Waakzaam

Wanneer je aan het front vecht, in de voorste linie, en de kogels je regelmatig om de oren fluiten… je voortdurend om je heen moet loeren om niet geraakt te worden omdat achter elke boom een schutter kan staan, dan loop je niet lekker ontspannen rond. Ook niet wanneer er even niet geschoten wordt, want je weet… het schieten kan zo weer beginnen. Dan blijf je alert, ook ’s nachts. Dat geldt ook voor het kind dat opgroeit in privé-oorlogsgebied, en die alertheid blijft wanneer het kind volwassen wordt.

Die alertheid en waakzaamheid kunnen zich uiten in gedrag en vooral in relatie tot anderen. In gezelschap zal zo iemand altijd op zijn hoede zijn, voorbereid op een aanval en zich op voorhand al indekkend. Hij of zij zal steeds de controle willen houden over zichzelf, over anderen en over gebeurtenissen, en zal zich moeilijk kunnen ontspannen. Het leven zal volgepropt worden met activiteiten, om maar geen moment van leegte te hoeven ervaren, want ontspanning wordt niet meer verdragen. Er is vaak sprake van slechte ‘zelfverzorging’: weinig slapen, slecht eten, veel alcohol, keihard werken, veel te intensief sporten, steeds wordt er over de eigen grenzen gegaan. Kwetsbaarheid is uit den boze en anderen worden in principe gewantrouwd, zelfs – of misschien wel: juist – de eigen partner, want ‘vroeger was de aanvaller ook degene die het dichtst bij je stond’.

Naast de waakzaamheid in het gedrag zijn er ook vaak de lichamelijke reacties die blijven bestaan als reactie op dreiging en gevaar. Veel getraumatiseerde mensen hebben hun leven lang lichamelijke klachten en dat is ook logisch. Kinderen die leven in traumatiserende of zeer onveilige gezinsomstandigheden staan voortdurend onder grote stress. Het lichaam maakt dan ook steeds stress-stoffen aan. Die stoffen kunnen ons normaal gesproken helpen om te vluchten of te vechten, maar wanneer dat niet kan, blijven ze in een te hoog percentage in het lichaam, waarbij ze onze gezondheid aantasten en ons vatbaar maken voor bijvoorbeeld ontstekingen.

Ook deze lichamelijke reacties als dreiging op gevaar kunnen een eigen en bijna in oorsprong onherkenbaar leven gaan leven. In de gezondheidszorg zijn er vrij veel mensen die voortdurend aandacht vragen voor hun talrijke lichamelijke klachten. Ze lopen het ziekenhuis in en uit en ondergaan soms de vreselijkste (onnodige) operaties in de hoop dat de klachten zullen afnemen. Inmiddels zijn er veel artsen bekend met die patiëntengroep en worden ze regelmatig verwezen naar een psycholoog of psychotherapeut. Sommige patiënten verzetten zich daar heftig tegen omdat ze weigeren te geloven dat het ook ‘tussen hun oren’ zit. In feite is er sprake van een ‘weigering’ – een grote angst – om de bron van hun klachten onder ogen te zien. De oorzaak – de traumatisering – moet verdrongen blijven, omdat de feiten in de beleving van de patiënt onverdraaglijk zijn. De behandeling van en de omgang met deze patiëntengroep vraagt veel deskundigheid en een goede samenwerking tussen de somatische gezondheidszorg en de geestelijke gezondheidszorg.

Troosteloos

Wanneer kleine soldaten in privé-oorlogsgebied moeten vechten voor hun leven, dan zijn ze bang, heel erg bang. Een bang kind moet gerustgesteld en getroost worden. Kinderen die opgroeien in privé-oorlogsgebied worden niet getroost en gerustgesteld, op de eerste plaats omdat ze vaak onveilig gehecht zijn (zie de paragraaf over hechting), en op de tweede plaats omdat de ouders zelf de oorlog veroorzaken of de belagers van het kind zijn. Je kunt niet echt getroost worden door iemand die steeds de oorlog veroorzaakt waar jij zo bang van wordt, of die van tijd tot tijd je belager is. De angst blijft dus.

Angst kent vele uitingsvormen. Angst kan zich uiten in veel lichamelijke klachten, zoals buikpijn, hoofdpijn, pijn op de borst, hartklopping, spierspanning, hyperventilatie, zweten en trillen enzovoort, maar ook in bepaald gedrag, zoals veel en snel praten, hyperactiviteit, slecht slapen, in broek of bed poepen of plassen, concentratieproblemen, agressieve uitbarstingen, schrikachtigheid. Emoties worden in dit geval niet beleefd, maar uitgeleefd. Met andere woorden: nog voordat de angst echt gevoeld kan worden, wordt die omgezet in gedrag.

Het kan ook zijn dat de angstige gevoelens zo veel mogelijk worden afgeweerd door zogenaamd vermijdingsgedrag – situaties en of gedachten die angst zouden kunnen oproepen worden angstvallig vermeden. Het kind dat op school gepest wordt en niet meer naar school wil, is daarvan een duidelijk voorbeeld, het kind dat thuis gepest wordt en niet meer naar huis wil ook. Kinderen hebben vaak heel goed in de gaten welke situaties ze moeten vermijden, en zijn soms superslim in hun vermijdingspogingen.

Zoals al eerder beschreven is het mogelijk om zaken die bij elkaar horen te splitsen. De feiten en de gedachten daaraan worden dan bijvoorbeeld weggezet of verdrongen, maar de emoties (zoals de angst in bovengenoemd voorbeeld) blijven dan bestaan en gaan min of meer een eigen leven lijden.

Stille tornado’s

Wanneer een kind aan het thuisfront verkracht, vernederd, vergeten, misbruikt, verwaarloosd, onderdrukt of gekrenkt wordt, is het niet alleen machteloos, verdrietig en bang, maar ook ontzettend boos. Die gevoelens van boosheid zijn echter heel erg verboden! Op de eerste plaats rust er een maatschappelijk taboe op boosheid ten opzichte van ouders… dankbaar moet je zijn! Op de tweede plaats verbieden de ouders zelf direct of indirect die gevoelens, en op de derde plaats verbiedt het kind zichzelf boos te zijn, bijvoorbeeld door de schuld op zich te nemen of door het goed te praten, het te begrijpen enzovoort. Alle afweermechanismen worden meestal ingezet om vooral ook die boosheid eronder te houden. Hoe groter de kolkende woede is, des te groter is de angst daarvoor, des te groter zijn ook het schuldgevoel en de schaamte, enzovoort.

Woede is een angstig gevoel, vooral voor een kind dat niet heeft geleerd ermee om te gaan. Kinderen geloven in een bepaalde periode in hun leven dat ze almachtig zijn. Ze geloven dat wat ze denken, ook zal gebeuren; dit wordt ‘magisch denken’ genoemd. ‘Ik mag niet hopen dat moeder van de trap valt, want dan zal het ook gebeuren! Ik mag niet hopen dat vader dood neervalt, straks gebeurt het nog en dan is het mijn schuld.’ Gevoelens van woede toelaten zou in de beleving van het kind alles kapot kunnen maken. Het zou zijn ouders kapot kunnen maken, het hele gezin zou er aan ten onder kunnen gaan. Het zou zelf ook geen bestaansrecht meer voelen. Dus slikt het kind zijn woede in, stopt het weg en wordt passief en lusteloos; het zet zijn woede om in treiterig gedrag of mishandelt de hond of kat. De tornado van de woede moet hoe dan ook de kop ingedrukt worden en dit kost veel energie. Energie die nergens anders voor gebruikt kan worden.

Getraumatiseerde kinderen worstelen vaak met een brij van verwarrende gevoelens, zoals schaamte en schuld, zelfhaat, angst, machteloosheid en woede die ze niet kunnen uiten. Dit leidt niet zelden tot lange terugkerende perioden van somberheid. Sombere perioden moeten echter niet verward worden met depressies.

Een depressie is een psychische ziekte die met bepaalde kenmerken gepaard gaat. Een nare jeugd kan de kans op een depressie wel verhogen, maar is er meestal niet direct de oorzaak van; vaak speelt ook een zekere aanleg mee. Ook al krijgt niet iedereen met een nare achtergrond altijd een depressie, de meeste mensen kennen wel langere perioden van angsten en spanningen of zijn lange tijd somber en terneergeslagen.

Schuldgevoel en schaamte

Schuldgevoel wordt vaak verbonden met ‘iets doen dat niet deugt of juist iets nalaten dat wel gedaan had moeten worden’. Je zou dit ook schuldbesef kunnen noemen. Schuldbesef is goed omdat het je kan helpen om datgene te doen wat rechtvaardig is, en niet te doen wat schadelijk is. Maar er bestaat ook een ander schuldgevoel, een onterecht schuldgevoel.

Alle mensen die zijn opgegroeid in onveilige, onderdrukkende, traumatiserende gezinsomstandigheden hebben één ding gemeen: ze voelen zich allemaal diep van binnen zeer schuldig over wat hen is overkomen en ze schamen zich enorm, terwijl er geen sprake van werkelijke schuld is, omdat een kind niet verantwoordelijk kan zijn voor zijn of haar nare omstandigheden. Zulk schuldgevoel is een afweer van andere gevoelens, bijvoorbeeld machteloosheid. Binnen de psychologie wordt dit onterechte schuldgevoel vanwege die afweerfunctie dan ook een ‘neurotisch schuldgevoel’ genoemd.

Een kind dat verbonden is met en afhankelijk is van zijn ouders, is geneigd de oorzaak van het onrecht bij zichzelf te zoeken: ‘Niet mijn ouders zijn fout en schuldig, maar ik ben dat zelf.’ door zichzelf de schuld van het onrecht te geven, houdt het kind de ouders in ere (afweer van de bittere realiteit) en houdt het ook nog enigszins de controle over de situatie (overlevingsstrategie). Want wanneer je zelf schuldig denkt te zijn aan de gebeurtenissen die je overkomen, kun je investeren in beter gedrag, zoals braaf en lief doen, om de gebeurtenissen te voorkomen. Wanneer het vervolgens niet lukt om die gebeurtenissen te voorkomen, ga je nog meer je best doen enzovoort.

Je kunt ook tegendraads worden en juist heel stout doen om de gebeurtenissen ‘kloppend’ te maken… Ik ben stout, dus krijg ik straf… dat is logisch, denkt het kind. Voor een kind is er waarschijnlijk niets erger dan te beseffen dat de ouder tegen wie hij opziet en van wie hij afhankelijk is, niet weet wat hij doet, zich niet in de hand heeft en, het ergste van alles… lak heeft aan zijn belangen. Het enorme gevoel van machteloosheid en waardeloosheid dat ieder kind ervaart dat opgroeit in privé-oorlogsgebied, is onverdraaglijk en wordt met schuldgevoel overdekt. Beter schuldig te zijn dan niets en niemand en machteloos, denkt het kind dan.

Er is nog een reden waarom kinderen zich schuldig voelen: ze worden vaak doelbewust medeverantwoordelijk gemaakt voor dat wat hun wordt aangedaan. Dit schuldgevoel is dus geen afweer van andere gevoelens, maar is een gevolg van manipulatief gedrag van de volwassene. Daders van seksueel misbruik bijvoorbeeld laten het kind nogal eens in de veronderstelling dat er niets zal gebeuren wanneer het kind dat niet wil, alsof het macht zou hebben in die situatie. Maar… het kind wordt op zeer geraffineerde wijze ‘emotioneel bewerkt’, zodat het bijna geen nee meer kan zeggen. Misschien krijgt het steeds kleine geschenken en ‘voor wat hoort wat’. Wellicht wordt er op subtiele wijze gedreigd met iets akeligs. Dit manipuleren en emotioneel chanteren is natuurlijk heel slim. Een kind zal beter meewerken wanneer het niet gedwongen wordt, maar min of meer wordt verleid, en wanneer je een kind medeschuldig en medeverantwoordelijk maakt voor de situatie, zal het niet snel uit de school klappen. Een kind doorziet de manipulaties niet, maar voelt zich wel steeds onvrijer en komt meer en meer klem te zitten.

En dan de schaamte… die enorme gevoelens van schaamte, de grote schaamtelast die alle getraumatiseerde mensen met zich meedragen. Schaamte- en schuldgevoelens zijn nauw met elkaar verweven maar zijn toch niet identiek. Zo kan er schaamte bestaan over het veronderstelde schuldig zijn, maar ook kan er schaamte aanwezig zijn zonder schuldgevoel. Daar waar schuldgevoel vooral gaat over het beoordelen van bepaald gedrag, over iets wel of niet gedaan hebben, gaat schaamte vooral over wat of wie iemand ís. Daarom wordt vaak verondersteld dat schaamtegevoelens moeilijker te verdragen zijn dan schuldgevoel. Schaamtegevoelens omvatten meer de hele persoon en niet alleen diens gedrag. Een kind dat onderdrukt, vernederd, verwaarloosd, misbruikt of geslagen wordt, voelt zich klein en waardeloos (wordt immers ook als waardeloos behandeld) en schaamt zich intens over de eigen kwetsbaarheid en nietigheid, over het eigen bestaan, over de machteloosheid. Sterke schaamtegevoelens gaan dus altijd samen met een enorm negatief zelfbeeld, voortkomend uit de verwaarlozing en dit bemoeilijkt het contact met anderen zeer. De schaamte weerhoudt hen er ook van om hulp te zoeken. Praten over de schaamte is in eerste instantie vreselijk moeilijk en wordt vrijwel altijd vermeden, omdat met het praten erover de schaamte meteen volop aanwezig is en niet verdragen kan worden.

Niet alle mensen die zich intens schamen, gedragen zich ook schaamtevol. Schaamte wordt vaak afgeweerd. Schaamteafwerend gedrag is voor een deskundige meestal wel te herkennen; die weet dan dat onder de façade van afweer bergen aan schaamte schuilgaan. Hij zal zijn vinger daar pas op leggen als de cliënt eraan toe is en de schaamte iets beter kan verdragen. Het afweren van schaamte kan bijvoorbeeld zichtbaar worden en doorklinken in de manier waarop er over de nare situatie wordt gesproken. Misschien wordt er (net iets te hard) om gelachen, misschien wordt er net gedaan alsof het niets voorstelde. Misschien wordt de nare situatie zelfs ontkend of wordt er stoer over gedaan.

Schaamtegevoelens kunnen zulke grote vormen aannemen dat het een groot deel gaat vormen van iemands persoonlijkheid. In de literatuur over traumaverwerking wordt dan vaak gesproken over de ‘verinnerlijkte schaamte’. Vanuit deze schaamte kunnen mensen zich volledig gaan isoleren, depressief worden, suïcidepogingen doen enzovoort. Ook kan de schaamte omgezet worden in agressief en gewelddadig gedrag; ze veroorzaakt dan zo veel machteloosheid dat agressie het enige antwoord lijkt te zijn. Als iemand zich heel erg schaamt zal die persoon ook heel moeilijk intieme relaties krijgen of behouden, terwijl de behoefte daaraan vaak zo groot is. De angst dat de geliefde zal zien hoe vreselijk nietig, niets en waardeloos je bent, is dan allesoverheersend.

Kinderen die seksueel misbruikt worden, ervaren naast de schaamte die voortkomt uit het gegeven dat ze een gebruiksobject zijn, ook een groot gevoel van schaamte omdat er dingen gebeuren die ze niet willen, niet begrijpen en vies vinden. Kinderen moeten leren dat hun lichaam van henzelf is, dat het bij henzelf hoort, dat zij hun lichaam zijn! Hoe beter een kind dat weet, des te beter kan het in z’n lichaam ‘wonen’. Wanneer er aan, in en met dat lichaam iets gebeurt dat het kind als ongewenst, pijnlijk, verwarrend, vies en raar beschouwt, dan gaat het over zichzelf en het lichaam denken in termen van vies en raar omdat het zelf het lichaam ís.

Het kan ook lichaam en geest steeds meer gaan scheiden. Door zich bijvoorbeeld meer en meer van zijn eigen lichaam te distantiëren uit schaamte om wat er ‘in en aan dat lijf gebeurt’. Het lichaam zal steeds minder als iets van zichzelf beschouwd worden. Niet voor niets zeggen slachtoffers van (seksueel) geweld ook vaak dat ze het gevoel hebben dat hun lichaam (of delen daarvan) niet meer van henzelf is, dat ze het als ‘een ding’ beschouwen, dat het onteigend is. De scheiding die het kind uit psychisch zelfbehoud aanbrengt, is een kunstmatige. Lichaam en geest zijn niet te scheiden. Wanneer een lichaam wordt geschonden, wordt de persoon zelf geschonden. Een schending van de integriteit van het lichaam is een schending van de integriteit van de persoon.

Bij seksueel misbruik kan er ook schaamte ontstaan omdat er in en aan het eigen lichaam bepaalde sensaties ontstaan die verwarring oproepen; het kind kan bijvoorbeeld gevoelens van opwinding ervaren die uit angst kunnen ontstaan of veroorzaakt worden door fysieke prikkeling. Deze gevoelens kunnen natuurlijk zeer verwarrend zijn. Ten slotte kan er schaamte zijn voor het gedrag van de dader waarvan het slachtoffer getuige is. De vader die nu ineens ‘raar’ doet, raar praat, een rode gezichtskleur krijgt, zwaar ademt enzovoort. Vooral de wat oudere kinderen kunnen goed zien dat het ‘niet normaal’ is wat papa doet en wat er thuis gebeurt, en zijn zeer gevoelig voor hoe het eraan toegaat bij anderen. Wanneer de politie regelmatig moet ingrijpen om de orde te handhaven, of moeder dronken in huis rond loopt, nemen ze niet graag vriendjes mee naar huis, want ze schamen zich dood. Wanneer ze zelf niet goed verzorgd worden en de leraar maakt een opmerking over hun vieze kleren, dan willen ze wel door de grond zakken.

Traumatische binding

Schaamte en schuldgevoel zorgen ervoor dat je je mond houdt en zwijgt. Soms voor eeuwig blijft de persoonlijke geschiedenis verborgen en geheim. Dit zwijgen, dit geheim brengt slachtoffers van traumatiserende omstandigheden in een diep, diep isolement. Wanneer je moet leven met een groot geheim, is het alsof er een bom in je tuin ligt. Er ligt iets heel gevaarlijks in de diepte verzonken, je weet het, maar je negeert het. Toch ben je onbewust intens bang dat die bom op een dag explodeert… en dat dan alles kapot zal gaan.

De angst voor ‘de bom’, voor openbaring van het geheim zou niet alleen in zijn of haar eigen beleving het slachtoffer zelf kunnen verwoesten, maar altijd bestaat de angst dat het hele gezin uit elkaar zal vallen en kapotgemaakt zal worden. Onderdrukking, verwaarlozing, (seksueel) geweld binnen het gezin kan een sterke band tussen de gezinsleden onderling scheppen. Zoals in het vorige hoofdstuk beschreven, is een kind altijd loyaal aan zijn ouders en andere familieleden, maar traumatische omstandigheden versterken die loyaliteit nog al eens. Er ontstaat een zogenaamde ‘traumatische binding’ tussen de gezinsleden. Als je leven bijvoorbeeld afhangt van een gewelddadige en gestoorde vader, dan is het begrijpelijk dat je je aandacht volledig op hem richt. Net als een gegijzelde bij een trein- of vliegtuigkaping vraag je je steeds af wat hij wil, doet, niet doet of niet wenst, en je probeert hem zo weinig mogelijk daarin te frustreren. Je ‘kruipt’ als het ware uit angst dicht naar hem toe om zo nog enige controle te hebben over de situatie. Je draagt hem op handen en idealiseert hem – niemand mag een kwaad woord over hem zeggen! De familie – vader in het bijzonder – maar ook mensen buiten het gezin denken dan: Er is niets aan de hand, dat kind is hartstikke dol op hem! Dit in psychologische zin naar de agressor toe kruipen, wordt het Stockholm-syndroom genoemd, naar een gijzelingsdrama in Stockholm, waar een slachtoffer verliefd werd op haar dader en met hem trouwde toen hij in de gevangenis zat. Ook deze verliefdheid kun je zien als een afweermechanisme… ze keert haar angst en machteloosheid om door hem te idealiseren, de situatie te romantiseren… ‘Hij is niet mijn agressor, hij is mijn minnaar.’ Ze kan het feit dat hij agressor is en zij slachtoffer van een agressor – met alle gevoelens van angst, machteloosheid, nietig en waardeloos zijn – niet verdragen en dus keert ze het om.

Een kind dat een traumatische band heeft ontwikkeld met zijn of haar familie omdat het gegijzeld is in een dramatische gezinssituatie, zal dus vaak hetzelfde doen en extra loyaal zijn aan hen. Meestal geldt: hoe getraumatiseerder het kind, hoe loyaler het is. Het zal meer zijn mond houden, meer zijn familieleden willen beschermen ten opzichte van hulpverleners of anderen die willen ingrijpen omdat ze zich zorgen maken over de gezinssituatie. De neiging van alle gezinsleden om de familiegeheimen te bewaren, zorgt ervoor dat het hele gezin meer en meer een gesloten kluwengezin wordt en nog meer geïsoleerd raakt van de omgeving. In deze gesloten gezinnen regeren meestal ook nog eens strenge gezinsmythen.

Gezinsmythen schrijven voor hoe de individuele gezinsleden zich moeten gedragen, binnen het gezin, maar vooral ook daarbuiten. Deze gezinsmythen hoeven niet schadelijk te zijn, ze kunnen zelfs voor een zeker evenwicht en voor een gevoel van saamhorigheid zorgen, maar ze kunnen ook een blok aan het been worden wanneer je je per se volgens die voorgeschreven norm móét gedragen. Ze kunnen ervoor zorgen dat gevoelens of gedragingen die niet in overeenstemming met die mythen zijn moeten worden weggedrukt en impliciet of expliciet worden verboden. Een gezinsmythe is bijvoorbeeld: ‘Wij zijn een familie van doorzetters.’ Andere voorbeelden van gezinsmythen: ‘Wij laten ons nooit kennen en vechten tot we erbij neervallen’, ‘Wij zijn een familie waar je altijd bij terechtkunt’, ‘Wij zijn niet zomaar een familie, wij zijn een beetje bijzonder en beter dan de rest’, ‘Wij mogen dan wel heel veel hebben meegemaakt, maar wij zijn er alleen maar leuker en wijzer van geworden’, ‘Bij ons in de familie is alles bespreekbaar’. En ten slotte, waarschijnlijk de meest favoriete: ‘Wij zijn Het ideale Gezin!’ Heb niet het lef dat te betwisten of om iets naar buiten te brengen wat die mythe zou kunnen aantasten! Omdat de individuele leden van het gezin op- en meegroeien met die gezinsmythen, zijn ze lang niet altijd zichzelf bewust van die dwingende overtuigingen. Ze conformeren zich onbewust vaak aan de geldende regels en wetten omdat het altijd zo was. Pas wanneer die mythen worden aangetast worden ze duidelijk. Het getraumatiseerde kind, dat toch al overloyaal is aan het gezin, zal niet snel de vuile was buitenhangen en de aanwezigheid van deze mythen maakt het ook vrijwel onmogelijk. Niemand komt te weten wat er binnen de muren van het ‘veilige huis’ gebeurt. Vriendjes worden niet mee naar huis genomen en ook komt er nauwelijks ander bezoek.

Het gezinsisolement is meestal ook een individueel isolement. Onbewust of bewust worden anderen uit de weg gegaan onder het mom van ‘geen behoefte aan contact’, het gevoel van ongewenst zijn of het gevoel van ‘anders’ te zijn.

Susan (50)

Ik durf nu te zeggen dat ik vroeger in vreselijke omstandigheden ben opgegroeid. Vroeger vond ik dat niet zo en sprak ik er al helemaal niet over. Ik had altijd het gevoel dat ik anders was dan anderen. Ik kon nooit eens gewoon over mijn ouders vertellen, ik had nooit leuke anekdotes, ik kwam niet met verhalen op school, dat ik leuk met mijn moeder was wezen winkelen. Iemand mee naar huis nemen was er niet bij, mijn moeder zei dan dat ‘we geen behoefte hadden aan pottenkijkers’. ‘Wij zijn graag op ons zelf,’ zei ze altijd. Wíj? Ze doelde op zichzelf! Ik had niets te willen, ik wilde helemaal niet op mijzelf, ik wilde gewoon, net als andere kinderen, iemand mee naar huis kunnen nemen.

Later had ik zelf meer het gevoel dat niemand mij echt wilde leren kennen, daardoor voelde ik me honds alleen en door de hele wereld onbegrepen en verlaten. Nu weet ik dat ik me ook niet liet kennen. Ik hield iedereen en alles op afstand… ik was veel te bang dat ze werkelijk zouden zien wie en wat ik was… want in mijn eigen ogen was ik minder dan stront, ik was niets en niemand!

Wie zwijgt, stemt toe

Leven met een geheim, met angst, schuldgevoel en schaamte kan tot intense zelfhaat en zelfdestructief gedrag leiden, maar er is nog iets dat tot zelfhaat leidt. Een kind leert zichzelf in eerste instantie kennen in contact met en in relatie tot zijn naasten. Wanneer die hem of haar gebruiken, vernederen, onderdrukken of in woord en gebaar duidelijk maken dat hij/zij niets en niemand is, dan gaat het kind uiteraard daarin geloven. Wanneer er op de ‘vruchtbare bodem’ van het kind alleen maar onkruid gezaaid wordt, dan gaat het geloven dat het onkruid ís. Een negatieve en onderdrukkende opvoeding werkt als een hersenspoeling. Als je maar vaak genoeg te horen krijgt dat je niets bent, niets te willen en niets te wensen hebt, dan ga je daarin geloven. Je verinnerlijkt het beeld dat de ander van je heeft, tot het ook jouw eigen waarheid is.

Sommige kinderen die opgroeien in dergelijke omstandigheden identificeren zich zodanig met hun agressor dat ze zelfs op hem gaan lijken. Ze imiteren zijn gedrag, nemen zijn overtuigingen over, ook over henzelf, en uiteindelijk kan het erin resulteren dat ze zelf opnieuw dader worden. Kinderen hebben de neiging zich met diegene te identificeren die het meest de ge- en verboden uitvaardigt. Met de meest aanwezige en dominante opvoeder dus. Wanneer die opvoeder overwegend negatief aanwezig is, hoeft het niemand te verbazen dat gewelddadig gedrag zich over de generaties heen voortzet.

Destructief recht

Stel je voor dat je tot drie keer toe een nieuwe fiets gekocht hebt en alledrie de keren werd die gestolen… dan heb je misschien wel de neiging om zelf ook een nieuwe fiets te stelen, je voelt je min of meer in je recht staan omdat jou ook zoveel onrecht is aangedaan. Dit fenomeen wordt destructief recht genoemd: je eigen onrecht verrekenen met iemand die er niets aan kan doen – maar dat telt dan niet, je bent boos… heel boos over wat jou is aangedaan en dat moet worden rechtgezet.

Kinderen die een nare jeugd hebben gehad, worden niet zelden later zelf daders en worden destructief jegens hun kinderen of anderen; ook dit is te zien als een vorm van destructief recht. Wanneer je zelf heel veel pijn hebt, heb je misschien lak aan de pijn van anderen, ook al zijn het je eigen kinderen. Wanneer ze klagen over een onterechte behandeling, denk je direct aan wat jou is aangedaan. Dát vertel je ze! Jij hebt pas recht van spreken, zij niet!

Wanneer volwassen daders dus gekwetste en vernederde kinderen zijn, dan kun je je natuurlijk afvragen of iemand wel verantwoordelijk kan zijn voor zijn daden. Zoals ook al in het eerste hoofdstuk werd gesteld, mag een nare jeugd nooit een rechtvaardiging zijn voor destructief gedrag op oudere leeftijd. Maar het is natuurlijk ook onterecht als er geen begrip zou zijn voor de achtergronden van een dader. Een dader met een traumatisch verleden zal moeten leren – gedwongen of vrijwillig – om verantwoordelijkheid te nemen voor zijn daden en daarnaast mag hij begrip en compassie verwachten voor zijn eigen verleden en moet hij aangemoedigd worden om dit verleden te verwerken. Voor zichzelf en in het belang van zijn slachtoffers.

Bloedend hart

Stel je voor dat je je arm hebt gebroken, maar je voelt de pijn daarvan helemaal niet. Dan loop je met die arm door de stad alsof er niets aan de hand is. Je bent niet voorzichtig, je belast hem te veel, iedereen botst er tegenaan omdat je de arm in de mensenmassa niet beschermt. Je arm zal uiteindelijk nog meer pijn gaan doen. Dus het voelen van de pijn van de gebroken arm dient ook ter bescherming… je kunt met het voelen van die pijn de arm beter beschermen tegen nog meer pijn. Maar als niet je arm, maar je hart is gebroken? door je ouders… doordat ze niet naar je omkeken, je niet verzorgden en je vernederden? Dan doet dat pijn… maar stel nu dat je vroeger die pijn ook niet mocht voelen. Je hebt jezelf wijsgemaakt dat je hart niet bloedt, dat het niet aan je ouders ligt, enzovoort. Wat is dan het resultaat? De kans bestaat dat je jouw hart niet zult beschermen… je kiest opnieuw voor mensen die niet goed voor je zijn. Je gaat relaties aan met mensen die je misbruiken, je vernederen en je ten diepste kwetsen, en die je hart nog meer verwonden. Je weet het misschien wel, maar je voelt het onvoldoende, zodat je nog meer gewond raakt.

Mensen die psychisch verwond zijn in hun jeugd maken helaas in hun latere leven vaak onverstandige keuzen. Ze komen in destructieve relaties terecht. Dit fenomeen wordt ‘herhalingsdwang’ genoemd. Sommige stromingen binnen de psychologie beweren dat onder deze herhalingsdwang de hoop schuil gaat om in de nieuwe omstandigheden ‘slachtoffer-af’ te worden. Wanneer je vader nooit van je hield en je kiest daarna een partner die opnieuw niet van je houdt, dan kun je proberen (net als vroeger) om weer heel erg je best te doen in de hoop dat die liefde alsnog zal komen. Wanneer deze man van mij gaat houden, heb ik mijn geschiedenis overwonnen, denkt ze onbewust, dan ben ik ook niet meer slachtoffer van mijn vader. Het drama van de herhaling is natuurlijk dat deze reparatiepoging negen van de tien keer mislukt waardoor de persoon in kwestie nog meer gekwetst wordt en nog meer schade oploopt. Hoe volwassen vrouwen en mannen hun traumatische geschiedenis vaak herhalen in hun latere partnerkeuze wordt duidelijk beschreven in het boek Het monsterverbond: de aantrekkingskracht van foute mannen.²⁸ Daarin wordt ook duidelijk gemaakt dat deze relaties vrijwel altijd mislukken.