17 De IJzeren Kapel in de Oude Kerk

In de Oude Kerk was het vroeger een drukte van jewelste. Wie dacht daar rustig te kunnen bidden, kwam bedrogen uit. De Oude Kerk werd toen niet voor niets de ‘Huiskamer van Amsterdam’ genoemd. Het werd bijvoorbeeld gebruikt voor het boeten van netten en de reparatie van zeilen. Koopmannen handelden hier hun zaken af en bedelaars vonden er onderdak tijdens gure winterdagen. Weinig mensen waren er zich van bewust dat achter een dikke pleisterlaag een ijzeren kluis met een zeer waardevolle inhoud was verborgen…

De Wallen, tweede kwart 15e eeuw, door onze correspondent – Nog altijd is boven het zuiderportaal van de Oude Kerk die ijzeren deur te zien. Deze deur bevindt zich zo’n vijf meter boven de grond en is alleen bereikbaar met een ladder. De deur was vroeger afgesloten met drie afzonderlijke sloten: twee in een slotkast en een hangslot. Die sleutels werden op drie verschillende plaatsen bewaard door twee regerende burgemeesters en de gemeentesecretaris. Voordat de deur geopend kon worden, moest een metselaar de kalk rondom de deur weghakken. Achter de ijzeren deur bevond zich ook nog een zware eikenhouten deur met een grendel. Omdat elke sleutel door steeds een ander lid van het stadsbestuur bewaard werd, was het onmogelijk om in je eentje toegang te krijgen tot deze ruimte en haar kostbare inhoud. De kamer achter deze twee deuren was bekleed met ijzeren platen en daaraan dankte deze ruimte haar naam: de IJzeren Kapel. De kostbare inhoud bestond uit de charters van Amsterdam.

De IJzeren Kapel deed vanaf de 15e eeuw dienst als

brandvrije kluis voor deze charters. Vanaf de 13e eeuw kreeg Amsterdam namelijk van verschillende landsheren speciale privileges die de handel vergemakkelijkten. Als bewijs van de verkregen voorrechten werden oorkonden opgesteld. Een oorkonde geschreven op perkament en bekrachtigd met een of meer zegels noem je een charter. De kostbare charters werden op de meest brandveilige plaats van middeleeuws Amsterdam bewaard, de Oude Kerk. Hier bevond zich dus de IJzeren Kapel met daarin een speciale charterkast. De kast bevatte 45 laden waarin de archivalia, waaronder de charters en de stempels van het stadszegel, van de stad op onderwerp geordend waren opgeborgen. De kast werd afgesloten met een houten deur die met ijzer was beslagen. De deur kon omlaag worden geklapt, rustte op een ijzeren poot en diende dan als tafel. Net als de IJzeren Kapel was hij afgesloten met drie afzonderlijke sloten en ook deze sleutels waren verdeeld over de drie eerdergenoemde bestuurders.

De charterkast werd gebouwd nadat in 1444 de Hoekse en Kabeljauwse twisten weer fel waren opgelaaid in Amsterdam. De graaf van Holland had het Hoekse stadsbestuur vervangen door een Kabeljauwse versie, wat twee Hoekse schepenen niet op zich lieten zitten. Zij haalden het stempel van het Amsterdamse stadszegel uit het oude stadhuis op de Dam, en gingen naar een herberg naast de Nieuwe Kerk. Daar verkochten ze in het openbaar aan een ieder die dat wilde lijfrenten en losrenten ten laste van de stad Amsterdam. Met de opbrengst, 4.500 Rijnsguldens (wat nu een miljoenenbedrag zou zijn), namen de heren vervolgens de vlucht naar Utrecht, Amsterdam met een grote schuld achterlatend. Decennia van processen voor het Hof van Holland hebben niet kunnen verhinderen dat de stad met deze strop bleef zitten. Om herhaling hiervan voor eens en altijd te voorkomen, was een goed afgesloten charterkast in de IJzeren Kapel dus een uitstekende maatregel.

Oorspronkelijk was de Oude Kerk een katholieke kerk, gewijd aan Sint Nicolaas. Hij werd rond 1250 gebouwd, toen Amsterdam een kleine nederzetting bij de dam in de Amstel was. Toen na 1400 bij de Dam een tweede kerk werd gebouwd, kreeg de eerste de naam Oude Kerk. Tijdens de Beeldenstorm (1566) zijn veel tekenen van het katholicisme vernield. In honderden kerken, kapellen, abdijen en kloosters werden altaren, beelden en retabels, doopvonten, koorgestoelten, predikstoelen en orgels vernield, kelken en cibories vertrapt en schilderijen, kerkelijke gewaden en boeken verscheurd. Ook de Oude Kerk ontliep dit ‘zuiveringsproces’ niet. Alleen de beelden waar men niet bij kon, bleven behouden. Na de alteratie in 1578 werd de kerk door de Hervormden gebruikt. De Oude Kerk en haar IJzeren Kapel bleven echter altijd de functie behouden van kluis voor de charters van Amsterdam.