26 De geheimen van het Lexkesveer bij Wageningen

Het Lexkesveer is een begrip voor iedereen uit Wageningen en omstreken. Het is een kleine pont die zich met veel kabaal voortbeweegt langs twee kabels in het water om aan weerszijden auto’s, fietsers en wandelaars af te zetten. De wandelaars komen vooral in het weekeinde. Het zijn vaak ouders met kinderen die naar de overkant varen, een ijsje eten en weer teruggaan. Zo was dat vroeger al, in de tijd dat volksverhalenverzamelaar Jac. Gazenbeek een kleine jongen was, en zo is het nog steeds. Gazenbeek had het genoegen dat hij, vroeg in de vorige eeuw, de veerman kende die de pont bediende. Goed ook voor ons: anders had hij nooit diens verhaal kunnen optekenen van de mysterieuze gebeurtenis die daar plaatsvond...

Wageningen, in de jaren veertig, door Jac. Gazenbeek – In de jaren kort voor de Eerste Wereldoorlog werd de pont van het Rijnveer bij Wageningen, het Lexkesveer, bediend door een schipper die wonderlijke dingen had meegemaakt en daarover een enkele keer wel eens wat vertelde. Tegenover volslagen vreemden sprak hij niet over zijn belevenissen, maar van mij was hij familie van vaderskant, zoiets als een achterachterneef, en als mijn vader, die een aannemersbedrijf had, naar een van de steenovens ging om een partij stenen te kopen, mocht ik, als het op een woensdagmiddag of zaterdagmorgen viel en ik dus vrij van school had, mee en dan gingen we op de terugweg in de regel ook even aan bij Roetert-oom, zoals ik hem noemde.

Mee naar de steenoven aan de rivier was altijd een heerlijk uitstapje en als we dan later bij Roetert-oom in de kleine voorkamer zaten, ving ik wel eens brokstukken op van gesprekken die hij met mijn vader voerde. Waar ze het over hadden begreep ik niet, wel moest het iets geheimzinnigs zijn, want als ik buiten was geweest en weer binnenkwam, zwegen beiden meestal. Kennelijk had ik niets met het onderwerp te maken. In die tijd zag Roetert-oom er met zijn witte ringbaard uit als een heel oude man, maar zijn ogen stonden nog helder en hij was nog altijd vol belangstelling voor het veer, dat hij meer dan twintig jaar had bediend. Ida, de ongetrouwde nicht die hem en z’n huis verzorgde, had er toen hij met het werk ophield, sterk op aangedrongen dat ze nu van de rivierkant zouden weggaan en ergens op de berg of anders in de buurt een huisje zouden huren. Maar daarvan had de gewezen veerman niets willen horen. ‘Nee, beste meid,’ had hij vriendelijk maar beslist gezegd, ‘met het veer en de rivier ben ik opgegroeid, ik ben er klein geweest en groot geworden, het veer heeft me een leven lang brood gegeven en tot aan mijn dood wil ik hier blijven wonen. Voor zover ik het in de hand heb, wil ik hier ook sterven en nergens anders. Je moet een ouwe boom niet gaan verpoten. Dat haalt niks uit, Ida!’

Als het goed weer was, nam Roetert-oom iedere morgen en namiddag zijn dikke eiken stok ter hand en kuierde hij naar de veerstoep. Boven aan de afrit kon hij dan uren staan, kauwend op zijn pruimpje, al maar kijkend naar de op- en afvarende aken en slepen, de passagiers opnemend die met de gierpont overgehaald werden, nu en dan een praatje makend met een boer of handelsman uit de klei, die naar de stad geweest was en geen haast had.

Nadat mijn vader overleden was, kwam er een eind aan de uitstapjes naar de steenovens langs de Rijn en meteen aan de bezoeken die we Roetert-oom gewoon waren te brengen.

Het is jaren later, als op een goede dag de herinnering aan de oude veerman me door de gedachten schiet. Op een vrije middag rijd ik naar het Lexkesveer. Het is vijftien jaar geleden dat ik Roetert-oom voor het laatst gezien heb. Hij kan in de tussentijd wel overleden zijn, maar dan zou er thuis waarschijnlijk wel een kennisgeving gekomen zijn. Maar hoe dan ook, ik wil in elk geval toch graag nog eens een ogenblik stilstaan voor dat kleine, witte huisje aan de Veerweg, waar ik zo vaak met m’n vader thee of koffie gedronken heb, terwijl de beide bejaarde mannen over voor mij geheimzinnige zaken spraken. Nicht Ida zal er ook wel niet meer wonen; die zal wel naar de stad of een dorp verhuisd zijn. Het is dan ook wel een verrassing als ik, na een paar keer met de deurknop gerammeld te hebben, de groengeschilderde bovendeur zie opengaan en Ida me aankijkt. Ze herkent me onmiddellijk en ziet blijkbaar aan mijn gezicht dat ik niet had verwacht haar hier nog aan te treffen. ‘Ja hoor, we zijn er nog altijd,’ lacht ze en meteen voegt ze eraan toe: ‘Kom erin. Dat is lang geleden, nietwaar? En u bent een grote kerel geworden...’

‘En...’ vraag ik onzeker, ‘hoe is het verder met Roetert-oom gegaan? Leeft hij nog, of...?’ ‘Natuurlijk, wat dacht u dan? Hij is de laatste jaren wel veel dover geworden, maar verder is hij nog gezond en goed bij de tijd. Daar zit me een klokhuis in die man! Die kan wel honderd worden, zeg ik wel eens. Hij is niet thuis op ’t ogenblik. Waar hij is? Nog altijd hetzelfde recept. Natuurlijk staat hij bij het veer!’

‘En ’s nachts? Slaapt hij goed? Daar tobde hij vroeger nogal eens mee, als ik ’t me goed herinner.’ ‘O ja,’ zegt Ida, ‘hij rust beter dan vroeger, vroeg op en vroeg naar bed en ik hoor hem nooit klagen. Hij heeft nu ook al jaren geen last meer van de dingen die hem vroeger wakker hielden...’

Welke dingen nicht Ida bedoelt, weet ik niet, maar ik voel dat ze iets te maken kunnen hebben met de geheimzinnige gesprekken die mijn vader en Roetert-oom vroeger voerden. Ida veronderstelt dat ik met een en ander op de hoogte ben. Ik laat dat rustig zo, maar neem me wel voor mijn nieuwsgierigheid zo mogelijk te bevredigen. Een ogenblik later klinkt het staccato van een wandelstok, die tikt op het veldkeien straatje dat van de weg naar de voordeur gaat. Er is ook het geschuifel van voeten en dan komt Roetert-oom in zicht. Oudergewoonte – je kunt er de klok op gelijk zetten, verklaart Ida – komt hij om vier uur naar huis om thee te drinken. Intussen maakt nicht Ida hem met verheffing van stem attent op mijn bezoek. Met een glimlach van herkenning, de hand uitgestrekt, draait de oude baas zich naar me om en knikt eens vriendelijk. Zijn schippersbaard is haast nog witter dan vroeger, de ogen staan nog helder, maar hebben toch ook een zachtere, berustende uitdrukking gekregen. Even later zitten we tegenover elkaar aan de tafel voor het raam. Eerst is er een stilte tussen ons, die al spoedig verbroken wordt door Ida, die een kop thee voor ons neerzet en tegen mij zegt: ‘U blijft toch wel een poosje bij Roetert-oom, nietwaar? Ik moet nog een paar boodschappen doen in de stad en dat kan nou mooi. Praten jullie maar een poosje.’ En dan tot de oude baas: ‘Roetert, ik moet er even uit, maar nou heb je toch gezelschap...’

Roetert-oom wuift met de hand, of hij zeggen wil: ‘Ga gerust je gang.’ Als de huishoudster vertrokken is, zitten we eerst nog zonder veel woorden tegenover elkaar. Het ontgaat me niet dat de oude veerman me aandachtig opneemt, terwijl hij telkens knikt. Daarna zegt hij : ‘Ja, ik kan nou toch goed zien dat jij d’r een bent van Gerrit. Helemaal dezelfde trekken, maar je bent veel langer van postuur. Ik heb hier heel wat uurtjes met je vader zitten praten. En nou is hij ook al weg. Er sterven d’r heel wat die jonger zijn dan ik.’ ‘U bent nog
altijd even kras,’ zeg ik bewonderend, ‘en u kunt het veer nog maar niet in de steek laten, heb ik gehoord.’ ‘O nee,’ zegt Roetert-oom en er verschijnt meteen een gloed in zijn ogen, ‘zolang ik kan lopen – en dat gaat nog maar best – ga ik iedere voor- en namiddag even kijken. Daar kan ik niet buiten, ik word er om zo te zeggen, naartoe gedreven.’

Ik ben me ervan bewust dat doordat ik alleen ben met de oude baas ik de kans krijg zijn leven dieper te peilen en daarom waag ik dezelfde vraag die ik een kwartiertje eerder op nicht Ida afvuurde en waarop een antwoord kwam dat te denken gaf. ‘En hoe gaat het ’s nachts, Roetert-oom? Slaapt u nogal goed, of wil dat niet erg?’

De vriendelijke ogen tegenover me kijken me onderzoekend aan, daarna zegt de oude met een dankbare klank in zijn stem: ‘Jawel, jongen, dat gaat tegenwoordig best en dat is een voorrecht op je oude dag. Ik word er nu al jarenlang niet meer uitgeroepen in ’t holst van de nacht en daar ben ik blij om...’

Het is niet eenvoudig het gesprek zo te leiden dat de gewezen veerman me een aaneengeschakeld verhaal vertelt van de dingen die hij zo terloops aanroert. Met heel veel geduld en nu en dan een enkel woord van mijn kant, slaag ik er toch in hem aan het praten te krijgen. Ik stel het voor alsof ik die historie haarfijn heb geweten, maar de bijzonderheden me gaandeweg zijn ontschoten. ‘Ik zal het je,’ zo begint Roetert-oom, ‘omdat ik je goed ken, vertellen, net zoals ik ’t aan je vader vertelde hoe het jaren geleden begon. Ik weet ’t allemaal nog als de dag van gisteren, want zulke dingen vergeet je nooit, al zou je dat wel willen... Ik schat dat het vijfentwintig jaar geleden is. ’t Was winterdag, bijna donker en we zaten – Maartje, mijn vrouw, leefde nog – met z’n beiden bij de kachel, die dáár stond. De pont werd zolang bediend door Thijs Timmer, want als ik voor een uurtje naar huis ging om brood te eten, moest er natuurlijk een plaatsvervanger op de schuit zijn. Maartje had net gezegd dat ze brood zou snijden, toen er op de deur geklopt werd. Ik was in die dagen nog niet zo hardhorend als nu en ik hoorde dat klopje dus dadelijk. “Ja...?” riep ik en daarop ging de deur los. Op de dorpel stond een onbekende manspersoon, die ons bedaard goeie avond wenste en vroeg of hij me even spreken kon. De man zag er fatsoenlijk uit, keurig in ’t zwart gekleed, een paar donkere ogen in een bleek gezicht. Ik dacht onwillekeurig dat ik de dominee van Andelst, Valburg of van een ander dorp uit de Betuwe voor me had.

Ik trok een stoel bij de kachel, maar die man bleef staan, een paar meter van me vandaan. Toen ik vroeg waarmee ik hem helpen kon, zei hij: “Ik zoek een schipper, die voor me naar de overkant wil varen.” “Wel,” legde ik uit, “al ben ik nou thuis, dat is maar om even brood te eten. En de pont vaart natuurlijk evengoed. Thijs Timmer zal u wel overzetten.”

En die vreemdeling: “Ik zoek een schipper die een goede boot heeft of huren kan en in de nacht voor mij naar de overzij wil varen. Het doel is goed en er wordt goed voor betaald!”

Ja, wat moest ik? Ik kon best een centje extra gebruiken en als Thijs, in de uren dat ik weg zou zijn, het veer in de gaten wilde houden, zou ’t allemaal best geregeld kunnen worden. Daarom sloeg ik toe en nauwelijks was dat gebeurd, of de vreemde manspersoon begon het geld op tafel uit te tellen, op deze tafel, waar wij nu samen aan zitten te praten. Ik herinner me nog dat ik zei: “Kom, kom, meneer, ik vertrouw je wel, betaal me gerust als ’t karwei achter de rug is,” maar daar gaf hij niet eens asem op. Wel kwam hij vlak naast me staan en zei toen: “Dat is dus afgesproken: van nu af ben je in mijn dienst! Zorg dat je precies te middernacht met een boot aan de wal ligt, op ’t punt waar je anders met de pont afvaart...!” Nauwelijks had hij dat gezegd of hij draaide zich om en ging weg. Op tafel lag het geld dat hij vooruit betaald had. ’t Was een lief sommetje, meer dan ik in een week als veerman verdiende.

Maartje, m’n vrouw, was eerst helemaal niet te spreken over het akkoord dat ik met die onbekende was aangegaan, maar vrouwen zien in zulke zaken altijd meer gevaar dan een man. En mocht er iets niet in de haak wezen in de afgesproken nacht, nou, dan waren ze met mij ook nog niet klaar, dan zouden ze me met geen macht ter wereld kunnen dwingen tóch mee te doen aan die vaarpartij.’ Na een ogenblik in gedachten voor zich uit gestaard te hebben, ging Roetert-oom verder: ‘Ik herinner me die avond en die nacht nog o zo goed. Er stond een tamelijk harde wind uit ’t noordwesten; ’t was nieuwe maan en er was ook geen sterretje te bekennen, toen ik om halftwaalf de grote roeiboot ophaalde, die de baas van de steenoven me geleend had. Bang was ik niet, maar wel een beetje nieuwsgierig naar de plannen van die vreemde sinjeur. Zou hij alleen komen opdagen? Of zou hij nog meer volk bij zich hebben? Wat zou hij in ’t holst van de nacht nog in Andelst of Zetten te doen hebben, gesteld dat hij daar heen ging? Het zouden toch geen spionnen of smokkelaars of dieven zijn, die me voor hun karretje dachten te spannen... Het was nog een minuut of wat voor middernacht, toen ik de boot onder aan de veerstoep vastlegde. Er was nog geen levend wezen te bekennen.

Enfin, ik was op tijd, had me aan mijn woord gehouden en bleef rustig in de boot afwachten wat er gebeuren ging. De wind wakkerde nog meer aan, ’t water klotste en spatte tegen de boot en donker dat het was! Ik herinner me niet ooit zo’n donkere nacht te hebben meegemaakt. In ’t veerhuis was alles ook al donker, ik zag alleen nog een klein petieterig lichtje naar buiten schijnen uit ’t scheepje van Ben, de kunstschilder, die aan de andere kant van de veerstoep altijd met zijn hulkje neerstreek. Zo wachtend, rondkijkend in de duisternis en luisterend naar ’t langstrekkende water, hoorde ik een torenklok twaalf uur slaan.

’t Moet de Wageningse geweest zijn, want de wind kwam uit die hoek. Nauwelijks was de laatste slag verstorven, of ik voelde heel duidelijk dat achter me iemand in de boot stapte. Natuurlijk keek ik om, maar er was geen mens, zelfs geen schim te zien en daarom dacht ik toen dat de deining me parten had gespeeld. Nog geen tel later voel ik weer iets achter me en wéér iets, precies of er heel voorzichtig mensen instapten. Maar dat hield ik voor onmogelijk, want hoe ik ook tuurde, er was niemand te zien. Ik was in die dagen bepaald niet bang uitgevallen, maar toch rilde er iets over m’n rug. Dit ging allemaal boven m’n bevatting, ik had me wel met een vreemde zaak ingelaten, maar ik was er nu eenmaal mee begonnen. Ik besloot maar verder af te wachten wat er gebeurde. Wel stond het voor mij vast dat er geregeld vracht in de boot bij kwam, want hij begon al vaster op ’t water te liggen en ook beslist dieper. En onder de hand voelde ik telkens weer lichte schokjes, net of kleine kinderen achter me instapten. Het wonderlijke was en bleef dat ik niets, maar dan ook niets achter me in de boot kon ontdekken. De boot zonk zachtjesaan nog dieper en ik begon in mezelf al plannen te maken om er bijtijds uit te springen, toen dat instappen ineens afgelopen scheen te zijn. Er kwam niemand meer bij en daar was ik, eerlijk gezegd, niks rouwig om. In de volgende minuten zat ik erover te prakkiseren hoe ’t met die vreemde vracht zou gaan. ’t Zou niet meevallen naar de overkant te roeien. Daar zou ik best een warme rug mee halen, maar goed, ik werd ervoor betaald. Ineens werd me het touw waarmee ik de boot had vastgelegd, op de knieën gegooid en een stem achter me zei zacht, maar heel duidelijk: “Vaar...! Vaar naar de overkant!” Weer keek ik over de schouder om, maar er was niemand te zien.

Verder maakte ik me er niet druk over, ik ging eenvoudig doen wat me gezegd werd, al vond ik ’t wel een geheimzinnige en ook wel wat griezelige bedoening. Maar, bedacht ik, als ik de boot eenmaal aan de andere kant had, was ik klaar en dan kon ik met een beetje geluk een goed kwartier later weer lekker in bed liggen. Dat verliep allemaal een beetje anders. Ik trok de boot de rivier op, schuins tegen de stroom in, met de opzet even later op de overkant aan te houden, maar dat plannetje mislukte. Stroomop kon ik geen slag vooruitkomen en toen ik midden op de Rijn was, na hevig op de riemen gelegen te hebben, dreef ik meteen af. Er was geen houden aan en zeker niet met de vracht die ik meevoerde. Ik maakte me niet benauwd voor ongelukken, want de boot lag veilig in de ruwe stroom en ik begon toen al te begrijpen dat er nog iets of iemand anders was, die de koers bepaalde, één die sterker was dan ik. De boot liep heel snel en ik hoefde de riemen haast niet te gebruiken. Ik moest zo zachtjesaan al een heel eind van huis zijn. Eindelijk scheen het ook wat lichter te worden, maar dat schijnsel kwam, zoals even later bleek, ergens van het land. Geleidelijk begon de boot langzamer te varen, maar altijd nog met een meer dan gewone vaart. Het land kwam al dichterbij en even later lag ik onder de wal en trok de riemen in. Ik begreep dat de tocht volbracht was, maar ik kon de plek waar ik met de boot lag niet thuisbrengen. Alles kwam me even vreemd voor, heel vreemd, net of ik droomde. Op de wal aan de overkant was geen mens te zien. Wel klonk ineens een stem en die herkende ik meteen. Het was de vreemde man die bij me in huis was gekomen en me in dienst genomen had, zoals hij toen zei. Ik spitste de oren om goed te horen wat hij nu te vertellen had. Hij riep goed verstaanbaar een naam af en vlak daarop wéér een en nóg een, ’t werd een lange, lange rij van misschien wel honderd namen, allemaal van mensen die ik niet kende, al waren er wel namen bij die hier in de streek thuishoren. Het wonderlijke en meteen het griezelige was dat mijn boot na elke afgeroepen naam een tikkeltje omhoog kwam. Een hele tijd ging dat door en ik snapte dat de onzichtbare passagiers, die bij ’t Lexkesveer ingestapt waren, nu aan land stapten.

Af en toe verbeeldde ik me een zacht gefluister te horen en het kwam me ook voor dat er een soort doorschijnende, witte wolk boven de wal aan de overkant hing, maar meer kon ik niet gewaarworden. Veel meer tijd om te kijken kreeg ik trouwens niet, want op een gegeven ogenblik riep de vreemdeling me van de kant toe dat ik kon vertrekken: “Vaar...! Vaar naar de overkant!” riep hij weer en meteen voelde ik al beweging in de boot komen. Ik greep de roeispanen en daar ging het, net zo snel als op de heenreis. Van de stroom had ik niet de minste last en zo kwam ik weer vlot en zonder armoe terug op de plaats waar ik even na middernacht vertrokken was, aan het veer.

Achteraf bekeken leek het me alsof ik alles had gedroomd en toen ik bij ’t aanbreken van de dag de volgende morgen opstond, was mijn eerste gang naar het kabinet waar ik het vooruitbetaalde geld had opgeborgen. Het lag daar werkelijk en het kon dus geen droom wezen wat er gebeurd was. Het bleef trouwens niet bij die eerste tocht; na verloop van tijd werd ik weer gewaarschuwd dat ik te middernacht met de boot op de aangegeven plaats present moest zijn. Er werd dan laat in de avond op een bepaalde manier aan de deur geklopt en dan wisten we al gauw wat dat te betekenen had. Keken we naar buiten, dan was er niemand te zien, maar wel gaf een zachte stem altoos datzelfde bevel: “Vaar...! Vaar naar de overkant!” Dan moest ik er ’s nachts uit, of ik wilde of niet, om de boot weg te brengen naar de overzij. ’t Gebeurde een enkele keer wel dat ik vanwege ’t slechte weer niet veel zin had om uit bed te komen na de aanzegging, maar dan werd ik zo akelig benauwd, dat ik er op ’t laatst uitvloog, me hals over kop aankleedde en naar ’t veer ging. Soms duurde ’t wel een paar weken eer ik komen moest, maar ’t gebeurde ook wel eens dat ik er driemaal in één week ’s nachts uit geroepen werd. Dat was geen plezierig iets, mijn jongen, maar ik kon er niet onderuit... Net als vroeger Eb de Klepperman, die bij ’t kerkhof woonde en er ’s nachts uitgehaald werd om de hekken van het kerkhof open te zetten voor de lijkstoet die hij zag.

En ook al weer net als Jan Daniel, de timmerman, die ’s nachts tegen de deur of tegen de muur een geklop hoorde. Dan wist hij dat er gauw iemand sterven zou. Dat geklop was alleen maar een aanzegging of een waarschuwing dat de timmerman erop rekenen moest over een paar dagen een kist te maken en dat kwam altijd uit, dat mankeerde nooit. Vreemde dingen zijn dat, we begrijpen er niets van, maar ze gebeuren. Wat mij betreft, dat is naar ik denk een paar jaar geleden op een ander overgegaan, al heb ik er niemand over horen praten. Maar dat deed ik zelf ook niet zo gauw. Met je vader, een gelovig man, kon ik er gerust over spreken en nu weet jij er ook van. Ik ben nu oud geworden, gelukkig in gezondheid. Misschien kan ik nu nog een paar jaartjes rustig leven, eer ik zelf voorgoed overgezet wordt. Als ik straks niet meer kan en opgeroepen word, zal ik misschien niet zo vreemd en ook niet bang staan tegenover alles, dat hoop ik tenminste.

Ja, wat ik nog zeggen wilde: die vreemde man heb ik later nooit weer ontmoet, maar tot het laatst toe heeft hij me goed behandeld en iedere keer als ik de tocht naar de overzij begon, lag het geld in een linnen zakje voor me klaar op ’t voorste bankje van de boot...’

Toen hij zover gekomen was met zijn verhaal, zweeg de gewezen veerman en terwijl het langzaam donker werd in de kamer, gingen mijn gedachten op wonderlijke wegen. Voor het vaag nog glanzende raam stond de schemering als een onpeilbaar geheim...