de wensen van de biograaf en het leven van zijn onderwerp haaks op elkaar. Want wat zegt een dorre opsomming van scholen, prijzen, waslijstjes ons per slot van rekening over de subjectiviteit zoals deze werd gevoeld en ervaren? Nu bevat een waslijst misschien meer elementen van de subjectiviteit van de betreffende persoon dan de andere geboekstaafde parafernalia — meer grillen, meer aleatoire individuele trekken. Kan het kloppen dat onze held werkelijk een week lang zijn onderbroek niet verschoonde, en er pas in het volgende trimester toe overging tweemaal daags een schone aan te trekken? Welke bestemming kon hij in vredesnaam hebben gehad voor dat geborduurde smokinghemd dat, zoals we op deze bon kunnen nalezen — met dat eigenaardige prachtige handschrift, dat in de aan verbeeldingskracht zo rijke, fïctionaal ingestelde geest van onze historicus de mogelijkheid oproept van een romance tussen de schuchter blozende schoonheid achter de toonbank en de geruïneerde reus, de kunstenaar die haar tijdens zijn wekelijkse pelgrimage zijn tas met wasgoed overhandigt, een vergankelijk menselijk contact waar hij, zonder het te beseffen, afhankelijk van is geworden — een "blijvende smet" heeft? (Misschien een titel voor de biografie?) Misschien zal een schrijver op zekere dag een leven verzinnen dat hij eenvoudig presenteert in de vorm van een reeks documenten, zonder enige nadruk of commentaar: geboorteakte, schoolrapporten, rijbewijs, levensverzekeringspolis, op vraagbrief) es voor niet op tijd ingeleverde boeken van de bibliotheek, waslijstjes, de inventarislijst van de huisraadverzekering, boodschappenlijstjes, blanco doktersrecepten, ongebruikte tegoedbonnen van het tankstation, een onder valse naam ingevulde, maar nooit ingediende aanvraag voor een paspoort, en een laatste collectie rekeningen van artsen en verpleegservices, met als climax een verbluffend hoge factuur van een chique begrafenisondernemer. Zo'n structuur kun je invullen met je eigen vertroostende fictieve voorstellingen van prestatie en ontwikkeling. Enerzijds: dat allemaal te hebben gedaan! Anderzijds: tegen welke prijs! En in contrast daarmee onze eigen levens: hoe saai, hoe zonder enig risico, maar ook hoezeer, hoeveel meer, te verkiezen!

Maar om je vraag te "beantwoorden", ik werd opgevoed door huisleraren, een proces dat niet zoveel verschilt van een autodidacte opleiding. Mijn broer bezocht een reeks kostscholen, naar het schijnt educatieve mausoleums met afnemend prestige waaraan hij zijn absolute gebrek aan belangstelling voor algemene culturele onderwerpen toeschreef, en eveneens de straalvervelende pretentie van klassenloosheid die hij tentoonspreidde — "Alle kunstenaars behoren tot de arbeidersklasse" en meer van zulke onzin. Je zult hebben gemerkt dat ik zelf een verfrissend gebrek aan zulke opvattingen vertoon. Vader gaf uiteindelijk alle hoop op met betrekking tot Bartholomew, of misschien zag hij zich gedwongen alle hoop te laten varen. Ik denk dat mijn eigen duidelijk zichtbare talenten en het gevoel van belofte dat ik, naar ik me heb laten vertellen, uitstraalde, Papa geruststelden zodat hij mijn broer meer speelruimte kon bieden; misschien is één succes in een familie per generatie ruimschoots voldoende — hoe dan ook, Vader liet hem naar Slade gaan, waar Bartholomew het, zeer ongebruikelijk, presteerde voorgoed geschorst te worden. Wat mezelf betreft moet ik zeggen dat het belang van een loutere opsomming van gestudeerde vakken, gehaalde examens, vernederde docenten en moeiteloos verslonden deeltjes van de Loeb Library, nagenoeg nihil is. Hebben de werkelijk zwaarwichtige veranderingen niet veeleer te maken met je gevoel voor bepaalde oppervlaktestructuren, je blijvende voorkeur voor bepaalde kleuren, een prille verknochtheid aan bepaalde dichtregels of bepaalde gebouwen? De schaduw die onder de dakbalken op de muur aan de andere kant van je slaapkamer op de vierde verdieping verandert met de wisseling van de seizoenen van het Parijse jaar. Want wat stelt per slot van rekening de afloop van de slag bij Waterloo, als we uitgaan van ons innerlijke leven, ons échte leven, eigenlijk voor vergeleken met de vraag of je nu wel of niet tabascosaus op je oesters moet doen?'

Hywl was inmiddels klaar met wat hij in het huis had uitgespookt — ongetwijfeld had hij de kans niet voorbij laten gaan om als een echte Welshman in mijn papieren te snuffelen - en hij trok nu baantjes in het zwembad met een verbijsterende walrusachtige overdaad aan gegrom, gespetter en gebries.

'Hugh was in Cambridge lid van de zwemclub.'

'Daar kijk ik niet van op.'

Laura wierp een blik op haar kersverse echtgenoot, die nu, door een onder water uitgevoerde wending, waarbij hij zichzelf min of meer binnenstebuiten keerde, een zelfs voor zijn doen wonderbaarlijke hoeveelheid water verplaatste. Je kon je nauwelijks aan de indruk onttrekken dat er tegen de tijd dat hij was uitgezwommen minder vloeistof in het zwembad zou zijn dan erbuiten.

'Weet u waarom uw broer van het Slade werd weggestuurd? Neem me niet kwalijk, maar er zijn zo veel verhalen in omloop.'

'Als je het mij niet kwalijk neemt dat ik je zeg hoe onverstandig het is de zon zo direct op de huid boven de knieën te laten schijnen. Dat is een plek waar vooral wielrenners de vreselijkste zonnebrand oplopen. Even een halve meter naar links opschuiven, waar de schaduw zo verraderlijk naartoe verhuisd is — goed zo. Het had te maken met een soort praktische escapade die verkeerd afliep. Of had het te maken met de diefstal van lood van kerkdaken om het om te smelten? Of misschien vloog hij er gewoon uit omdat hij niet goed genoeg was. Ik ben bang dat de details een beetje beginnen te vervagen. In die dagen las ik veel Valéry en had ik een reeks dromen die veel werkelijker leken dan het leven in wakende toestand: sommige passages bij Rilke en Proust, sommige gedichten van Leo-pardi en aforismen van Lichtenberg, een bepaald zakje gepofte kastanjes, gegeten voor het Dominion Theatre aan de Tottenham Court Road twee dagen voor het wintersolstitium — dat is bewaard gebleven in mijn eigen "herinnering". Het enige waarvan ik echt kan zeggen dat ik me het uit die periode van het leven van mijn broer herinner is een wandeling op een zomerse namiddag met de klank van een kerkklok die over de Theems naar de Lambeth-oever waait en vervolgens wordt overstemd door het tjoeken van een blauwe sleepboot.'

Laura slaakte een zucht die iets meedeelde over moeizaamheid en samenwerking; een zelfde soort geluid had kunnen klinken tussen Verdi en Boito.

'De zaken van uw vader gingen gepaard met voorspoed en tegenspoed. Had dat grote invloed op jullie als kind? Merkten jullie daar iets van?'

'Niets wat ons herinnert aan vergankelijkheid of tijdelijkheid kan als volslagen slecht worden beschouwd. Zijn we niet allen vagebonden op aarde, zijn we niet allen uiteindelijk daklozen?'

'Wat zijn de eerste blijken van de kunstzinnige belangstelling van uw broer die u zich kunt herinneren?'

'Er wordt me gezegd dat er bepaalde specifieke momenten zijn die iedereen van een generatie zich kan herinneren

— oorlogen, overwinningen op sportgebied, onpopulaire moordaanslagen, maanlandingen. Tegelijkertijd zijn er gedenkwaardige momenten in het leven van elk individu — vroege seksuele ervaringen, auto-ongelukken, het overlijden van geliefde personen; voor een specifieke generatie mensen van een bepaalde leeftijd is het de eerste keer dat ze een kleurentelevisie zagen. Deze grove kolonisatie van het innerlijk leven is voor mij in het geheel niet interessant, en naar ik aanneem evenmin voor de meeste ware kunstenaars. Ik ben meer geïnteresseerd in de dingen die ik me niet kan herinneren, absenties, elisies, blinde vlekken, het negatieve, het lege, aporieën, het niets. Mijn eigen besef van mijn artistieke roeping overviel me op zo'n moment, toen ik een model van papier-maché nam dat mijn broer van een olifant had gemaakt, met opgeheven slurf, een weinig overtuigende mahout enzovoort, en er met mijn driewielertje op en neer overheen reed.'

'Wanneer was dat?'

'Ik weet het niet met zekerheid — ik herinner me het niet precies. Ongeveer kwart voor vier, denk ik. Beslist voor de thee. Want toen werd mijn daad ontdekt. Ik doe met opzet of ik je vraag niet heb begrepen om iets duidelijk te maken.'

'Wat gebeurde er toen?'

'"Gemengde kritieken". Eigenlijk precies zoals je mocht verwachten. Grote woede en verdriet. Een poosje in het verdomhoekje. Maar kunstenaars mogen niet verwachten dat ze geen moeilijke jeugd hebben. Kan ik je nog een fris glas ijsthee inschenken? Nee? We hadden een kindermeisje dat lief voor me was, maar kort daarna moest ze ontslagen worden en toen bedaarde alles een beetje.'

'Hoe was de houding van uw ouders tegenover het ontluikende kunstenaarschap van uw broer?'

'Mijn hemel — een mens zou haast denken dat je de biografie van mijn broer wilt schrijven. Ha, ha. Moeder en vader waren altijd nogal ondoorgrondelijk als het om zulke dingen ging, maar ik denk dat zij, net als ieder ander, de produkten van mijn broer meer als een grapje beschouwden. Mijn moeder, die zelf min of meer actrice was geweest, begreep het wezen van de kunstenaar en ze zag uiteraard dat ik daar veel dichter bij in de buurt kwam. Ik denk dat ze veel respect had voor mijn in mezelf gekeerd-heid, hoewel ze natuurlijk de grootste moeite deed om dat nooit te laten blijken en voor te wenden dat ze Bartholo-mews voortbrengselen waardeerde — in dat opzicht kon mijn moeder heel subtiel en attent zijn. Vader zei alleen: "Goed gedaan, jongens," als een van ons iets liet zien.'

'Zou u enige andere intellectuele invloed op uw jeugd kunnen noemen? Wat was het effect van het leven in het buitenland?'

'Joodse mystici geloven dat God menselijke wezens heeft geschapen omdat Hij van verhalen houdt. Wist je dat? De woorden die wij gebruiken om te beschrijven wat er in ons omgaat zijn zo grof. Effect, invloed, ontwikkeling. Het is net alsof de ziel een kleine, omstreden landstreek op de Balkan is, ingeklemd tussen twee grotere, machtiger staten. Parijs is een bepaalde lichtval, zoals die wordt weergegeven op sommige schilderijen van Gustave Caillebotte. Stockholm is de aanblik van een maagdelijk sneeuwveld, dat nog niet is uitgewist door menselijke voetstappen. Dublin geurt naar mout, een zekere spijt, een glimp van vochtig zaagsel.'

'Waren er, ondanks uw voorbehoud met betrekking tot beïnvloeding, misschien leraren waaraan u een bijzondere herinnering bewaart? Of anders gezegd, is er verder nog iets dat ik, als biografe, zou moeten weten over vormende invloeden op uw broer waar ik anderszins waarschijnlijk nooit achter zal komen?'

'Ik neem aan dat dit een beleefde indirecte manier is om me naar mijn voortreffelijke Frans te vragen. Er was een schrandere Franse jongen, Etienne, die gedurende enkele jaren tijdens de vakantie bij ons logeerde, meestal in Londen en Norfolk. Hij ontdekte al gauw een geniale inslag bij mij en moedigde me zeer aan in mijn eigenzinnigheid, het uitleven van mijn ware zelf. Bartholomew moedigde hij aan met een hysterische hartelijkheid die niemand echt kon overtuigen — "Deze jongen wordt de grootste beeldhouwer sinds Michelangelo," en meer van dat soort dingen.'

'Weet u waar ik Etienne nu misschien zou kunnen vinden?' vroeg Laura met in haar stem, voor de eerste keer tijdens het gesprek, een zeker enthousiasme. Ik kon de ader op haar lieftallige hals zien kloppen.

'Het is zo'n opluchting eindelijk een direct bevestigend antwoord te kunnen geven. Hij ligt op het kerkhof van Père Lachaise, in een van die foeilelijke negentiende-eeuwse familiemausoleums. Zijn familie was veel, veel chiquer dan wij hadden vermoed. Voor een in het algemeen toch zo vlot volk, hebben de Franse vele onvermoede reserves — maar ik neem aan dat je dat wel weet. Ik herinner me zijn achternaam niet, maar ik denk dat ik die wel ergens voor je kan vinden — Gagnaire, of zoiets, dacht ik.'

'Wat is er dan gebeurd?'

'Een bijesteek - die arme Etienne had een allergie, al lang voor dat in de mode kwam. En toen bleek die ongelukkige kerel al zijn tegengif te hebben opgebruikt. Of liever, hij moet zich nog wel hebben ingespoten, want ze hebben het plekje van de prik gevonden, maar er bevond zich geen spoor van het tegengif in zijn lichaam. Het was net alsof de injectiespuit was leeggemaakt en de inhoud door iets anders was vervangen — water of een zoutoplossing. Hij nam hem altijd overal mee naartoe. We waren er niet bij toen hij stierf — hij was een dagje naar Kew gegaan. Kennelijk heeft het wel een half uur geduurd. Dat wil zeggen, tot hij stierf, niet om in Kew te komen. Etienne zei altijd dat hij het zo absurd vond om iets dat een "hommel" heette — je kunt je voorstellen hoe dat met zijn accent klonk — als een potentieel doodsgevaar te moeten beschouwen.'

'Hadden jullie een goede band met het personeel?'

Terwijl ze sprak, zag ik in een flits Mitthaugs gezicht toen hij op de rails voor de aanstormende trein lag. Hij keek naar mij omhoog met een uitdrukking van verbazing die zo zuiver was dat het in een andere context komisch zou zijn geweest.

'Niet bijzonder. Er was het Ierse dienstmeisje waar ik al over sprak en een Noor met belangstelling voor ingelegd zuur die onder een trein van de Underground kwam — hij heeft mijn broer bijgebracht hoe je beeldjes van papier-maché maakt, hoofdzakelijk, denk ik, als een manier om hem zoet te houden, zodat hij meer tijd voor mij overhad. Hij bereidde vaak gravlax, een gerecht van gemarineerde zalm waarvan de nationale oorsprong zo onbegrijpelijk wordt betwist door de verschillende Scandinavische landen. Grav betekent overigens "begraven" en het is etymologisch verwant met ons woord "graf". De techniek om vis te marineren met zout, suiker en dille kent meer toepassingen: gravad makrel is een bijzonder interessante variant, maar de makreel moet wel vers zijn, want het hoge natuurlijke traangehalte brengt met zich mee dat hij snel bederft en gaat stinken — een van de redenen waarom makreel het enige voedsel was dat in de stad Londen op zondag legaal mocht worden verkocht. Ik kan je het recept geven. Kruis-bessesaus past goed bij makreel.'

'Is uw broer hier ooit geweest? Hij woonde toch niet zo ver hiervandaan, in Arles? Heeft u hem daar ooit bezocht? Wanneer heeft u dit huis gekocht?'

Het werd tijd om op mijn horloge te kijken. Uit mijn ooghoek kon ik zien dat Hywl een ligstoel had uitgeklapt en zich daarin nu, met uitpuilend zitvlak, maar ook met een gewaardeerd gebrek aan luidruchtigheid, vol overgave aan de taak wijdde zichzelf huidkanker te bezorgen.

'Ik moet nu de voorbereidingen treffen voor de lunch — groente snijden en zo. We kunnen verder babbelen terwijl ik aan het scharrelen ben. Als dat tenminste voor zo'n energieke jonge vrouw als jij niet te huiselijk en te knus is.'

Laura gaf met een grimas haar instemming te kennen. Balzac, de grootste en meest lankmoedige van de katten in St.-Eustache, trippelde langs op weg naar de keuken. De dag strekte zich voor ons uit.