Het land van de extremisten

De zoektocht naar houvast en een eigen identiteit kan ook – in het ergste geval – gaan in de richting van extremistische bewegingen, sekten of fundamentalistische, religieuze stromingen, criminaliteit of de porno-industrie. Welke keuze een jongere in deze experimenteerfase zal maken is niet gemakkelijk te voorspellen. Persoonlijke aanleg en voorkeur en het sociale milieu zullen daar voor een groot deel bepalend in zijn.

In de wereld van de criminaliteit, fundamentalisme/sekten en porno-industrie staat het bol van de stereotiepen en splitsingsmechanismen, zoals in het vorige hoofdstuk is beschreven. De wereld wordt gemakshalve opgedeeld in goed en slecht, in ongelovigen en gelovigen, spiritueel ontwaakten en onwetenden, brave burgers en boeven. In de porno-industrie wordt seks losgekoppeld van emoties en intimiteit. In alle sectoren is er meestal sprake van een zogenaamde sterke groepsbinding, een illusie van liefde en solidariteit, er is meestal ook sprake van een duidelijke structuur qua leiding en geschreven en ongeschreven regels, en meestal hangt er de aantrekkelijke ‘wierooklucht’ van geld en/of macht. Kortom, alles lijkt voorhanden wat een verwaarloosd kind zich maar wensen kan. Daar komt nog bij dat het aparte, het exclusieve en of het verbodene extra aantrekkelijk is. Het sluit aan bij de behoefte van ieder mens om uniek en apart te zijn. Het is natuurlijk veel interessanter om ergens bij te horen waar niet iedereen bij hoort. Dat geldt vooral in de puberteit en vooral voor Niemandskinderen. De spanning van het verbodene en het slechte kan bovendien aansluiten bij het fundamentele gevoel van slecht zijn, dat ontstaan is in de voorgaande jaren en nu eens te meer wordt bevestigd en gevoed. Wie het gevoel heeft slecht te zijn, doet slecht of trekt het slechte aan door slachtoffer te worden van slechteriken.

Ten slotte kunnen extremistische groeperingen of extreme gedragingen ook aantrekkelijk zijn vanwege het hoge ‘agressiegehalte’ tegenover de buitenstaanders. De doorgeschoten dierenbeschermer en milieuactivist die agressie niet schuwt, kan al zijn eigen nare ervaringen uit zijn jeugd, al het onrecht en leed hem aangedaan, projecteren op weerloze dieren. Zijn agressie richt hij op diegenen die de dieren bedreigen, niet op zijn ouders die hem destijds bedreigden. Zo kan hij toch zijn agressie kwijt, blijft de band met zijn ouders onbeschadigd en kan hij misschien zelfs wel blijven geloven in de mythe van zijn eigen ‘gelukkige jeugd’. Bescherming van dieren en milieu is op zich een goede zaak, en al zou in sommige gevallen een ongelukkige jeugd daarvoor de drijfveer zijn, dan was daar niets op tegen. Het zou zelfs juist helend kunnen werken voor de persoon in kwestie. Het zinloze lijden dat hij of zij machteloos heeft moeten ondergaan, dient dan tenminste nog ergens toe. Maar oude wonden helen slecht wanneer je andere mensen opnieuw schade berokkent en je opnieuw onderdeel wordt van een geweldspiraal, nu niet meer in de rol van slachtoffer, maar als dader.

Omdat de hiervoor genoemde extremistische bewegingen zogenaamd zoveel te bieden hebben voor verwaarloosde jongeren, hoeft het niemand te verbazen dat er onder jongeren zo’n grote belangstelling voor deze groeperingen bestaat. Het alternatief: lid worden van een sportclub of hobbyclub, waarin hetzelfde gevoel van solidariteit en groepsgevoel, dezelfde duidelijke regels en soms het gevoel van macht aanwezig kunnen zijn, is blijkbaar voor deze jongeren niet aantrekkelijk genoeg.

Uiteraard sluiten niet alle jongeren die neigen naar extreem afreagerend gedrag zich aan bij bestaande extreme groeperingen. Sommigen vormen hun eigen groepen en hebben hun eigen regels. Soms zijn het kleine benden, maar er bestaan ook veel ‘losse verbanden’ die de gemeenschap terroriseren. Met een grote mond en een uitstraling alsof ze de hele wereld rauw lusten, zeggen ze ‘ja’ tegen alles wat er op hun pad komt. Ze leven van de ene kik of roes in de andere en voelen in feite niets. Ze maken op jonge leeftijd meer mee dan menig mens in een heel leven. Ook deze jongeren schuwen geweld en criminaliteit vaak niet.

Het land van de verslaafden

Wanneer je overspoeld dreigt te raken door heftige, tegenstrijdige en nare gevoelens, of je voelt je waardeloos, eenzaam, onhandig en geremd, wat is daarvoor dan een goed medicijn? Een roesmiddel!

Naar verslaving neigende mensen hebben een sterk verlangen helemaal op te gaan in iets of iemand. Ze verdragen het existentiële alleen zijn en het alleen staan niet. Wat ze als peuter al een beetje hadden moeten leren verdragen, hebben ze toen onvoldoende geleerd.

Wanneer een kindje zich veilig heeft kunnen hechten aan een betrouwbare en sensitieve moeder, dan wil het zich omstreeks zijn tweede jaar ook weer losmaken. Moeder moet echter wel dicht in de buurt blijven, zodat het kind direct naar haar terug kan vluchten wanneer die grote wereld te bedreigend wordt. Voor het kind is het ontdekken van de wereld en zijn eigen mogelijkheden namelijk een spannend en opwindend, maar ook angstwekkend avontuur. Voor moeder is het de kunst om de peuter te beschermen tegen al te heftige ervaringen en gevoelens, en het toch ook los te laten in de mate waarin het dat aankan. Wanneer dit lukt, zullen gevoelens van eenzaamheid en alleen zijn – de zogenaamde separatieangsten – beter te verdragen zijn. Het kind draagt de liefhebbende en steunende ouder als het ware in zich mee, en met dit zelfvertrouwen kan het de wereld verder verkennen. Het terugverlangen naar die gelukzalige momenten met onze moeder, toen we nog vredig met haar verbonden waren, blijven we ons leven lang een beetje houden, maar wanneer we ons veilig hebben kunnen hechten om ons vervolgens weer los te kunnen maken, vinden we die momenten van eenwording misschien in het lezen van een goed boek. Dan gaan we even helemaal op in een spannend verhaal. Of we vinden dat moment in een prettige vrijpartij of in een mooie wandeling in de natuur, of in een gezellig etentje met vrienden. Die momenten zijn dan voldoende om even bij te tanken en om het existentiële gevoel van eenzaamheid, dat op andere momenten aanwezig kan zijn, te verdragen.

Zijn hechting en separatiefase niet naar behoren doorlopen – en bij Niemandskinderen is dat heel vaak het geval – dan zal het verlangen naar een symbiose, naar het gelukzalige gevoel van een ‘twee-eenheid’ blijven. Het op latere leeftijd alleen zijn wordt extra angstig en soms zelfs onverdraaglijk.

De puberteit is bij uitstek zo’n fase in de ontwikkeling van het kind waarin deze separatieangsten heftig de kop kunnen opsteken. In een gezonde gezinssituatie zijn ouders zich hiervan bewust en vangen ze hun puber op, net als in de peuterfase, maar ze zullen hun kind ook stimuleren op zoek te gaan naar zijn eigen weg. Krijgt een kind in de puberteit te weinig opvang, dan wordt het opnieuw alleen gelaten met heftige gevoelens en kan een verslaving een ‘goede’ troost zijn. Verslavende middelen kunnen in de trance of roes nare herinneringen en gevoelens als sneeuw voor de zon doen verdwijnen en alsnog kan er een heerlijk vredig (symbiotisch) gevoel ontstaan. De wereld kan er mooier door lijken, en de mensen aardiger en minder vijandig! Sommige drugs hebben bovendien een oppeppende uitwerking of geven het gevoel dat je sterk en machtig bent – effecten die zeer aantrekkelijk zijn voor een getraumatiseerd of verwaarloosd kind. Ook de gokverslaafde zal zeggen dat hij één wordt met de kast, even weg van de wereld, hopend op dat ene moment van de machtige overwinning.

Het ‘veilige’ land

Wanneer kinderen voor hun ouders emotioneel beschikbaar moeten blijven, wanneer de separatieangsten te groot zijn en de buitenwereld voor pubers te bedreigend is, te boos, te groot, te eng – wat kunnen ze dan doen behalve extreem gedrag vertonen of verslaafd worden? Ze kunnen toch ook gewoon thuisblijven? als je thuisblijft kun je niet verdwalen! Toch wel: je kunt gigantisch verdwalen in een wespennest of een slangenkuil.

De thuisblijvers willen nergens logeren, niet omgaan met andere kinderen, en kiezen een school in de buurt, desnoods onder hun niveau. Ze gaan zeker niet op kamers; liever reizen ze uren om ’s nachts maar thuis te kunnen slapen.

Wanneer moeders en dochters vriendinnen worden hebben die dochters geen vriendinnen nodig. Ze vertellen elkaar alles en hebben geen geheimen voor elkaar. Alle gezinsleden willen misschien wel graag dat het altijd zo ‘close’ zou kunnen blijven. Ouders zien vreselijk op tegen de dag dat de kinderen het huis zullen moeten verlaten. Nou ja… moeten? Niets moet, maar misschien is het toch wel verstandig om een keertje te trouwen, voor later. Want ooit gaan de ouders dood, dan zijn de kinderen alleen op de wereld. Nee… dan maar beter trouwen, het huwelijk als een soort van oudedagsvoorziening, voor als de ouders er niet meer zijn.

Als dat onvermijdelijke trouwen dan toch moet, dan is er misschien wel een huis dicht in de buurt te koop, zodat ze iedere dag even langs kunnen gaan. Vader en moeder vinden dit héél gezellig. En ze zijn erg teleurgesteld als de kinderen eens een dagje overslaan. Daarom doen de kinderen dat ook vrijwel nooit! Hun partners vinden alles prima, ze leggen zich er wel bij neer dat ze nooit op vakantie kunnen. Ze zijn zelf misschien ook niet bepaald man of vrouw van de wereld. Maar ze houden heel veel van hun lieve partner, omdat die altijd zo attent en zorgzaam is. Nooit zal die lieve vrouw een verjaardag vergeten. Maar háár verjaardag vergeten ze wel! dan is het ‘volwassen’, maar afhankelijk gebleven kind erg overstuur! Ze kan bij het minste of geringste helemaal van slag zijn. Wanneer ze denkt dat anderen haar niet mogen bijvoorbeeld, of omdat haar moeder niet belde toen ze voor het eerst een weekeindje weg zou gaan met haar man… Moeder leek wel boos! Gunt ze haar dochter dat leuke uitje soms niet? De dochter kon er echt niet onderuit! Ze kon er niets aan doen dat ze even een dag niet bij haar moeder kon koffiedrinken, zoals altijd! Dat begrijpt haar moeder toch wel? Nee, je hebt van die moeders en vaders die dat níet begrijpen.

Er zijn kinderen die nooit volwassen worden. Ze worden daartoe ook niet gestimuleerd. Hun ouders zijn evenmin helemaal volwassen en kunnen het niet verdragen dat de koters uiteindelijk zullen uitvliegen. In hoofdstuk twee werd uitgelegd dat gezinnen voortdurend moeten transformeren om gezond te blijven. Deze kluwengezinnen kunnen dat niet. Elk initiatief van het kind – dat een aanzet tot transformatie van het hele gezin tot gevolg zou kunnen hebben – wordt in de kiem gesmoord.³² Vaak op subtiele en indirecte wijze krijgt het heel veel ‘doe maar niet’-boodschappen. Wanneer de ouders daar maar vroeg genoeg mee beginnen en ze hebben een ‘meegaand’ kind, dan leert het het ontdekken en avonturen zoeken wel af.

Niet altijd groeien de thuisblijvers op in een warm, maar benauwend nest. Soms is het thuis verre van knus, heerst er ruzie en geweld. Misschien wil de jongen wel weg, maar kan hij moeder niet alleen laten met z’n gewelddadige vader. Of kan het meisje haar vader niet in de steek laten, die de hele dag gecontroleerd wordt door zijn dwangmatige echtgenote die alles samen met hem wil doen. Wanneer ze thuis blijft, heeft vader haar nog als steun; zij kan ervoor zorgen dat hij toch nog eens even weg mag omdat zij dan bij moeder kan blijven.

Kinderen die zodanig geparentificeerd zijn door hun ouders zodat ze angstig zijn geworden voor het zelfstandige leven en eeuwig voor hen beschikbaar blijven, kunnen ernstige klachten krijgen. Ze hebben niet zelden veel lichamelijke klachten, lijden onder veel onzekerheid, angsten en spanningen en kunnen tal van fobieën ontwikkelen. Vriendschappen komen moeizaam van de grond en ook de intieme en seksuele relaties – als ze al ontstaan – vertonen veel problemen, omdat er van een echt huwelijk geen sprake kan zijn. De kinderen hebben hun armen namelijk niet vrij om echt een partner te omhelzen, omdat ze nog aan het handje van hun ouders lopen. Komt er wel een liefdesrelatie tot stand, dan wordt de potentiële kandidaat meestal ook ingelijfd in de symbiotische familiekluwen. Die moet zich aanpassen aan de heersende wetten van het gezin. Lukt dat, dan kan het lang goed gaan. Verzet tegen intensieve omgang en bemoeienis leidt tot mislukking. De hele familieclan, inclusief de eigen partner, stelt zich dan vijandig op.

Een enkele keer zie je dat kinderen in deze gezinnen – met of zonder hulp van hun partners – toch losbreken uit deze gezinskluwens. Dit gaat vaak met veel gedonder en geraas gepaard, met heftige ruzies om iets of niets. Niet zelden blijft het contact daarna voorgoed of jarenlang verbroken. De familie blijft in verbijstering achter: ‘Wat hebben we misdaan?’ De voorvallen worden door het afstandnemende kind aangegrepen als verklaring voor de breuk, maar in wezen gaat het over de behoefte om een zelfstandig individu te worden, de noodzaak die ineens gevoeld wordt. Wat met sterke lijm aan elkaar geplakt zit, kun je beter loswéken dan losbréken. Want met dat losbreken maak je vaak veel stuk!

In allochtone families zie je ook vaak hechte familiebanden. De meeste allochtonen leven in een ‘wij-cultuur’ en dat heeft veel voordelen. De gezinsleden staan altijd voor elkaar klaar, zieken en ouderen worden goed verzorgd en gastvrijheid staat meestal hoog in het vaandel. Daar kunnen veel autochtonen nog wat van leren. Deze intensieve omgang met elkaar hoeft dus absoluut niet pathologisch te zijn, zolang er maar ruimte is voor individuele ontplooiingsmogelijkheden. Maar allochtone families kunnen natuurlijk ook doorschieten in dat ‘wij’-gevoel. Dan worden de familiebanden net als in nederlandse families tot dwangbuizen en gaan ze een belemmering vormen voor een gezonde ontwikkeling. Het loskomen van een ziekmakend allochtoon kluwengezin is vele malen moeilijker dan het loskomen van een gestoord autochtoon doorsneegezin, omdat de druk die op het individu wordt uitgeoefend om zich aan te passen aan de heersende culturele gewoonten en wetten door cultuurgenoten buiten het gezin vele malen groter is dan in autochtone gezinnen. Waar kan de marokkaanse of Turkse vrouw naartoe als ze door haar familie bedreigd wordt en de gemeenschap waarmee de familie sterke banden onderhoudt niet achter haar staat, maar achter haar familie? Soms moet ze haar leven lang vechten voor haar veiligheid en vrijheid.

Autochtoon of allochtoon, wie te veel en te lang bij moeders pappot blijft vindt zichzelf nooit. Misschien had het lelijke eendje van het sprookje nog geluk toen moeder hem uit het nest verjoeg. Hij werd gedwongen om te gaan… hij kon zich niet aanpassen, werd daardoor gepest en getreiterd en uiteindelijk verbannen. Maar door de verbanning begon een zoektocht naar zijn ware identiteit. Wie op de juiste plaatsen zoekt, zal zichzelf uiteindelijk altijd vinden. Dat belooft het sprookje!

Het land van de prestaties

Sommige jonge kinderen die van hun ouders een pronkstuk moeten worden, van huis uit niet gezien en bevestigd worden als persoon, maar wel om hun prestaties worden geprezen, kunnen gaan geloven dat presteren de enige weg is om iemand te worden. Het kan ook zijn dat de ouders nergens oog voor hebben, ook niet voor de prestaties, maar dat het kind aan de hand van stereotiepe rolmodellen en voorbeelden zelf tot de conclusie is gekomen dat je eigenwaarde verwerft door heel goed je best te doen, hard te werken en succesvol te zijn. Deze conclusie is niet helemaal onjuist. Natuurlijk kun je door goede prestaties zelfverzekerder worden, maar bij veel getraumatiseerde en verwaarloosde kinderen lijken de prestaties nooit te beklijven en moeten er steeds meer en grotere prestaties worden geleverd. De behoefte om te presteren krijgt dan een dwangmatig karakter.

Iemand die lijdt aan prestatiedwang wil zich niet langer zo klein en nietig voelen, maar wil groot en belangrijk zijn. Achter deze dwang om zichzelf steeds te bewijzen gaan in feite belangrijke zingevingsvragen schuil; alleen worden die vragen nooit echt diepgaand onderzocht en beantwoord. Iedereen vraagt zich wel eens af waartoe het leven dient, waarom je hier op aarde rondloopt. Het prestatiegerichte kind kent maar één antwoord: ‘Om te presteren, zodat je later maatschappelijk iets voorstelt.’ ‘Ik presteer, dus ik mag bestaan’ is dan het motto. Het bestaansrecht wordt voor een groot deel ontleend en afgemeten aan de behaalde successen. Mensen die maatschappelijk gezien onder aan de ladder staan, worden om welke reden ook meestal geminacht en gemeden.

Waartoe is een eik op aarde? Een eikeltje heeft in potentie alles in zich om een boom te worden. Dat eikeltje heeft maar één opdracht in het leven: het moet dát worden wat het in aanleg is, namelijk een eik. Wanneer het aan die opdracht voldoet en de boom wordt die het kan worden, dan zal de boom van betekenis worden voor zijn omgeving. Hij dient als schuilplaats voor de vogels, hij levert zuurstof, kinderen kunnen hem als klimobject gebruiken, enzovoort. Een gezond kind heeft net als een eikeltje in potentie alles in zich om een volwaardig mens te worden. Een kind heeft ook maar één opdracht in zijn leven, namelijk méns worden en dát ontwikkelen wat er in potentie in zit. De talenten van een jong kind kun je zien als de takken van een eik. Misschien kan dat jongetje mooi piano leren spelen, misschien heeft dat meisje een bijzonder talent voor verhalen vertellen. Misschien heeft Josje een talent om goed naar anderen te luisteren; haar zusje kan heel slimme vragen stellen. Misschien heeft Pietje wel een groot talent om grote verbanden te zien, of misschien heeft hij juist wel talent om de details naar voren te halen, en wie weet schuilt er in het buurkind wel een fotograaf. Wanneer mensen hun talenten ontwikkelen en zich steeds weer vertakken gedurende hun leven, zullen ze van betekenis worden voor anderen. Van betekenis worden voor anderen, door wie je bent en door wat je doet, omdat je doen wilt wat je doet, heeft dus niets te maken met presteren om de prestatie.

Van betekenis worden voor anderen kan hem zitten in kleine en in grote dingen. Misschien weten de luisteraar en de vragensteller juist op het goede moment in het leven aan die ene dierbare de juiste vraag te stellen waardoor diegene tot een belangrijk inzicht komt. Misschien kan degene die goed verhalen kan vertellen er later wel volle zalen mee vermaken, maar wanneer alleen zijn naaste omgeving ervan geniet omdat de persoon in kwestie geen zin heeft in volle zalen, dan is het ook goed. Misschien is dat kind met dat enorme organisatietalent later wel de stimulerende factor achter het broodnodige vrijwilligerswerk… wie zal het zeggen.

Wanneer er met eikenboompjes en met kinderen niet goed wordt omgesprongen, worden ze meestal in hun groeistuipen geremd en wanneer ze verkeerd en te veel worden gesnoeid blijven er onnatuurlijke producten over.

Een boom kun je wel verminken, maar geen kunstjes aanleren; sommige dieren en kinderen kun je helaas wel dresseren. Dat gebeurt dan ook vaak. De ontluikende talenten van kinderen worden vaak niet gezien of hardhandig de kop in gedrukt, waardoor sommige kinderen net zo verminkt worden als bomen met afgerukte takken. Bij andere kinderen worden ‘talenten’ in de vorm van kunstjes opgedrongen, of die bijzondere gave wordt wel opgemerkt maar de ouder neemt totaal ‘bezit’ van dat talent. In veel (auto)biografieën van grote talenten lees je hoe het getalenteerde kind door zijn ouders geëxploiteerd werd ten koste van het kind zelf.

Dat shirly niet weet wie ze is, is logisch. Een land dat jarenlang is bezet door een buurland, verkeert als de bezetter zich uiteindelijk terugtrekt ook lange tijd in een identiteitscrisis.

Wat er kan gebeuren met kinderen zoals shirly, die van hun natuurlijke aard en creativiteit vervreemden, kunnen we lezen in het sprookje ‘de rode schoentjes’.

In het sprookje verliest het meisje de zelfgemaakte rode schoentjes doordat ze meegenomen wordt door een vrouw in een gouden koets. De mevrouw wast haar, doet haar mooie nieuwe kleren aan en gooit haar oude schoentjes weg. Dan ontwaakt er in het kind een heftig verlangen naar haar rode schoentjes en uiteindelijk krijgt ze een paar nieuwe. Maar ze raakt min of meer bezeten door die schoentjes en ze moet alsmaar dansen, ze kan er niet meer mee stoppen en ze gaat al dansend haar ondergang tegemoet. Tot ze de bij de beul komt. Ze smeekt hem om die schoentjes af te hakken, want ze heeft nooit meer rust door die dansdwang. Uiteindelijk hakt hij haar schoentjes met voeten en al af, waardoor ze kreupel wordt en als dienstmaagd eindigt.

Het sprookje gaat psychologisch gezien over wat er kan gebeuren wanneer we onszelf kwijtraken… wanneer we het zuivere, het zinvolle, het authentieke, zelf gecreëerde leven op (moeten) geven. Er ontstaat dan een onstilbare honger, een onbeheersbare dwang die je ten gronde kan richten en tot bij de beul kan brengen.

Kinderen die niet gezien en gekend en bevestigd worden in hun eigen authentieke zijn, maar tot kunstjes gestimuleerd worden, zoals hoge cijfers halen, mooi pianospelen, en daarvoor wel applaus krijgen, kunnen net als het meisje met de rode schoentjes op hol slaan omdat het kunstje niet echt bevredigt. Maar de honger (naar het eigene en authentieke en daarmee naar het goed genoeg zijn, zoals je in wezen bent) blijft en daarom moet het kunstje steeds opnieuw herhaald worden en moet het steeds meer zijn… en beter… en duurder… en succesvoller.

De prestatiedrang kan je ver van huis brengen – tot bij de beul, schrijft estés. Hoeveel jongere mensen hebben voor hun dertigste al niet last van ernstige burn-outverschijnselen? Hoeveel succesvolle zakenlieden zijn op hun vijftigste niet zwaar depressief en bankroet? In hun midlifecrisis staan ze voor de beul en zeggen ze: ‘Wat heeft al dat succes me gebracht? Ik heb nooit meer rust! ik doe geen oog dicht! mijn vrouw is bij me weg en mijn kinderen zie ik niet meer! Hak mijn rode schoentjes maar af!’ Wanneer de beul dan hun schoenen en voeten afhakt, zitten ze letterlijk aan de grond en zo voelen ze zich ook. Ze horen dan bij diegenen op wie ze zo neerkeken. En juist dat moment is het moment waarop zingevingsvragen echt beantwoord kunnen worden. Dat is het moment waarop ze van de grond af aan hun leven opnieuw en beter kunnen opbouwen. Maar sommige prestatiekinderen halen dat moment niet, omdat drank zijn tol heeft geëist of ze aan een hartaanval zijn bezweken. Voor hen verscheen de beul in doodsgewaad.

Het beloofde land

Niet iedereen zoekt zijn heil in drugs, extremisme of in prestatiedwang, of blijft thuis aan moeders rokken hangen. Een heel toegankelijk roesmiddel is de liefde, of de zoektocht daarnaar. Sommige kinderen die door hun ouders niet gewaardeerd en gekoesterd en beschermd werden, zoeken hun heil in de relatie met die éne die hen gelukkig zal maken en zal steunen. Soms – als ze geluk hebben – vinden ze inderdaad een aardig iemand op jonge leeftijd.

Vaste verkering op zeer jonge leeftijd kan veel steun en houvast geven en het is soms mogelijk om een redelijk stabiel leven op te bouwen, maar de puberteit en het vinden van een eigen identiteit worden dan daardoor niet helemaal goed doorlopen, waardoor de puberteit op latere leeftijd alsnog kan doorbreken. Dan moet er ineens van alles ondernomen en ingehaald worden en soms verdwalen mensen daarbij.

Ida had geluk in de liefde, zou je kunnen stellen, maar veel Niemandskinderen hebben dat niet. De schade van een beroerde jeugd wordt meestal júíst zichtbaar in intieme relaties. Er zijn veel in hun jeugd beschadigde mensen die op alle fronten uitstekend functioneren, maar waarbij het in de liefde steeds weer misgaat.

In de puberteits- en adolescentiefase kan er een sterke groepsdruk zijn om actief te worden op het gebied van seksualiteit. Tegelijkertijd kunnen jongeren zich onzeker en angstig voelen op dit terrein, waardoor ze steeds meer klem komen te zitten. Ze willen niets liever, maar dúrven gewoon niet te experimenteren. Ze verlangen naar vrienden en vriendinnen, maar contacten komen moeizaam tot stand en blijven oppervlakkig, van korte duur; op latere leeftijd gaan ze evenmin intieme relaties aan.

Er zijn ook jongeren die bijna niets anders doen dan experimenteren met seks en liefde, maar wanneer je niet weet wat liefde werkelijk is, niet in liefde groot geworden bent, kun je je later behoorlijk vergissen. Dan zie je elke kruimel aandacht, elk aardig gebaar als een teken van houden van, en verbind je je misschien aan de eerste, maar niet per se de beste. Wanneer de hunkering naar liefde, naar bevestiging, te groot is ontstaat er meestal een afhankelijke, claimende, bedelende houding ten opzichte van anderen en vooral ten opzichte van potentiële liefdespartners. ‘Heb mij lief, alsjeblieft…’ is dan het motto in elke relatie, en meestal houden relaties daardoor geen stand of leidt dit tot zeer scheve machtsverhoudingen met alle risico’s van geweld en misbruik bovendien.

Sommige jongeren die zich niet zo snel binden – niet aan een aardige en niet aan een foute partner –, maar wel erg hunkeren naar warmte en aandacht, laten zich seksueel gebruiken door de een en dan weer door de ander. Ze hopen zo liefde te vinden, maar krijgen alleen maar seks. Om aansluiting bij hun leeftijdsgenoten te vinden doen ze alles wat hun gevraagd wordt. De meiden zijn dan een gemakkelijke prooi voor loverboys, maar ook wanneer ze niet voor betaalde seks geronseld worden, kunnen ze schade oplopen omdat ze te weinig grenzen stellen, niet ‘nee’ durven zeggen.

Ook diegenen die niet relatieverslaafd zijn, maar een aardige partner treffen met wie ze op een gegeven moment gaan samenwonen of trouwen, ondervinden vaak veel problemen in hun relatie omdat ze vroeger zo veel te kort zijn gekomen.

Er zijn aan de lopende band conflicten die zich centreren rondom thema’s als seksualiteit en intimiteit; vertrouwen en wantrouwen; gebonden zijn en vrij zijn; controleren en gecontroleerd worden; geven en nemen; macht en onmacht. De relaties worden gekenmerkt door heftige ups en downs, er wordt veel (te veel) in de relatie geïnvesteerd en dan blijkt het toch niet naar wens te lopen. Er kan sprake zijn van een steeds verder escalerende machtsstrijd, van een grote wederzijdse afhankelijkheid en van gebrek aan autonomie. Die afhankelijkheid vergroot weer de angst, waardoor er weer conflicten ontstaan om de afstand weer te vergroten, enzovoort.

Het hoeft niemand te verbazen dat er juist in intieme relaties conflicten ontstaan. Niemandskinderen hebben vroeger ervaren dat ze juist in hechte en persoonlijke relaties niet zichzelf mogen en kunnen zijn, dat ze niet goed genoeg zijn, dat de wereld heel onveilig is en hun dierbaren hun allergrootste vijanden zijn, dat het bestaan sowieso zinloos is en alleen zin kan krijgen door aan de behoeften van anderen zo veel tegemoet te komen en die van jezelf zo veel mogelijk opzij te zetten. Niemandskinderen zijn ervan overtuigd dat er niet echt van hen gehouden wordt om wie ze zíjn, maar om wat ze voor de ander dóén. Ze zijn dan ook doodsbang dat, als ze geen ‘nut’ meer hebben in de relatie, de ander hen zal ‘dumpen’.

Stap met die rugzak aan negatieve ervaringen en overtuigingen maar eens opnieuw en onbevangen en vol vertrouwen het terrein van de liefde binnen. Dat is onmogelijk. Deze oude overtuigingen, oude angsten, innerlijke conflicten, frustraties en onvervulde behoeften en verlangens herleven dan ook direct, maar meestal onbewust, vanaf het eerste moment dat een nieuwe relatie begint, en deze relaties worden dan ook vrijwel altijd vanaf het begin ernstig door de vroegere trauma’s belast. Wanneer de partner zelf ook ernstig beschadigd is in zijn jeugd, zal dat de dynamiek in de relatie nog meer bemoeilijken. Beide partners hebben in hun jeugd overlevingsstrategieën ontwikkeld en meestal heeft de overlevingsstrategie van de ene, een negatief en versterkend effect op de overlevingsstrategie van de ander. De een heeft bijvoorbeeld geleerd zich onder invloed van grote stress terug te trekken en raakt in zichzelf gekeerd. Dit kan de angst van de ander versterken, die uit overlevingsdrang juist geleerd heeft alles te willen weten, te willen controleren. Hoe harder de ene partner dramt en zeurt om zo weer controle over de situatie te kunnen krijgen, des te meer trekt de ander zich terug. Zo kan er een neerwaartse spiraal ontstaan die beide echtelieden steeds verder uit elkaar drijft.

Maar ook wanneer slechts een van beiden veel ballast uit de jeugd meedraagt, kunnen er ernstige problemen ontstaan. Getraumatiseerde mensen beleven veel gewone dingen des levens en gewone conflicten namelijk vele malen heftiger dan niet-getraumatiseerden. Een klein, aardig gebaar of een compliment van een collega kan al een heftige verliefdheid veroorzaken, maar een kleine afwijzing van diezelfde collega is meteen een enorme ramp. Een vriendin die vergeet te bellen, kan een hele dag verpesten, een zelfgemaakte fout kan een depressie van een week veroorzaken, terwijl een ander zijn schouders op zou halen en zou denken: Volgende keer beter. Normale en op zich vrij onschuldige incidenten tussen de partners worden op dezelfde manier ook zeer heftig beleefd, of de reacties zijn nog heftiger dan in minder persoonlijke contacten, omdat het angstniveau juist in de intieme relatie het hoogst is. Door de onderliggende angsten worden de reacties versterkt, ze worden buitensporiger, impulsiever, emotioneler en minder rationeel. Wanneer haar vriend een kwartiertje te laat komt, is de wereld te klein… Zie je wel, denkt ze dan, hij is me vergeten of hij gaat bij me weg. Een onschuldig gesprekje van hem met zijn aardige collega wordt meteen gezien als ontrouw, en een kritische of boze opmerking vat ze meteen op als: Ik kan ook niets en deug nergens voor. Door haar heftige reactie ontstaat er veel onbegrip en verwarring bij hem, en hij gaat zich misschien steeds onnatuurlijker en krampachtiger gedragen. Hij denkt bij elk incident en buitensporige reactie: Doe normaal, of zegt: ‘Ik snap niet waar je je druk over maakt.’ Vanuit zijn perspectief gezien is het wel voor te stellen dat hij vindt dat ze overdrijft. Maar zij heeft een privé-oorlog meegemaakt, die misschien wel voorbij is, maar in haar hoofd en hart nog niet… en wanneer ze zich onbewust is van het feit dat ze een oorlog heeft overleeft, kan ze hem ook niet uitleggen waarom ze van het minste of geringste zo van slag raakt. Hoe zou hij haar heftige reacties dan kunnen begrijpen? Niet alle partners zijn geboren psychologen.

Hans is niet de enige man die pas jaren later de verhalen hoort van het traumatische verleden van zijn vrouw. Wanneer nare jeugdervaringen grotendeels verdrongen zijn, afgesplitst van het bewustzijn, dan kan het voorkomen dat men niets – of lang niet alles – te weten komt over het verleden van de partner. Bij een eerste kennismaking kom je natuurlijk niet direct op de proppen met een naar verhaal over je jeugd, maar ook later wordt dat verhaal dan niet of maar half verteld, zonder dat het bewust verzwegen wordt. Wanneer iets deel uitmaakt van je bewustzijn en je praat er bewust niet over, dan kun je van verzwijgen spreken. Maar als het traumatische verleden als het ware geparkeerd is in een zijstraat van je bewustzijn, dan is het er voor jezelf niet en dús vertel je er ook niet over. Sommige mensen stappen met een geheim een huwelijk in zonder dat ze van zichzelf weten dat ze een geheim hebben. Misschien zijn ze zich er vaag van bewust, ze weten dat die oude vergeelde foto’s in die doos ergens moeten liggen, maar ze maken zichzelf wijs dat het er niet toe doet, dat dat verhaal niet van belang is…

Het kan ook zijn dat er aan het begin van de relatie wel iets verteld is, maar op een manier die weinig indruk maakte op de partner. Het verhaal was misschien van alle emoties ontdaan, waardoor beide partners veronderstellen dat het allemaal al verwerkt is, dat het verleden nu geen rol meer speelt, veel mensen zijn van mening dat de tijd inmiddels wel alle wonden heeft geheeld. Of ze willen uit goede bedoelingen alle pijn niet weer oprakelen en vermijden alle onderwerpen die beladen zouden kunnen zijn. Of ze zijn zelf zo bang voor het verhaal van hun partner dat ze om die reden het verhaal negeren, bagatelliseren, of niet willen horen, en het komt zelfs voor dat de getraumatiseerde vrouw of man zelf de schuld krijgt van alles wat hem of haar is overkomen, en erom afgewezen wordt.

Als partners niets of onvoldoende weten over het traumatische verleden van hun man of vrouw, of – om wat voor reden dan ook – meegaan in de ontkenning van het verleden en in het toedekken daarvan, als er nooit of nauwelijks meer over gesproken wordt, als er met de familie gezellig wordt omgegaan alsof er niets is gebeurd, dan kunnen ook de voorvallen, conflicten en heftige reacties niet in verband worden gebracht met het traumatische verleden en kunnen de misverstanden en het onbegrip over de reacties weer leiden tot nieuwe conflicten en tot het over en weer diskwalificeren van elkaar. De getraumatiseerde partner krijgt dan het etiket ‘hysterisch, niet normaal en moeilijk in de omgang’ opgedrukt en de andere partner heet ‘onverschillig, ongevoelig en hard’. Pas wanneer de traumatische geschiedenis besproken kan worden en de conflicten in het dagelijkse leven daarmee in verband gebracht kunnen worden, kunnen de verwarring, het onbegrip en de verwijdering opgeheven worden en kan er weer wederzijds begrip ontstaan. Bij dit ontwarringsproces is professionele hulp vrijwel onmisbaar.