#Grotius en de omgeving, waarin hij leefde.#

Niet slechts in een kring van rechtsgeleerden leefde Grotius, zijn vrienden waren ook Jos. Scaliger, Justus Lipsius, Cansabonus, Hooft en zelfs Vondel. [213] Ook het litterarisch schoon trok hem aan. En hier vooral is het dat wij den sleutel vinden van Grotius stellingen.

Beschouwen wij een oogenblik de rechtsgeleerde wereld waarin hij leefde.

De rechtsgeleerden, waarmee hij in nauwer betrekking stond, waren op de eerste plaats de professoren van Leiden, mannen, die hun tijd en talent besteedden aan het leveren van commentaren op 't romeinsche recht;--het waren op de tweede plaats de schrijvers, vooral over 't publieke recht. Grotius zelf noemt ze in de voorrede van de Jure B. ac P. Het waren de schrijvers van Summa's over gewetenszaken, het waren Franciscus Victoria, Henrions v. Gorkum, Wilhelm Matthaeus [214]; Joannis Lupus, Franciscus Aria, Joannis de Lignano, Martinus Laudensis. Het waren, Faber, Balthazar Ayala en bovenal Alberic Gentilis [215]. Behalve dezen, die Grotius noemt, kende hij voor het recht ontelbare andere schrijvers van naam. Het blijkt uit zijn citaten. Grotius' eruditie in één woord was verbazend.

Grotius had een voorliefde voor het publieke recht, en het is hier, dat hij partij kiest voor de een of andere meening.

Want critiseert Grotius de methode van al zijn voorgangers, hij critiseert niet aller ideeën. Hij wikt en weegt ze, en toetst ze aan principen, die, naar zijn meening, algemeen en onafwijsbaar waren.

Bouwstoffen vond hij en die gevonden bouwstoffen heeft hij geordend. L'homme de génie, que l'on appelle le fondateur d'une science ne fait que rattacher ses éléments déjà existents: il se borne à réunir ses membres épars, à leur insuffler le souffle de la vie. [216]

Met de individualistische rechtstheoriën zijner voorgangers ging Grotius mede, en trachtte hun goed recht te bewijzen uit van te voren aangenomen beginselen, en wijzigde vervolgens die rechtstheoriën volgens de eens aangenomen principen.

Waar vond echter de Groot de beginselen zijner individualistische rechtsleer?

De weg werd hem gewezen door Erasmus, Coornhert, Thomas Morus en anderen, door de humanisten in één woord.

Dit brengt ons als van zelf er toe te spreken over een anderen kring van ideeën, waarin Grotius leefde, over het humanisme.

De scholastiek was na glorievolle dagen een tijdperk ingetreden van allengskens grooter en dieper verval. Zij was opgegaan in een ijdel woordenspel.

Terzelfder tijd kwam in Holland van uit Italië en Duitschland de kennis der grieksche en romeinsche oudheid. Ook hier kende de bewondering hunner kunstwerken weldra geen grenzen. Maar met de bewondering voor de vorm-schoonheid, waarin men zijn gedachten had weergegeven, kwam ook liefde voor die gedachten der Grieken en Romeinen zelf. Zoo vormde zich de partij der renaissance onder den invloed der oude wijsheid, geholpen door de groote vlucht, die de wetenschappen namen, terwijl de scholastiek daarentegen geen kracht bezat, het denken in andere banen te leiden. Daaraan dankte de partij der renaissance haar ontstaan, en als wachtwoord koos zij: de autonomie der menschelijke rede. Voor het tribunaal der menschelijke rede hadden zich alle instellingen der volken, had zich alles te verantwoorden, gelijk Dilthey zegt.

De protestanten der 17de eeuw noemden sommigen hunner partijgenooten "libertijnen", [217] het waren de humanisten, die het roomsch geloof verlaten hadden, niet om een nieuw dogma van Luther of Calvijn aan te hangen, maar om zelfstandig te kunnen denken.

Behalve de godsdienst-wetenschappen waren het vooral de zedekundige vraagstukken, waarmee velen der humanisten zich gingen bezighouden.

De zedenleer was grondslag der rechtsstudie, en zoo vinden wij Grotius, den rechtsgeleerde bij uitnemendheid op zijn plaats te midden der humanisten.

Waar de humanisten de bouwstof voor hun wijsgeerigen arbeid zullen zoeken en vinden, laat zich gemakkelijk raden. Het was bij hun gevierde auteurs. Vooral het neo-stoicisme trok velen aan; en werkelijk veel schoons en waars was hier te vinden.

Wij vinden het neo-stoicisme in meer of minder oorspronkelijkheid bij Erasmus [218] en Coornhert [219] bij Melanchton [220] en Lipsius. [221] Met dezen nu ging ook de Groot mede.

#Grotius en de romeinsche Stoa.#

Grotius sluit zich aan bij de naturalistische moraal van een Marcus Aurelius, Cicero en Seneca, bij Zenon en Chrysippus. Evenals zij beschouwt hij de zedenleer als een soort physica, natuurkunde. De natuurkunde zoekt de wetten der redelooze wereld, de zedenleer de wetten der redelijke wereld; hoe handelt van nature het met verstand begaafde schepsel, de mensch.

Niet alleen in het opzetten der vraag, ook in de uitwerking van het probleem gaat Grotius niet hen mede. Niet gelijk voor Hobbes is volgens hem de mensch een egoïstisch wezen, neen de mensch is sociaal en redelijk.

Het sociaal zijn van den mensch berust voor hem gelijk voor Cicero, op het idee eener algemeene broederschap tusschen de menschen onderling, en evenals voor dezen laatste volgt daaruit, dat het een gruwel is, elkander kwaad te doen, wijl dit tegen onze natuur is. Het was de omwerking van Aristoteles' gezegde, later door St. Thomas overgenomen: Homo est animal sociale.

Grotius verbetert Cicero, als deze laatste wil, dat onze goedgezindheid niet verder gaat, dan tot degenen, die ons geen kwaad doen. Ook tegenover zeeroovers bijv. gelden de sociale plichten. [222]

Dat er niet slechts tusschen, de menschen, maar ook tusschen God en den mensch, een "societas" is, ook dit had Cicero reeds beweerd. Est igitur, quoniam nihil est ratione melius, exque in homine et in Deo, primo homini cum Deo societas. [223]

Dat de rede den mensch meer dierbaar moet zijn dan zijn lichamelijke geneigdheden, verkondigden ook zij; de voldoening onzer lusten is slechts goed, in zooverre zij redelijk is. [224] Dezelfde plaats als bij Grotius, bekleedt God in de leer der Romeinsche Stoa over het natuurrecht.

Ook toen reeds had men ingezien, dat het voor het praktisch leven, niet voldoende was al begreep de mensch, dat het redelijk en goed, dat het door zijn natuur gewild, en plicht was gezellig samen te leven met die van zijn geslacht waren, en er tevens een daarmede samenhangende natuurlijke sanctie was van het recht; een hoogere sanctie was noodig en men vond die bij God. Hielden sommigen, dat de natuurwet een goddelijke wet was, dewijl zij de natuur vereenzelfdigde met God, anderen, ofschoon erkennend, dat de Schepper onderscheiden was van zijn schepping, zagen in de natuurwet een goddelijke wet, wijl de Schepper bij de schepping gewild had, dat zulke beginselen in ons waren, Hij had ze ons immers gegeven.

Het is niet te verwonderen, dat Grotius in zijn theoriën over privaat-eigendomsrecht, [225] over rechten en plichten van onderdanen en oversten, over strafrecht, enz. de zienswijze van het neo-stoicisme deelen zal. Deze theorieën immers waren slechts de logische toepassing van algemeene beginselen op bijzondere onderwerpen.

Om een enkel voorbeeld te noemen. Zoo beschouwde ook Cicero, [226] het privaateigendomsrecht, als een "lex humana"; welks ontstaan hij beschrijft met bijna dezelfde woorden als de Groot. Cicero en Grotius met hem, besluit daaruit, dat het privaateigendomsrecht daarom, gelijk elke door een menschelijken wil geworden wet, dient verklaard te worden, uit hetgeen men redelijker wijze denken kan, dat degenen wilden, die deze wet invoerden. Den wil der instellers dezer wet nasporend, komen zij dan tot het besluit, dat sommige niet echter alle zaken, toeeigenbaar zijn, dat er voor allen een zeker recht blijft, ook op de als privaat goed bezeten zaken, in zooverre dit recht overeen te brengen is met het recht van den eigenaar,--dat in geval van uitersten nood het privaateigendomsrecht ophoudt te bestaan.

Cicero, Seneca en Plato kennen, om dezelfde reden als Grotius, allen de bevoegdheid toe te straffen. Allen willen van nature de gemeenschap, en hebben dan ook recht op de noodige middelen tot instandhouding der gemeenschap, waaronder valt het toepassen van straf.

"Nihil est homini utilius homine altero" zeide Cicero, en bewees daaruit, dat de een mocht straffen ter wille van den anderen. Dat het straffen om te straffen, enkel uit wraakzucht slecht was, leerden reeds de romeinen [227],--zij achtten de doodstraf rechtvaardig, zelfs ooit als correctioneele straf, dewijl het ooit beter kon zijn voor den schuldige te sterven dan te leven, dan n.l. als geen beterschap maar nog iets erger te vreezen was;--zij spoorden de strafrechters aan de straf, uit liefde voor den schuldige, tot een minimum te reduceeren.

Wat Grotius' staatsleer betreft, ook hier is de invloed van het neo-stoicisme goed merkbaar.

De bepaling van wat de staat is, vindt Grotius bij Cicero: "Fruendae justitiae causae reges esse institutos" [228]

Ook volgens Cicero is de souvereine macht niet altijd bij het volk; het volk kan zich aan anderen onderworpen hebben. En hij geeft bijna dezelfde reden aan, waarom een volk zich aan anderen onderwerpt als Grotius. [229]

Seneca had reeds de drie regeerings vormen beschreven, zoo goed als Aristoteles: Interdum populus est, quem timere debeamus; interdum, si ex civitatis disciplina est, ut plurima per senatum transigantur, gratiosi in ea timentur viri; interdum singulis quibus potestas populi in populum data est. [230] Grotius vindt het een waar gezegde, het gezegde van Cicero: mihi pax omnibus cum civibus bello civili utilius videtur, en zegt daarom met den laatste, dat noodweer en zelfverdediging slechts zeer zelden, ja, buiten gevallen van al te diep ingrijpende rechtsverkrachting, bijna nooit geoorloofd is. [231]

Grotius' leer over de verhouding van Kerk en Staat, blijkt eveneens in nauw verband te staan met de leer van het oude Rome. Hij zag het bovennatuurlijk karakter der kerk over het hoofd, en daarmede, dat haar rechten hooger staan, dan de rechten van den staat. Dit zoodanig beschouwen van den godsdienst, wekt geen verwondering. De aanhangers van Luther en Calvijn, noemden Erasmus en zijne partijgenooten, waartoe ook Grotius behoorde, niet zonder grond "Libertijnen", zooals wij reeds boven opmerkten. Zij hadden de moederkerk niet verlaten om een nieuw dogma aan te hangen, een dogma gegeven door Luther of Calvijn, maar om vrij te zijn, om een natuurlijken godsdienst, op de rede gegrond, en daarom door niemand te loochenen, op te bouwen. Ook dit werken vond zijn verklarende oorzaak in het humanisme, en staat onder den invloed der heidensche wijsbegeerte.

#De verdiensten van Hugo de Groot#

Laat het waar zijn, dat Hugo de Groot in zeer nauwe betrekking staat tot de romeinsche Stoa, en van hen bijna alles overneemt,--bijna alles, want het christen geloof, dat Grotius belijdt, heeft invloed op zijn begrippen, [232] maar deze invloed is slechts secundair,--dit sluit nog niet in, dat zijn naam niet met eere zou kunnen genoemd worden in de geschiedenis der wetenschappen.

Ook wij meenen, dat Grotius' werkelijke verdiensten niet gering zijn. Inderdaad men moet hulde brengen aan Huig de Groot, "le jurisconsulte du genre humain" gelijk Vico hem noemt.

Waarom echter?

Wij zijn het niet eens met Glafey [233], voor wien Grotius' grootheid hierin bestaat, dat hij zoowat het eerst iets wetenschappelijks te berde bracht over natuur-en volkenrecht. Alles wat de scholastieken gezegd hadden over deze onderwerpen, had, volgens zijn bewering, volstrekt geen waarde. Wat de oudheid hierover ons naliet, was van weinig beteekenis.

Schmausz [234], Van Kaltenborn [235], Nijs [236] en Gierke [237] hebben de meening van Glafey voor eens en voor goed weerlegd; zij bewezen, dat de geschiedenis der rechts-en staatswetenschappen, zelfs die van het volkenrecht, van vóór Grotius dateert.

Er was een Thomas geweest, een Ferd. Vasquez, [238] een Suarez; [239] Molina [240], Leon-Lessius [241], Didacus Covarruvias [242] Dominicus Soto, [243] Albertus Bolognetus [244]. Vóór Grotius schreef reeds Melanchton [245], Stephani, [246] Meissner [247], Oldendorp [248], Wincler [249], Hemmingius [250], Jean Bodin [251], Althusius om enkele der meest bekenden te noemen, uit de middeleeuwen en den vóór-grotiaanschen tijd.

"Die controverse, ob und wie weit," gelijk Gierke [252] zegt, "Wille (voluntas) oder Vernunfteinsicht (intellectus), die eigentliche Substanz des Naturrecht und darum zuletzt alles rechtes ist," bestond reeds vóór Grotius. Zulke discusies bewijzen toch wel, dat men zeer ernstig nadacht over het natuurrecht, en dat er aangehouden begrippen bestonden omtrent zijn aard en wezen. Met scherpte waren reeds de voornaamste stellingen der staatsleer omlijnd geworden.

Zoo wat de theorie van het staatsverdrag betreft, die ten grondslag ligt aan Grotius' staatsleer, ook zij was door Grotius' voorgangers uitgewerkt.

Het is in de 16e eeuw vooral, dat deze theorie, reeds vroeger door enkelen verdedigd, haar rol begint te spelen, en de gedachten beheerscht. Vooral aan Althusius was het te danken.

De burgerlijke gemeenschap, de staat, berust voor dezen, op een daad van den menschelijken wil; die daad splitst zich in twee "in die beiden Glieder des Gesellschaftvertrages", gelijk Gierke [253] zegt, "und des Herrschaftsvertrages".

Is er eene wettige staatsmacht, dan is er een overheidscontract vooraf gegaan. Dit volgde uit zijn beginsel: alle recht der overheid kan zich alleen gronden op een vrijwillige en contractueele onderwerping der gezamelijke onderdanen.

Geen heerschappij is rechtmatig, tenzij die, welke "legitimo et ordinaris jure a populo et communitate manasse constat" dit hield ook Suarez (III c. 4.) en met hem vele anderen. [254]

Met Grotius en Puffendorf, werd deze leer een vaststaand dogma; de strijd ging voortaan slechts over de beteekenis van dit verdrag van volk en overheid, en zijn omvang. De overheid kreeg door deze overeenkomst absolute macht, beweerden sommigen, terwijl anderen er hunne leer over volkssouvereiniteit meenden uit te kunnen afleiden.

Zoo waren de door hen algemeen aangenomen stellingen de volgende.

Het geheel, het volk, draagt zijn bestieringsrecht aan een ander over, contraheert, moet dus zijn een zedelijk persoon, bekwaam om een verbintenis aan te gaan. Hoe is nu de menigte een éénheid on wel een zedelijke eenheid, die "sui juris" is? Door een onderlinge overeenkomst om samen te leven,--door een sociaal verdrag. Zoo was de staat een dubbele persoonlijkheid, één geworden door een verdrag; de staat was het volk èn de overheid. Eerst Hobbes critiseerde dit dualisme.

Was de staat het verdrag tusschen overheid en volk, dan moesten ook de contracteerende partijen blijven; zoolang zij bleven, bleef de staat; men nam aan met Seneca "Manet idem fluminis nomen, aqua transmissa." Het volk is als een onsterfelijk, bij het komen en gaan zijner leden, identisch voortbestaand geheel.

Rousseau schrapte uit zijn staatsleer het onderwerpings-verdrag en stelde daarmee een revolutionnaire daad.

Om terug te komen bij Grotius, heeft hij iets anders gedaan, dan deze leer opgenomen in zijn systeem?

Wat het volkenrecht aangaat, hierover zegt E. Nijs:

L'Italie avec ses juristes, et ses diplomates, l'Espagne avec ses grands scholastiques et ses fonctionaires de la puissante monarchie de Charles-Quint, la France avec ses nobles initiateurs qui ont nom, Honoré Bonet et Christine de Pisan, l'Angleterre avec ses légistes de la couronne fondent véritablement le droit des gens modernes. Et en effet, il faut se garder de la dater de Grotius. [255] Wij kennen een Victoria een Suarez, een Alberic Gentilis [256], en een breede rij van schrijvers over het recht van den oorlog.

Victoria had het volkenrecht reeds nader bepaald. Hij zegt: "quod naturalis ratio inter omnes gentes constituit, vocatur jus gentium."

Suarez had het zeer nauwkeurig bepaald. "Humanum genus," zoo schrijft hij, quantumvis in varios populos et regna divisum, semper habet aliquam unitatem non solum specificam, sed etiam quasi politicam et moralem quam indicat naturale praeceptum mutui amoris et misericordiae, quod ad omnes extenditur, etiam extraneos et cujus cumque nationis. Quapropter, licet unaquaeque civitas perfecta, respublica aut regnum, sit in se communitas perfecta et suis membris constans, nihilominus quaelibet illarum est etiam menbrum aliquo hujus universi, prout ad genus humanum spectat; nunquam enim illae communitates adeo sunt sibi sufficientes sigillatim, quin indigeant aliquo mutuo juvamine et societate ac communicatione, interdum ad melius esse majoremque utilitatem, interdum vero etiam ob moralem necessitatem et indigentiam, ut ex ipso usu constat. Hac ergo ratione indigent aliquo jure, quo dirigantur et recti ordinentur in hoc genere communicationis et societatis. Et quam vis magna ex parte hoc fiat per rationem naturalem, non tamen sufficienter et immediate quoa omnia; ideoque aliqua specialia jura potuerunt usu earumdem gentium introduci. Nam sicut in una civitate, vel provincia consuetudo introducit jus, ita in universo humano genere potuerunt jura gentium moribus introduci. Eo vel maxime quod ea quae ad hoc jus pertinent et pauca sunt et juri naturali valde propinqua, et quae facillimam habent ab eo deductionem adeoque utilem et consentaneam ipsi naturae, ut licet non sit evidens deductio tamquam de se omnino necessaria ad honestatem morum, sit tamen valde conveniens naturae et de se acceptabilis ab omnibus." [257]

Het verraadt dus wel een volslagen onkunde van den vóór-grotiaanschen tijd, Grotius te beschouwen als den eerste, die nadacht over natuur-en volkenrecht.

Zijn wij het niet eens met Glafey, wat sommige anderen in den laatsten tijd over de Groot gezegd hebben, zouden wij evenmin willen onderschrijven.

D'avoir fait de la raison un instrument de déduction scientifique en matière de morale et de droit, is volgens sommigen, gelijk E. Descamps [258] zegt, Grotius' verdiensten. Men vergeet dan echter, gelijk dezelfde schrijver opmerkt, dat ook de scholastieke doctors dit procédé kenden, en, wat meer is, toegepast hebben.

Pradier-Fodéré en Basdevant hebben een andere ontdekking gedaan.

Ni Bodin, zoo zegt de eerste, [259] ni Bacon n'avaient soupçonné la question du droit naturel et n'avaient tenté une explication philosophique de la nature humaine.

Poser la question du droit naturel, c'était ni plus ni moins se mettre en face de la théologie et en guerre avec elle. Il fallut pour cette oeuvre une époque de lutte et de liberté religieuse, le temps de Selden et de Grotius. Il ne faut pas croire cependant, que Grotius ait voulu isoler l'homme de Dieu, et méconnaitre l'autorité qu'excerce dans la vie humaine et dans l'histoire la religion, qui est la metaphysique des nations.

J. Basdevant [260] schrijft: Grotius dégage le droit naturel de la théologie et de la métaphysique. Il en fait matière à une étude scientifique sur la nature sociable de l'homme. C'est parce qu'il s'est attaché à cette conception et l'a répondue dans les esprits, qu'il a été considéré comme père du droit naturel.

Of hier de werkelijke verdiensten van de Groot zijn aangegeven? Ik zou het betwijfelen.

Was het waar, dat Grotius de eerste was, die een wijsgeerige uitlegging beproefde van de menschelijke natuur; was het waar, dat hij vóór alle anderen op de gedachte kwam het natuurrecht nu eens wijsgeerig te behandelen; dan, ja, kon Grotius, ook afgezien van de deugdelijkheid zijner philosophie, aanspraak maken op de erkentelijkheid van het menschelijk geslacht.

Maar zoo men zulks beweert, ziet men het wijsgeerig werken der middeleeuwen op dit gebied over het hoofd. En nu kan het wel gebeuren, dat men de beschouwingen der "school" over het natuurrecht theologische en metaphysische beschouwingen meent te moeten noemen, en geen wijsgeerige. Dit echter zou berusten op een wanbegrip. Want vooreerst al behandelden de scholastieken het natuurrecht bij gelegenheid van de theologie, daardoor is het nog niet zeker, dat zij dat onderwerp niet philosophisch, maar theologisch behandelden.

Kaltenborn heeft zich ongetwijfeld vergist, als hij zegt, dat men het natuurrecht aannam, alleen op grond van een schriftuurtekst. Wil men de Summa Theologica van St. Thomas openslaan, dan wordt het voor elkeen, die zien kan, duidelijk, dat er neven theologische gronden, ook wijsgeerige gronden worden aangegeven, en dat deze zelfs de grootste plaats innemen. Men verwarde geen philosophie met theologie, of liet de eerste niet opgaan in de tweede, men onderscheidde deze twee wetenschappen, versmaadde echter niet het licht der openbaring, ook in de wijsbegeerte.

Dat verder de philosophische verklaring van 's menschen natuur, onphilosophisch zou worden, zoo men er de metaphysiek bij te pas brengt, och ja, dit is het subjectieve oordeel der positivisten, dat men zou moeten bewijzen waar te zijn ook in de objectieve wereld.

Ik geloof liever, hetgeen Fonsegrive schrijft: La métaphysique supprimée la morale ne peut être qu'une physique des moeurs. [261]

Het gaat dus niet op, de Groot als den vader van het natuurrecht te beschouwen, op titel van deze stof het eerst wijsgeerig te hebben behandeld. Beter noemde men hem eenvoudig den "epocheman", den baanbreker, voor een nieuwe wijsgeerige richting.

Wat een andere bewering betreft, deze nl., dat de Groot de scheiding van moraal en recht wel niet voltrokken zou hebben, maar toch onder de voorloopers van Thomasius en Kant zou zijn te rekenen, ook dit is onwaar; want de Groot wil, dat ook de rechtsplichten van den mensch ethische plichten zijn. Men misdoet in geweten, als men ingaat tegen zijn sociale natuur; en ook hij zegt, dat men kan spreken van rechtvaardigheid, een deugd van den wil, om een ander te geven wat hem toekomt, en van het recht in objectieven zin, als hetgeen wat iemand toekomt. [262]

Welke zijn dan wel Grotius' verdiensten?

Met recht kan men hem noemen den vader van natuur- en volkenrecht, mits men deze woorden in een bepaalden zin opneme. Als men daardoor versta, dat Grotius het natuur-en volkenrecht heeft verheven tot den rang eener afzonderlijke wetenschap. Als men, gelijk Meyer [263] zegt, door Grotius vader te noemen van natuur-en volkenrecht, meer denke aan den vorm, waarin hij die zaken heeft voorgedragen, dan aan die zaken zelf.

Grotius was de eerste, die van natuur-en volkenrecht een afzonderlijke wetenschap maakte, want bij al de schrijvers, en zij zijn legio, over oorlog en vrede en over aanverwante onderwerpen, hebben wij slechts traktaatjes over bijzondere onderwerpen, wij missen een geheel. Wij missen misschen wel niet een nauwkeurige bepaling van natuur-en positief recht, van volkenrecht, maar deze bepalingen bijeen, in verband met elkaar, en in verband met het daaruitvolgende; n.l. wat de mensch te doen of te laten heeft overal en altijd, wat hem vrijstaat te doen of niet te doen; wat hem in het praktische leven geoorloofd is of niet, al naar gelang hij door zich zelf verplicht is geworden tot iets, of door God; ziedaar wat tot dan toe ontbrak.

Herhalen we nog eens de woorden van Robert Flint, gelijk E. Nijs ze vertaalt: L'homme de génie, que l'on appelle le fondateur d'une science ne fait que rattacher ses élements déjà existants; il se borne à réunir ses membres épars, à leur insufler le soufflé de la vie. [264].

Vóór Grotius was veel gewerkt. Toute la dernière partie du moyen âge a un caractère juridique prononcé; au fond de toute son histoire se trouve l'idée du droit. [265]

Behalve de rechtsgeleerden, hebben Erasmus, Coornhert, Thomas Morus, Lipsius aan Grotius bouwstof geleverd, zoowel als Montaigne en zijn leerling Charron, zoowel als Bacon en Herbert de Cherbury. Kortmartus [266] beweerde zelfs, dat Grotius Montaigne niet alleen in vele punten gevolgd heeft, maar zelfs "de verbo ad verbum annotavit".

Zeker is het, dat Michel de Montaigne (1533-1592) het ethisch, aan Socrates en het stoïcijnen herinnerend, princiep: zedelijk leven is leven volgens zijn natuur, zoo goed als Grotius huldigde. Charron (1541--1603) zeide: Alle wijzen leeren, dat het goede leven het leven is volgens de natuur, en dat het hoogste goed is, met zich zelf over een te stemmen. [267]

Bij Bacon is de natuurwet, de sociale, op het welzijn van het geheel gerichte, aandrift der afzonderlijke personen, in overeenstemming gebracht met de aandrift tot zelfbehoud.

Herbert de Cherbury (1581-1648) spreekt van "communes notitiae" die voor hem de grondslagen worden van zedelijkheid en van recht.

Grotius vond de bouwstof bereid en verwerkt, zijn genie vond het middel ze te ordenen tot eenen bouw, tot een geheel. Dit is zijn verdienste.

Zoo b.v. had Alberic Gentilis, die door Grotius dankbaar wordt herdacht, [268] zich te veel op autoriteit beroepen, zonder zelf eens te zien, hoe zwaar de autoriteit van sommige rechtsgeleerden woog. [269]

Voegen wij hierbij nog deze vraag: Behoorde Grotius tot de in die dagen zoo dikwijls genoemde en zoo heftig bestreden "politici," die Thomas Stapleton [270] ons beschrijft?

Grotius was eerder een hen tegenovergestelde meening toegedaan. Hij erkende in de overheid een recht en een plicht uit te komen voor den godsdienst en hij wil, dat men eerder God moet gehoorzamen dan de menschen.

#Ons oordeel over Grotius.#

Aan zijn "de Jure Belli ac Pacis" hebben wij in het begin gezegd, dankt Grotius zijn onsterfelijkheid, en geen wonder, kunnen wij er bijvoegen hier is een meesterwerk, alleen een genie kon het tot stand brengen.

Een meesterwerk is de Jure Belli ac Pacis om de zooeven aangegeven reden.

De Jure Belli ac Pacis moest naar de bedoeling des schrijvers de onomstootelijke, voor allen klare en evidente beginselen aangeven van recht en zedelijkheid en daardoor medewerken aan het practisch naleven der instinctmatig gevoelde rechten en plichten der volken en der menschen onderling. Het moest, de volken en de vorsten, die in deze wereld geen rechters hadden, er aan herinneren, dat zij oneerlijk kunnen doen en onrecht bedrijven, maar dat zij dan een eeuwigen rechter, wiens macht geweldig is, te vreezen hadden.

In die poging is Grotius voor eenigen tijd geslaagd; het is ontegenzeggelijk, dat hij een heilzamen invloed heeft uitgeoefend op de toestanden dier dagen en zelfs later. De kunst des meesters lag hierin, dat hij het oude in vele punten, in de meeste zelfs, kon bewaren met nieuwe middelen, die in den geest des tijds waren, met nieuwe beginselen.

"Of all works", zoo sprak Andrew D. White, bij de Grotius' plechtigheid te Delft (4 Juli 1899) "not claiming divine inspiration, that book, written by a man proscribed and hated both for his politics and his religion had proved the greatest blessing to humanity. More than any other it has prevented unmerited suffering, misery, and sorrow; more than any other it has ennobled the military profession; more than any other it has promoted the blessings of peace and diminished the horrors of war. [271]

Il (Grotius) travaille noblement à faire descendre, au milieu de tant de fougueux capitaines, la sévère majesté du droit; zegt Ed. Descamps. [272]

Heeft Grotius' werk een zegenrijken invloed gehad op de politiek van het Europa der 17de eeuw en misschien zelfs later, dit kan ons de oogen niet doen sluiten voor de schaduwzijde van zijn werk. De tijdelijke verbetering, die Grotius bracht, weegt niet op tegen de veel grootere onheilen, de valsche leeringen, voor welke hij de baan opende, met zijn naturalistische moraal en individualistische rechtsleer.

Met den natuurtoestand tot uitgangspunt te nemen van recht en zedelijkheid leidde Grotius de moraal en de rechtswetenschappen in een zeer verkeerd spoor. Hobbes, Spinoza, Puffendorf, Cumberland, Christiaan de Wolf, om niet te spreken van J. J. Rousseau, even zooveel mannen van naam, zijn Grotius in deze richting gevolgd.

Wat men met dat woord "natuurtoestand" bedoelde, moet nog even gezegd worden. Puffendorf beschrijft hem ons. L'état de nature est celui, où l'on conçoit les hommes les uns par rapport aux autres, en tant qu'ils n'ont ensemble d'autres relations que celle qui est fondée sur cette liaison simple et universelle, qu'il y a entre eux par la ressemblance de la nature, indépendamment de toute convention et de tout acte humain qui les ait assujettis les uns aux autres d'une facon particulière.... Ceux qui vivent dans l'état de nature sont ceux, qui ne sont ni soumis à l'empire l'un de l'autre, ni dépendants d'un maître commun, et qui n'ont reçu l'un de l'autre ni bien ni mal.... Le principal droit de l'état de nature c'est une entière indépendance de tout autre que de Dieu. [273]

Welke plichten de mensch in dien natuurtoestand heeft, wordt dan verder--en hier komt het vooral op aan--afgeleid uit de neigingen van den mensch, die de een sociaal, de andere anti-sociaal, de een egoïstisch, de andere altruïstisch noemt of beide te gelijk.

Van eenzelfde beginsel uitgaand, vormt men partijen, al naar gelang men, gelijk Grotius en Puffendorf en Wolf bijv., afgaat, om te weten wat de mensch van nature is, op den "sensus communis" op het algemeen en redelijk gevoelen daaromtrent; ofwel gelijk velen in Engeland en Schotland, een meer wetenschappelijk onderzoek daarnaar instelt.

Wat Grotius miste, het was eene voldoende wijsgeerige vorming.

Deze ontbreekt hem, gelijk zij ontbreekt aan de romeinsche stoa.

Er is wel wat waarheid in de woorden van Leibnitz [274]: Mons. Grotius était d'un très grand savoir et, d'un esprit solide: mais il n'était pas assez philosophe pour raisonner avec toute l'exactitude nécessaire sur des matières subtiles, dont il ne laissait pas d'écrire.

Is dit het oordeel dat wij vormen over Grotius werk, wij eeren den man, een der grootste, die Holland ooit gekend heeft, met zijn eerlijk karakter, dat "lebt und webt in den Ideeën des Friedens [275], met zijn diepen godsdienstzin [276], die aan God een plaats liet in de menschelijke maatschappij. Wij betreuren het, hetgeen hijzelf betreurde voor de scholastieken: "in infelicia saecula inciderunt." Had Grotius den wijsgeerigen blik gehad van de mannen, die naast hem stonden, ik bedoel de volgelingen der schoolsche wijsbegeerte, en die hun plan de ontwrichte maatschappij der 17de eeuw en de pas geworden staten te herinneren aan recht en zedelijkheid, misschien wel niet zoo schitterend als hij, en zoo in den geest, des tijds en met zoo groot een eruditie, voltooiden, Grotius zou waarschijnlijk nog grooter geweest zijn.

#Werken over de Groot [277]#

#Accolas, E.#--Droit de la guerre.

#Altmeyer, J. J.#--Précurseurs de la réforme aux Pays-Bas. La Haye 1886.

#Arnd, J.#--Spec. de H. Grotia a commentatoribus juris B. ac P. immerito vapulante. Rostock 1712.

#Asser, T.#--Hugo de Groot, 1583-1883. Gids 1883. II 441.

#Basdevant.#--Les Fondateurs du droit interm. Paris 1904.

#Batesius, G.#--Vitae selectorum aliquot virorum. London 1681, bldz. 420.

#Beyerlinck.#--V. Grotius.

#Berger, J. G.#--Oratio de H. Grotio Rostochii moriente Lips. 1716.

#Bossuet#.--Oeuvres Compl. Dis. prelim.

#Brandt, Casp. en Adr. v. Cattenburgh.#--Historie van het leven des Heeren H. de Groot. Dordrecht en Amsterd. 1727.

#Broere.#--De gezindheid van H. de Groot voor de Kathol. Kerk. De Katholiek 1852 en vlgd. jaarg.

#Burigny.#--Vie de H. Grotius. Paris 1752.

#Butherforth.#--Institutes of natural laws ... lectures on Grotius de J. B. ac P. London. 1754.

#Butler.#--Life of H. Grotius. 1827.

H. Grotii epistolae ad Gallos. Lugd. Bat 1648. [278]

H. Grotii et M. Berneggeri epistolae mutuae Argentor. 1667.

H. Grotii epistolae quotquot reperiri potuerunt. P. Blaeu. 1687.

Epistolae ad I. Jaski. Dantz. 1670.

Epistolae ad Oxienstierna's patrem et filium aliisque Sueciae conciliarios, Haarlem 1806.

Epistolae sex ineditae. Lugd. Bat. 1809.

Epistolae ad Oxiensternam et J. A. Salvium Haarlem 1829.

Brieven v. Mar. v. Reigersbergh. H. Vollenhoven en G.D.J. Schotel. Middelb. 1857-58. Geheime briefwisseling tusschen Schriverius H. de Groot en R. Hoogerbeets. Histor. Genootschap Borigten 1850, blz. 303.

Onuitgegeven brieven en bescheiden betreffende H. de Groot. Algem. Kunst-en Letterbode 1860. bldz. 254.

H. Grotii Bref. publié par l'Acad. Royale de Stockholm 1889-91.

Epistolae H. Grotii ad Domum regiam Sueciae et alios Suecios omnes fere ineditae. Stockholm 1892.

Brieven v. Nic. v. Reigersbergh aan H. de Groot. Dr. H.C. Rogge, Amsterd. 1901.

#Caumont.#--Etude sur la vie et les travaux de Grotius. 1862.

#Coopsen, B.#--Ad H. Gr. de J. B ac P. III. 20. 43, 3. 1765.

#Courat.#--De Dood v. H. de Gr. Nederl. Speet. 1884.

#Cras.#--Laudatio H. Gr. Kongl. Vitterhet. Historie. VII. 187. Stockholm. 1802.

#Cras.#--Oratio, enz. Amstelod. 1776.

#Cras.#--Laudatio H. Grotii. Amstelod. 1796.

#Creuzer.#--Luther und Grotius. Heidelberg. 1816.

#Descamps, E.#--Essais de phil. juridique. H. Grotius et le droit naturel ch. II Louvain. 1889.

#Diest Lorgion.#Het Catholicisme v. H. de Groot. Waarheid in Liefde. Godgel. tijdschr. 1857.

#Dilthey, W.#--Die Autonomie des denkers in 17 Juhzh. Archiv. f. Gesch. der Phil. 3. VII blz. 66, 74.

#Dodt, J. J.#--H. Grotius. Algem. letterl. Maandschr. 1847. blz. 574.

#Doedes, J.#--Venetiaansche uitgaaf v. "De Verit. Rel. Christiana" godgel. Bijdr. 1869 blz. 359.

#Dorn, J.#--Ad H. Grotii de J. B. ac P. Jena. 1716.

#Eggers, J.#--Annot. ad H. Gr. Introd. ad juris prudentiam Holl. Lugd. Batav. 1839.

#Familieboek# (een oud) v. de Groot. Algem. Ned. Fam. blad. 1883-1884. no 142.

#Felden, Joh. à#--Annot ad H. Grotium de J. B. ac P. Amsterd. 1652-3.--Annot. ad H. Grotium, quibus immixtae sunt responsiones ad stricturae Graswinckelii-Jenae. 1663.

#Fockerna, Andreae.#--Inl. tot de H. Rechtsgel. van H. de Groot, Arnhem 1895.

#Franck.#--Ad. Reformateurs et publiciste de l'Europe du XVIIe S. Paris 1884 blz. 253 en v.

#Franck Ad.#--De droit de la guerre et de la paix p. Grotius, Journ. d. Savants. 1867 blz. 428.

#Fruin, R.#--H. de Groot en Mar. v. Reigersbergh. Gids. N. S. d. 11.

#Fruin, R.#--Memorien v. H. de G. Maatschappij Ned. Letterk. 1866.

#Fruin, R.#--Onuitgegeven werk v. H. de Gr. Gids 1868. d. 4.

#Fruin, R.#--Verhooren enz. v. H. de Gr. Werken v. h. Histor. Genootschap no 14, 1871.

#Geesink, W.#--Calvinisten in Holland. Rotterd. 1887.

#Gierke, O.#--Joh. Althusius-Breslau 1880 en [Noot van PG redacteur: originele tekst deels weggevallen]

#Gilze, J. v.#--Is H. de Gr. Roomsch geworden? Gids N.S. d. 11.

#Glafey.#--Geschichte des rechts der Vernunft. Leipzig 1739.

#Graaff, M. de#--Het H. de Groot feest. Leeskabinet. 1883 II 1.

#Gratama, S.#--H. de Gr. tegen Hufeland en Lampredi verdedigd. Rechtsgel. mag. I. 1.

#Gratama, H.#--Disertatio ... in quaestione faenebri: Gron. 1820.

#Groot, Hugo de.# Gouverneurs oude huisvriend. 1883--blz. 193.

#Groot#, (het einde van). Nieuwe vaderl. Bibliotheek. Amsterd. 1797-1804 VII.

Grotius and the sources of international law. Edinburgh review, 1860. d. 112.

#Groot (Hugo de)# Levensbeschr. v. meest Nederl. mannen en vrouwen 1774-82. D. II. blz. 1.

#Groot (Hugo de)# en Bilderdijk. Vaderl. letteroef. 1829. II. blz. 248

#Groot.# Terugkeer v. H. de Gr. tot het kath. geloof. Amsterd. 1857.

#Grotii (Hugonis)# quaedam doctrinae multum noxiae. Bibliot. Royale Brux. Section des mscrits. 17584-85, no 4.

#Gronovii, F.#--Dicta ad Hug. Grotii libros. ibid. 14551.

#Hartenstein, G.#--Darstell, d. Rechtsphilos. des H. Grotius Abhandl. der Sachs-Gesellsch. 1850 blz. 483.

#Halenses# (observationes) de vita, morte et scriptis H. Grotii 1700-1705, II no 15. blz 329.

#Hely.#--Etude sur le droit de la guerre de Grotius.

#Hertling, J.#--Disp ... ad ductum H. Grotii de J. B. ac P. Heidelberg 1733.

#Holtzendorff#--Handbuch des volkerrecht. Berlin. 1885.

#Jong, J. de#--Dissert. Grotianae doctrinae ... de jure criminali Tra. ad Rhen. 1827.

#Kaltenborn, C. von#--Vorläufer des H. Grotius. Leipzig. 1848.

#Klönne, B.H.#--Leonardus Marius en H. de Groot. De Katholiek. 1889-90.

#Klose, R.L.#--Hugo de Gr. als schwedischer Gesandte v. Bulau. Geheime Geschichten enz. B. 12, blz. 61. 1860.

#Knuttel W.#--Over het sterven v. H. de Gr. Ned. Spect. 1884. blz. 275.

#Kolstee, M.J.#--Levenschets v. H. de Groot. Delft, 1883.

#Kortmartus#--Abrégé des memoires illustres.

#Krogh-Thonning#--H. Grotius und die religiösen Bewegungen im Protestantismus seiner Zeit. Köln. Bachem. 1904.

#Labouchère, C.#--Dissert, de Grotii "Jurispr. Holl. Lugd. Bat." 1839.

#Land, Dr. J.P.N.#--Wijsbegeerte in de Nederl, 1899--blz. 96 en v.

#Laurentius#--Grotius papizans, Amsterd. 1830.

#Leeuwen, J. v.#--H. de Groot als dichter-Eigenhaard. 1883.

#Lehman.#--H. Grotii manes ... vindicatae. Delph. 1727.

#Lerminier, E.#--Introd. genèr, à l'histoire du droit. Brux. 1830. blz. 93. 109.

#Leupe.#--Brief v. d. Kamer v. Zeeland der O. I. Compagnie aan Mr. H. de Gr. Ned. Spect. 1875. blz. 204.

#Leven v. H. de Groot.#--Amsterdam 1875.

#Lyon, B.#--Diss. de loc. Grot. Intr. ad Jurisprad. Holl. 1839.

#Luden, H.#--H. Grotius nach. S. Schiksal und Schriften. Berlin 1806. H. de Groot uit zijn lotgevallen en schriften. Leeuwarden 1830.

#Maurier, (Louis Ambery Chev. Seign de)#--Memoires pour servir à l'histoire d'Hollande enz. Paris 1680-88. blz. 433-80.

#Marcovii#--Quaestion. sel. jures nat. et gent. inter Grotium et Pufendorfium controversis. Lipsiae 1748.

#Meister#--Bibliotheca juris naturae et gentium. Göttingen 1749-59.

#Meuschen, Joh.#--Observ. de vita, morte et scriptii. H. Grotii.

#Millies, H.#--Over de oostersche vertalingen v. Grotius' «de Veritate Rel. Christianoe.» Versl. Koninkl. Academie d. Wetensch. VII 109.

#Muller, S.#--Grotius contra mare liberum. Nijhoff. Bijdragen. N. R. IX 222.

#Muller, J.J.#--De obligatione subditorum ex delicto Summae potestatis ad H. Gr. de J. B. ac P. Jena, 1689. De occisione furis nocturni, Jena 1689. De jure feesàli, 1690--De jure transitus 1697.

#Neumann.# Hugo Grotius--Berlin 1884.

#Nijs, E.#--Le droit de la guerre et les précurseurs de Grotius. Brux. 1882. Origine du droit intern. Brux. 1894.

#Niceron.#--Vie de Grotius. Mémoires. Paris 1729-45.

#Nuyens.# De partijen in de 17de eeuw en het rechtsgeding v. H. de Groot. Wachter 1874, I en II.

#Ompteda,#--Litterat. des Völkerrecht,--Regensburg. 1785.

#Oosterzee#--Maria v. Reigersberg. Jaarboekje voor Zeeland 1854, blz. 208.

#Oudeman, A.#--Uitgaven der rechtsgel. Werken v. H. de Gr. en geschriften over en naar aanleiding v. deze werken. Tijdschr. voor het Nederl. Recht. Gron. 1872.

#Paludanus, R.#--Dissert. ad § 2. 1. 1. H. Grotii Juris pr. Holl. Lugd. Bat. 1759.

#Philippona, Chr.#--Guy Patin over godsdienstige gevoelens v. Gr. De Katholiek. N. R. 1886.

#Plois v Amstel.#--Uitmuntend karakter en lotgevallen v. H. de Gr. Amsterd. 1774.

#Portretten v. H. de Gr. en zijn vrouw,#--Navorscher 1873. blz. 192.

#Pfenniger, H.#--Der Begriff der Strafe untersucht an der Theorie der H. Gr. Zurich. 1877.

#Riet, J. v.#--Dissert. de H. Grotii in jure criminali meritis 1828.

#Rogge, H.#--H. de Groot-Eigenhaard 1883.

#Rogge, Dr. H. C.#--Bibliographie der Werken v. H. de Groot. 1883.

#Robert.#--Discours, enz. mscrits. Archiv. Gener. Brux. f. Secr. d'Etat et de guerre l. 2122.

#Schatter, J.#--De natura virtutis ad H. Grotium in prolog. Argent 1649.

#Scheltema, P.#--Memorie v. mijne intentiën en notabele bejegingen door H. de Groot, I blz. 175.

#Scheltema, P.#--Dagboekje v. Willem de Groot, enz. Nieuw Archief v. kerkl. gesch. I, 331.

#Schneider, J.#--De fide perfidis servanda en Grotii de J. B. ac P. Hallae 1723.

#Schotel.#--Lucian Muller over de lat. gedichten v. H. de Groot. Vaderl. letteroef. 1867. II, 437.

#Schott, C.#--Dissert. sistens analysin operis Grotiani de J. B. ac P. Tub. 1768--Dissert. altera 1770.

#Schmausz, Joh. Jac.#--Neues Systema der R. der Natur. 1754.

#Schröckhs, J.#--H. Grotius. Abbildungen und Lebenbeschr. berumhter Gelehrten. Leipz. 1766--69 II. 257-376.

#Schumann, H.#--Dissert an H. Grotii uxor ob liberatum e carcere maritum juste puniri potuisset. Wittenb. 1727.--De H. Grotio perduellionis crimine absoluto. Viteb. 1727.

#Schudt, Joh.#--Vita H. Grotii. Francf. 1722.

#Seegar, C.#--Oratio de H. Grotio humanorum et divinorum scriptorum interprete. Traj. ad Rhen. 1785.

#Seiden, Joh.#--Mare clausum Londen. 1685.

#Simonis, J. G.#--De fide minorum potestatum in bello ad Grotii J. B. ac P. III 22. Jena. 1675.

#Smeer, T.#--Hulde aan H. de Groot. De Fakkel. Rotterdam 1825-39. II blz. 123.

#Soutendam, J.#--Een onbekend werk v. H. de Gr. uit zijn vroege jeugd. Oud-Holland 1889. blz. 293.

#Stahl.#--Gesch. d. Rechtsphil, blz. 158.

#Stolker, A.#--Twee rekuesten v. Maria v. Reigersbergh. Vaderl. letteroef. 1824. II. 674--Maria v. R. en haar broeder, ibid. 1824. II blz. 19.--Derde berigt wegens brieven v. M. v. Reigersbergh ibid. 1824. II. blz. 320--Vierde berigt, dito, ibid. 1829. II. blz. 482-519.--Een bijzonderheid wegens Elsje v. Houweningen. Vaderl. Letteroef. 1809 blz. 309.

#Standbeeld v. H. de Gr. te Delft.#--Eigenhaard. 1886--Leeskabinet 1885.

#Thomasius, C.#--De sponsione Caudina ac Numantina ad H. Grotium. Lips. 1684.

#Tellegem, B. D. H.#--Dissert. de jure in mare, inprimis proseimum. blz. 18. 30.

#Visser, D.#--Dissert. de oeconomia politica et jure publico, ad Grotiands libros. Luyd. Bat 1856.

#Vissering, S.#--Over een drietal handschriften v. H. de Gr. Koninkl. Acad. v. Wetensch.

Vita Hugo Grotii cum litteris Principis Arautionensis ad Grotium et reginae Christinae ad Grotii viduam. zie Grotii opera theologica. Amsterd. 1679, en Guil-Batesis vitae select. viror. Lugd. 1611. blz. 420.

#Vita H. Grotii.#--Leiden. 1704.

#Voort, J. v.#--Over de letterkundige verdiensten v. H. de Gr. L. IX. 145. Verhandl. Ned. Instituut v. wetensch. Amsterd. 3de klas, IV, 2, 1.

#Vorsterman van Oijen.#--Het zegel van H. en W. de Groot. Eigenhaard. 1883, blz. 193.

#Voraterman v. Oijen.#--H. de Groot en zijn geslacht. Antwerpen. 1883.

#Vries, J. de#--Een brief v. Maria v. Reigersbergh van H. de Groot. Vaderl. letteroef. 1824. II. blz. 425.

#Wagner, B.#--De consensu gentium ad H. Gr. I, 4, 62. Viteb. 1633.

#Walter, J.#--De praescriptione inter liberasgenter, ad H, Gr.

#Witte v. Citers.#--Brief v. E. de Courcelles corrector v. de Groot's drukproeven. Ned. Speet. 1866, 301.

#Witten.#--Memoriae Theologorum. Francofurti 1674, 5, IV.

#Wolters, W.#--H. de Gr. als verdediger v. h. Christendom. De Gids, 1869, III, 436.

#Wijn, H. v.#--Verklaring der schilderstukken betreff. H. de Gr. Wagenaar Bijlagen.

#Wijnmalen, Th.#--Apropos du 3'ieme centenaire de Grotius. Revue de droit intern. 1883, 160.

#Zentgravius, J.#--Diss. de armis in bello prohibitis. ad Grot. Argent. 1677--De caede hostium captivorum Argent. 1693--De milite voluntario ibid. 1685--De jure commerciorum inter belliqerantes, ibid. 1690--Ad Gr. de J. B. ac P. II. 2. 10. ibid. 1693--De imperio parentum in liberos, ibid. 1695.

#VOETNOTEN:#

[1] Otto Gierke, Joh. Althusius und die Entwicklung der naturrechtlichen staatstheoriën. Breslau 1902. blz. 1.

[2] Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Gouda, Amsterdam waren de zes groote steden.

[3] Nuyens. Wachter 1874. De politieke en kerkelijke partijen enz.

[4] Brandt. Historie van het leven des Heeren Huig de Groot etc. Dordrecht en Amsterdam 1727 blz. 6 en v.

[5] Inleiding tot de Holl. Rechtsgeleerdheid beschreven bij Hugo de Groot 1631 's Gravenh. Nieuwe uitgave door Mr. S.J. Fockema Andreae Arnhem 1895. Voorr. p. IX.

[6] Corn. de Groot: libros nullos edidit, sed elaboratos quosdam commentarios ad diversas juris partes conscripsit.

Julius a Beyma commentaria in jus civile parrata relinquit.

Socius schreef commentaria in codicem.

Ev. Bronckhorst: Dum hoc munus professoris sustinet, varior tum pandelectarum, tum codicis titulos, tractatusque juris publice enarravit et interpretatus est. Hij schreef over romeinsche controversen, een "methodus feudorum." Ger. Tuningius schreef commentarius ad quatuor digestorum libros.

[7] blz. 17. Hist. du Cartesianisme en Belgique.

[8] De Wijsbegeerte in de Nederlanden door Dr. J.P.N. Land. Vertaald door Mr. C. v. Vollenhoven 's Gravenh. 1899 blz. 113.

[9] Verantwoordingh v. d. wettel. regiering enz. Parijs blz. 286.

Beiden waren remonstrantsch gezind. Uit zijn propoosten (zegt Grotius van Uitenbogaerdt) heb ick niets anders ghemerckt, dan dat hij de leer van de remonstranten van herte was toegedaan. Ibid.

[10] Deze Frans Junius werd in 1609 opgevolgd als prof. door den bekenden Arminius, van wien de partij haar naam kreeg.

[11] Brandt p. 13.

[12] Hij zegt daar van zichzelf: Et cum Lugduni aliquamdiu dilectissimus Scaligero vixisset, verente patre ne amoenioribus studius irretiretur juvenilis animus, anno 1599 (ante legitimam actatem, anno quippe decimo sexto--Fruin) Hagensium advocatorum ordini asscriptus est, neque multo post causas egit, nonita tamen ut humanioris litteraturae libenter oblivisceretur. Fruin. Geschiedenis van de inleid. tot de Holl. rechtsgel. uitgave van Fockema Andreae.

[13] Hij schrijft aan zijn vriend Daniël Heinsius, professor te Leiden, dato 21 Juli 1603: Nescis mi Heinsi, quam totos mihi dies furetur in gratum illud forum. Crede mihi et gratulare fortunae tuae: longe aliud hoc est quam Academia. Nam lites nostrae, praeterquam quod homini etiam diligentissimo molestiam exhibent et minime conveniunt, ingenio tam pacato, qualia sunt haec nostra, tum offensarum apud adversarios plurimum habent, gratiae apud clientes parum, gloriae apud caeteros paene dixeram mihi. Burmanni-Syll. II p. 391.

[14] Brandt p. 13.

[15] Gratularis mihi et cur quaeso gratularis, quiane eraptam mihi vides eam, quam semper habui maximam literariam voluptatem? An quia in lites apud quas diverti hactenis, nunc totus religor? An vero quia totes dies cum eo hominem genere videndum mihi erit, quos vos non possitis sine stomacho aspicere?

[16] De pensionaris was de bezoldigde rechtsgeleerde raadsman der steden, dienaar der magistratuur, die een bijna souvereine macht had in de steden. Hij was ook de afgevaardigde der steden bij de Staten.

[17] Parum nosti, vir clarissimo, miseriam meam, quem negotia, multa magis quam magna ita didexant, ut non modo ingentia illa volumina, sed minores quoque libellis legere, interdum vix liceat. Neque tamen tantum in me juris habent molestissimae occupationes, ut non saepe animo repetam alvi mei partern dulcissimam, quam in umoenioribus studies magna eum voluptate exegi. Epist. app. no 71.

[18] De kist, waarin Grotius ontkwam, schijnt zoek geraakt; of het metselaarswambuis dit lot deelde, zou ik niet durven zeggen; het is zeker langer bewaard gebleven. Men zie hierover Afbeelding van H. de Groot in het gewaad van een metselaar, benevens een bijzondere afbeelding en beschrijving van het wambuis. Te Leiden P.H. Trap 1793. De Bibliotheek van het Provinciaal genootschap in N.-Brabant bezit een handschrift, vermeldend eenige lotgevallen van dit wambuis.

[19] Daetselarius, qui in matrimonio, habet Erpenii Sororem, in cujus domum, delatus sum, cum primum carcerem evasi. In Balagniaco 21 Jul. 1623. Epist. ad Gallos 73.

Het was deze Erpenius die op het einde van 1619 zijn hulp inriep voor een uitgave van 't N. Test. in het Grieksch-Syrisch, Arabisch en Aetiopisch.

[20] Verantwoordingh enz. bladz. 167.

[21] En France il avoit cultivé amitié avec Mr. le Prèsident Jannin, avec Mr. le Président du Thou, avec Mr. Bignon avocat général et avec Mrs. du Puy frères, qui ont été l'ornement des lettres en leurs temps. Mr. Grotius avait aussi pour ami particulier Mr. des Cordes chanoines de Limoges qui l'assistoit de sa Bibliotèque très ample et très curieux.

Mémoires pour servir à l'histoire de Hollande etc. Louis Aubery, Seign. du Maurier, Paris 1680 bldz. 330.

[22] Mr. Grotius, étant arrivé à Paris avec plusieurs lettres de récommandation que mon Père lui envoya pour Mrs. les ministres ils luy furent donner par le roy, en considération de son mérite et de son scavoir, une pension de trois mille livres dont il a vèçu quelques années à Paris. Après avoir été dix ans ou environ à Paris sa pension lui fut rayé par Mr. le Cardinal de Richelieu. p. 341, Mem. etc. Louis Aubéry seign. du Maurier. Paris 1680.

[23] Vergel. Epist. 147, ad G. Lusonium.

[24] Ce choix, (d'Oxenstjerna) déplût fort à Mr. le Cardinal de Richelieu, qui fût un homme revenir triomphant de la royaume où on lui avait refusé la subsistance, p. 343. Mémoires etc. L. Aubery, seign. du Maurier. Paris 1689.

[25] Après la mort de Mr. le Cardinal de Richelieu, Mr. le Chancelier Oxenstern ne se soucia plus de conserver Mr. Grotius et il s'étoit fait un point d'honneur de le laisser en France pendant la vie de ce ministre, qui sollicitoit continuellement son rappel. Ce chancelier avait consideré trop tard que cet ambassadeur s'était retiré de la société de vivans: et que passant les jours entiers, et la plupart de la nuit avec les morts, pour composer des oeuvres en théologie, il ne lui pouvoit mander que des nouvelles du Pont-neuf en beau latin; ainsi: entièrement dégoûté de lui, il dépecha extra-ordinairement en France le Sr. de Cérifantes, qui faisoit tout à la cour sans rien communiquer à Mr. Grotius, soit qu'il en eût ordre, soit que s'abandonnant à son humeur trop altière.... Ce mépris si manifeste ne pût être digeré par Mr. Grotius: qui pour cela demanda la permission de se retirer.... Le de Cérifantes s'appeloit Marc Duncan. Mémoires etc. du Maurier, blz. 354.

[26] Als hy in syne laetste reyse uyt Vranckryck nae Sweden aen hare Coninghlycke Majesteyt reysende, syn wegh nam door uwe Ed. Grootachtb. Stadt (Amsterdam) om van daer te schepe te gaen, alwaer hy van de selfde niet alleen vriendelyck ontfangen, beleefdelyck begroet, ghewellekomt, en gheherbergt wiert, maer oock voor syn afscheyt heerlijck en de magnifycklyck onthaelt, ghetoeft, en ghetracteert, hem geluck op syn reyse wenschende, en alle teyckenen van eere, gunste en hooghtoe-gedane genegentheyt bewysende.

Voorr. Hug. de Groot's recht des O. en des V., vertaald door B. D. Amsterdam. Jan Hendricsen en W. v. Beaumont. 1657.

[27] Bossuet zegt daarover:

Si j'entre aujourd'hui comme je l'ai souvent promis, dans la discussion à fond de la doctrine et de la critique de Grotius, ce n'est pas pour accuser un si savant homme, qui paroit durant environ trente ans avoir cherché la vérité de si bonne foi et qui aussi à la fin en étoit si près, qu'il y a sujet de s'étonner qu'il n'ait pas fait le dernier pas ou Dieu l'attiroit. Bossuet-Dissert prelim. Oeuvr. Compl.

Een ander schrijver verhaalt ons van Grotius sterven en zijn godsdienstige gesteldheid:

Enfin nous avons apris que Mr. Grotius est mort à Rostock d'une fièvre continue à son retour de Suède. On dit que ce n'est pas sans soupçon de poison de la part des Luthériens, à cause de ce qu'il a écrit de l'Antichrist en faveur du Pape. Mais je ne pense pas, qu'on empoisonne en ce pays-là, comme on fait en quelques endroits d'Italie. On n'a point bien peu savoir sa religion depuis 20 ans. Dans sa querelle contre Mr. Rivet il sembloit favoriser le parti des Catholiques Romains. Il étoit Hollandois et avoit été Arminien. Il étoit Ambassadeur d'une reine Luthérienne. Il est mort dans une ville Luthérienne entre les bras d'un Ministre Luthérien, luy qui haïssait fort Luther et Calvin. Quelques-uns disent qu'il est mort Socinien, et que quelque mine qu'il fit, il l'étoit dans son âme.... Depuis que Grotius étoit sorti de Paris, on avoit imprimé de luy à Amsterdam un nouveau livre contre Mr. Rivet, dans le quel il se range fort du parti du Pape, et se sert de l'autorité du Père Petau qu'il appelle son amy. Lettr. 7 p. 24-25.

Lettres choisies de Feu Mr. Guy Patin--Paris 1688.

In een anderen brief schrijft dezelfde:

Il est fils de Monsieur l'ambassadeur Hugo Grotius, qui me faisoit l'honneur de m'aimer, et qui mourut l'an 1645, à Rostock, en revenant de Suède, dont il etoit ambassadeur de la reine Christine vers notre Roy. Il a été le plus savant homme de son temps, avec Saumaise. Ils n'etoient pas tous deux de même avis en beaucoup de choses et particulièrement en matière de religion: car Monsieur Grotius étoit catholique en son âme et s'alloit déclarer dès qu'il eût été arrivé.

Lettr. 195. p. 428.

[28] Ego nunc ad tempus aliquod constitui coelo libero frui, et auri vivere, beneficio Memnii, qui praetorii tui usum mihi concessit. Lutet. 19 Maii 1623 Epist. ad Gall. 71. Lips. 1674.

[29] Lutet. 11 Jan. 1624. Epist. ad Gallos. 78. Lips. 1674.

[30] Neque Thuanus mihi excidit, cujus quotidie libris utor. Balagni 27 Jun. 1623--Ep. a. Gall. 72.

[31] Silvanecti 7 Aug. 1623. Ep. a. Gall. 75.

[32] De Jure Belli ac Pacis prol. 30. Wij halen steeds aan uit Henrici de Coccej: Grotius illustratus, accedunt observationes S(amuel) de C(occeji) H.F. Wratislaviae. Johannis Jacobi Korn. 1744.

[33] Quod inter populos plures etc. (Quod, zoo omschrijft Gronovius deze woorden, populos aut principes sui juris nullaque reipublicae communione conjunctos alium aliis praestare oportet) H. Grotius de J. B. ac P. cum not. Gronovii Hagae. Com. Leers 1680 blz. 2 in voce.

[34] Vergel. De Jure B. et Pacis. prol. 36 en 30.

[35] Drie Boecken Van 't recht des Oorloghs en Vredes door Mr. Hugo de Groot. Prol. 28.--Door B.D. Amsterdam 1657. 2de druk. Op. maj. ad Johann. Crellium Epist. 280.

[36] Zie Pradier Fodéré. Le droit de la Guerre et de la Paix. Paris Guillaumie 1867. Essai Biographique etc. p. LXVI. Zie Lehmann--Hugonis Grotii manes vindicati. Delph. 1727 t. I. blz. 268. Ompteda Litteratur des ... Volkerrechts d. 1, blz. 183.

[37] Controversiae eorum, quos nulla juris civilis tenet communio quatales sunt et qui in gentem mondum coierunt, et qui inter se diversarum sunt gentium, tum privati, tum reges ipsi, qui que par regibus jus obtinent, sive illi optimates sunt, sive populi liberi, aut ad pacis aut ad belli tempora pertinent. De Jure B. ac P. l. 1. c. 1.

[38] Men bedenke tevens dat gelijk E. Nijs zegt de woorden jus belli, lex belli, jus belli ac pacis, lex belli atque imperatorum jus, lex belli ac jus victoriae bij vele romeinsche schrijvers dienden om aan te geven, het voorwerp van het recht, dat men betitelde als volkenrecht, zoo het ging over het onderwerp van dat recht, de rechtsdrager.

[39] Cum frustra de Jure suscipiatur disputatio, si ipsum jus nullum est, et ad commendandum et ad praemuniendum opus nostrum pertinebit hunc gravissimum errorem (dat er geen natuurrecht was) breviter refelli. prol. 5.

[40] Cicero discit bellum certationem per vim. Sed usus oblinuit, ut non actio sed status eo nomine indiceretur, ita ud sit bellum status per vim certantium qua tales sunt. l. 1. c. 2.

[41] Cf. Lehmann o.c.d. 1, blz. 280.

[42] Cf. M. de Wulf. Hist. de la philosophie médiévale blz. 420.

[43] Cf. Tijdschrift voor het Nederl. Regt V bladz. 183.--Dr. H. G. Rogge, Bibliographie der werken van H. de Groot 's Gravenhage, Nijhoff 1883. Meister, Bibliothéca juris naturalis et gentium. Gottingen 1749-1757.--Lehmann, H. Grotii manes ab iniquis obtrectationibus vindicati 1727 Ompteda. Litteratur des gesammten sowohl naturlichen als positiven Völkerrechts. Regensb. 1785.

[44] D. H. L. von Ompteda, Litteratur des ... Völkerrechts, Regensburg 1785 blz. 391.

[45] Joh. à Felde, Annotata ad H. Grotium de Jure B. et p. Jenae 1658.

Theod. Graswinckel trachtte zijn aanmerking te weerleggen. Hij schreef Stricturae ad Censuram Joannis à Felden Juris U. D. ad libros Hugonis Grotii de Jure Belli ac Pacis. Amstelod. 1654. Zie over Graswinckel, Dr. G. J. Liesker. Die staatswissenschaftlichen anschauungen Dirck Graswinckel's. Freiburg (Schw.) 1901.

Ook Joh. Selden (geb. te Salvington in 1584, stierf in 1654) had, gelijk men weet onzen de Groot aangevallen in zijn "Mare Clausum" Londen 1635. Een werk, dat zijn auteur uit de gevangenis redde. Het boek was gericht tegen Grotius' mari libero. Ook Seraphinus Freitas had Grotius hierover aangevallen. Hij schreef De justo imperio Lusitanorum Asiatico adversus Grotii mare liberum 1625.

[46] Samuel de Cocceji, Introd. ad Henrici de Cocceji: Grotius Illustratus. Halae 1748.

[47] Biblioth. royale de Bruxelles (section des mscrits) 17584-85 (Droit public.) Een der moeilijkheden, die gemaakt werden bij gelegenheid van de bespreking omtrent het oprichten van een zetel voor het publieke recht te Leuven was deze, dat de studenten dan Grotius en Puffendorf moesten lezen terwijl deze boeken in den lande verboden waren. Daarop werd geantwoord: "Les livres de Grotius et Puffendorf ... diggerés par un Professeur Catholique selon les principes de la foy peuvent être utiles aux étudiants, si le Professeur imittoit les abeilles en tirant seulement le meilleur suc, des livres empoisonnés ... quoy qu'il en soit, me dira-t-on", zoo wordt verder gezegd. "Hugo Grotius l'emporte sur tous les autres en matière de droit public. Il y a en cela quelque chose de vray, si l'on considère la vaste étendue de son esprit, qui entre dans toutes les questions avec une grande liberté, mais c'est un erreur de dire, qu'on ne scauroit être véritablement scavant sans le secour de Grotius; les autheurs catholiques nous peuvent donner des lumières suffissantes." Dan worden opgegeven eenige katholieke schrijvers. Malthe à Liège, Franagi à Salsburg, Chlingensperg à Ingolstadt, Fuldenus à Louvain, Gastius à Cologne, Schambogen à Prague, d'Andlo d'Alsasse, Bebenburg, Evèque de Bamberg.

Apres tout, si la lecture de Grotius est si nécessaire, les docteurs de Louvain, qui pour la plus part ont la permission de lire les livres deffendus, pourront expliquer cet autheur à leurs étudionis, corriger et réfuter etc.

Robert voer geweldig uit tegen Grotius. Men zie "Discours prononcé par Mons. le Docteur Robert à l'ouverture de ses leçons du droit public à Louvain en ... 175 ... Archives Générales du royaume à Bruxelles. Fonds: Sécrétairerie d'Etat et de guerre. Liasse no 2122.

Te Brussel zijn nog in het archief der koninkl. bibliotheek 17584-85 no 4 quaedam doctrinae multum nosciae Hugonis Grotii.--14551 Dicta Joh. F. Gronovii ad Hugonis Grotii libros. Het eerste bespreekt verschillende stellingen van Grotius omtrent speciale onderwerpen, zoo o.a. omtrent de leugen.

[48] Wil men iets weten over de machiavellistische en anti-machiavellistische litteratuur, men leze dan o.a.: Meister, Bibliotheca juris naturalis et gentium, Gottingen 1749--Hinrichs, Geschichte d. Rechts und Staalsprincipiën seit d. Reformation.--Holtzendorff, Handbuch des Volkerrechts, Berlin 1885.

Zelfs Justus Lipsius, in zijn politicorum libri VI (1612), was niet zuiver anti-machiavellist. Men leze l. IV c. XIII.

[49] Caeterum ne cum turba nobit res sit, demus ei advocatum: et quem potius quam Carneadem. De Jure B. et P. prol. 5.

[50] Inter haec, quae homini sunt propria, est appetitus societatis, id est Communitatis, non qualiscumque sed tranquillae, et pro sui intellectus modo ordinatae, cum his qui sui sunt generis (o. c. prol. 6.) Cfr. Hugo Grotius de mari libero, praef. en c. 1 blz. 17, 18. Lugd. Bat. Officina Elzeviriana 1633.

[51] Homini vero perfectae aetatis, cum circa similia similiter agere norit, cum societatis appetitu excellente, cujus peculiare solus inter animantes instrumentum habet sermonem, inesse étiam facultatem sciendi agendique secundum generalia praecepta, par est intelligi, cui quae conveniunt ea jam sunt non omnium quidem animantium, sed humanae naturae congruentia. (o. c. prol. 7.)

[52] Societatis custodia fons est enz. Hierbij teekent Gronovius aan. Homo appetit societatem, quia ea juvatur et conservatur: et si nihil juvaretur, ac sibi soli sufficeret, eam appeteret tamen, ne sermo esset ociosus sibi: deinde ut, quae habet commoda, cum aliis communicaret: (bonum enim est communicativum sui) aut saltem aliis demonstraret, naturaliter enim gaudia testem requirunt. Jam qui socium admittit, qui vicinum, necesse est aliquid ei tribuat, aliquid in illo ferat, et sibi minus indulgeat, ut eadem vicissim consequatur a socio.--De J. B. ac P. Leers 1680, blz. 3. Gronovius meent dus, dat de mensch sociaal wil zijn, wijl dit op zijn minst een goed voor hem is. Grotius wil eenvoudig, dat er een zin voor het sociale leven in den mensch ligt. Hij gaat uit van het feit.

[53] G. Hartenstein. Darstellung der rechtsphilos. Des Hugo Grotius, p. 502.

[54] Cum tamen jus illud proprie nominatum diversam longe naturam habeat in eopositam, ut quae jam sunt alterius alteri permittantur aut impleantur, prol. 10.

[55] Kaltenborn. Die Vorläufer des H. Grotii, Leipzig 1848. blz. 52.

[56] l. 2. c. 1. § 9, no. 2. Nam jus naturae, quatenus legem significat, non ea tantum respicit quae dictat justitia quam expletricem dicimus, sed aliarum quoque virtutum ut temperantiae, fortitudinis, prudentiae actus in se continet, ut in certis circumstantiis non honestos tantum sed et debitos.

[57] Sed ipsa recta ratio carior nobis esse debeat, quam illa sint a quibus ad hanc venerimus l. 1 c. 1. § 9 no. 2.

De mensch verlaagt zich tot dier, als hij zijn driften en niet zijn verstand volgt, zoo zegt hij nog: nam vim judicatricem humanis actionibus Deus addidit, quo contempta obbrutescit animus.

De mensch heeft met de dieren gemeen, dat hij toornig wordt. At talis appetitus, in se spectatus non convenit parti rationali cujus est imperare affectibus, ac proinde nec juris naturae et socialis. Dictat, zoo voegt hij er bij, autem ratio homini, nihil agendum quo nocetur homini alteri, nisi id bonum aliquod habeat propositum. (hier wordt bedoeld het een ander leed doen, als wij er recht op hebben.) In solo autem inimicis dolore ita nudum spectato nulum est bonum nisi falsum et imaginarium ut in divitiis supervacuis multisque aliis rebus ejus modi. l. 2 c. 20 § 5 no. 1.

[58] Gabriel Biel (+1493) zei reeds: Nam si per inpossibile Deus non esset, qui est ratio divina, aut ratio illa divina esset errans adhuc si quis ageret contra rectam rationem angelicam vel humanam aut aliam aliquam si qua esset peccaret. Collectorium sententiarum Tub. 1501. l. 1. dist. 35. q. 1. art. 1. Zie ook O. Gierke, o.c. blz. 74. Zie ook Suarez II. c. 6. § 3. en wat hij aanhaalt van Gregorius, Jac. Almain en Condubensis.

[59] Cfr. H. Grotius de mari libero, C. 1.

[60] Nam qui se coetui alicui aggregaverant, aut homini hominibusque subjecerant, hi aut expresse promiserant, aut ex negotii natura tacite promisisse debebant intelligi, secuturos se id, quod aut coetus pars major, aut hi, quibus delata potestas erat, constituissent. o.c. prol, 15. cfr. l. 2. c. 5. § 1.--l. 1 c. 5 § 7 no. 3.--l. 2 c. 20 § 8 no. 4.--§ 9, no. 4.--c. 21 § 3 no 1.

[61] Juri autem civili occasionem dedit utilitas: nam illa quam dicimus consoxiatio aut subjectio utilitatis alicujus causa coepit institui. o.c. prol. 16.

[62] Sed sicut cujusque civitatis jura utilitatem suae civitatis respiciunt ita inter civitates aut omnes, aut plerasque, ex consensu jura quaedam nasci, potuerunt et nata apparet, qui utilitatem respicerent non cetuum singulorum sed magnae illius universitatis. Et hoc jus est quod gentium dicitur.

Prol. 17. Cfr. l. 1. c. 1. § 14. no. 1.

[63] Tum vero etiamsi ex juris observatione nulla spectaretur utilitas sapientiae non stultitiae esset eo ferri, ad quod a natura nostra nos duci sentimus. o.c. prol. 18.

[64] Si nulla est communitas, quae sine jure conservari possit, quod memorabili latronum exemplo probabat Aristoteles, certe et illa quae genus humanum, aut populos complures inter se colligat, jure indiget. prol. 23.

[65] Nam jus hic nihil aliud, quam quod justunt est, significat, idque negante magis sensu quam aiente, ut jus sit quod injustum non est l. 1 c. 1 § 3. 1°.

[66] Qualitas moralis personae competens ad aliquid juste habendum vel agendum. De Jure B. ac P. l. 1 c. 1. § 4. Personae competit hoc jus, etiamsi rem interdum sequatur.

[67] Obligationem requirimus. Permissio autem proprie non actio est legis sed actionis negatio. ibid § 9 1°.

[68] Est autem injustum, quod naturae societatis ratione utentium repugnat. l. 1 c. 1 § 1.

[69] Sicut autem societas alia est sine inaequalitate, ut inter fratres, cives, amicos, foederatos: alia inaequalis, ut inter patrem et liberos, dominum et servum, regem et subditos, Deum et homines: Ita justum aliud est ex aequo inter se viventium, aliud ejus qui regit et qui iregitur, qua tales sunt quorum hoc jus rectorium, illud aequatorium recte ni fallor vocabimus. l. 1 c. 1 § 3 2°. Dat er een sociëteit is tusschen God en den mensch had ook Cicero gezegd. De Leg. l. 1.

[70] Aptitudinem (dignitatem) respicit attributrix, ... comes earum virtutum, quae aliis hominibus utilitatem afferunt, ut libertatis, misericordiae, providentiae rectricis. ibid. Een voorbeeld van onvolkomen rechtsbevoegdheid geeft Grotius l. 2. c. 17. § 3. Sic etiam civis aliquis non indignus, etsi jus proprium ad officium non habeat, habet tamen verum jus petendi juxta alios.

[71] Inleijdinge tot de Hollandse regts-Geleertheit, beschreven bij Hugo de Groot. Uitgaaf van Mr. Simon v. Groenewegen, van der Made en R. Hoogerbeets. Amsterd. 1706. H. Boom. B. 1 d. 1. § 2 enz. In 1895 verscheen te Arnhem een nieuwe uitgave door Mr. S. J. Fockema Andreae: Inleiding tot de Hollandschen rechtsgeleerdheid beschreven bij Hugo De Groot, 1631, 's Gravenhage.

[72] l. 1. c. 1. § 8 no. 3°.

[73] Inleiding enz. B. 1. d. 2 § 1.

[74] Jus naturale est dictatum rectae rationis, indicans actui alicui, ex ejus convenientia aut disconvenientia cum ipsa natura rationali, inesse moralem turpitudinem aut necessitatem moralem ac consequenter ab auctore naturae Deo talem actum aut vetari aut praecepi. l. 1 c. 1° § 4. 1°.

Cfr. Inleidinge tot de Holl. rechtsgel. Aengeboren wet in den menschen is het oordeel des verstands, te kennen gevende wat saken uit haer eygen aard zijn eerlijk of oneerlijk, met verbintenisse van Gods wegen om 't zelve te volgen. B. 1 d. 2. blz. 4.

Bij zijn bepaling van het natuurrecht citeert Grotius, Philo, Lex mentiri nexia est ratio, quae lex non ab hoc aut illo mortali mortalis, non in chartis aut columnis exanimis exanima, sed corrumpi nescia, quippe ab immortali natura insculpta in immortali intellectu.--Tertullianus, de corona militari--M. Antonius--Cicero, de republ. III--Thomas 2'a 2'ae q. 57. 2°--Scotus, III dist. 27.--Van Thomas en Scotus zegt hij hier: "Nec spernenda quae Thomas ... dixerunt.

"Consequenter" hierbij teekent Sam. Coccejus aan; dat de ouden reeds spraken van een "naturam naturantem" en "naturatam." Plinius, Nat. q. 45. Vis Deum naturam vocare, non errabis; est enim ex quo nata sunt omnia. Cfr. Seneca, l. 4 Benef. c. 7. 8.--Proclus, l. 5. c. 9.--Tacitus, I Annal.

[75] Grotius citeert Cicero, de Off. III.

[76] Est autem jus naturae adeo immutabile, ut ne a Deo quidem mutari queat. l. 1 c. 1 § 10 5°.

[77] Grotius citeert, Seneca, De ira l. 1, c. 3: Mota animalia humanis affectibus carent; habent autem similes illis quosdam impulsus.

Zeer helder is Grotius in hetgeen hij in de «Inleiding» enz. over de onveranderlijkheid van het natuurrecht, en over een mensch en dier gemeenzaam recht, zegt: «Van deze zaken zijn eenige den mensch eigen, eenige hem gemeen met andere schepselen, niet dat de onredelijke schepselen eigentlick des rechts deelachtig zijn, 't welck alleen past op 't redelick wesen: maar dat den mensch door de reden die in hem is, bevind in hem recht te zijn 't geen andere schepselen doen of alleen door haer aengheschapen kracht of te oock met eenigen treck en de zucht. Want gelijck al wat daer is zoeckt het gemeene goed ende voorts sijn eigen; ende namentlich sijne behoudenisse, gelijck oock de dieren door gang van man en de wijf zoecken haers geslachts voortsteeling en de 't gheboren, onderhouden, zoo is 't dat een mensch oock sulcks doende, in zijn ghemoed bevind dat hij doet dat recht is; maer voor zooveel als hij een redelick schepsel is, werd hij verder gheleid tot godsdienst en de tot redelicke ghemeenschap met andere menschen: waervan de grondvesten zijn anderen te doen dat men wilde dat hem zelve geschiede, en de trouw te houden, als oock vorder ghehoorzaarnheid, dancbaerheid, en de allerlei deugden der zeden. 't Geen 't bij de aengeboren wet werd verboden is onghebiedelijk; 't geen bij de zelve gheboden werd onverbiedelick, de zaken blijvende in de selve gestaltenisse: ende in desen zin werd deze wet ghenoemt onveranderlick, hoewel andersints 't geen bij de zelve wet vrij was gelaten, bij andere wetten kan geboden ofte verboden werden, ende de zaken zelve door een andere wet of te willige daed sulcks konnen werden verandert, dat de verbintenisse van de aangheboren wet komt op te houden.» "Inleiding" enz. B. 1, d. 2. § 5.

[78] Aristoteles, (Nicom. X 11) wordt geciteerd, Seneca en Cicero.

[79] O. c. l. 1 c. 1 § 10. cfr. "Inleiding" enz. Daar wordt gezegd: Aen geboren wet in den mensch is ... met verbintenisse van Godts wegen om 't zelve te doen. Zijn broeder Willem zegt in zijn werk over natuurrecht. "Naturae etiam vox diversas habet significationes, aliquando enim sumitur pro affectibus hominis a natura insitis, ut est instinctus procreandi sobolis.... aliquando natura pro prima causa, atque adeo pro ipso Deo accipitur, quid aliud est natura quam Deus? mihil natura sine Deo est nec Deus sine natura;--aliquando pro causa secunda et Deo subjecta; sic Poëta, hanc Deus et melior litem natura dimeret--aliquando pro naturali illa Dei operatione, quae mentibus nostris insedit, cujus ipse Deus auctor est; et haec quidem acceptio huic nostrae materiae quam maxime accomodata est.

De jongere broeder had den ouderen broeder dikwijls geraadpleegd, daarom ook hebben zijne woorden gewicht voor onze vraag.

De principiis juris naturalis enchiridion auctore. G. Grotio Hac. Com. ap. J. Tongerloo. 1677. blz. 3.

[80] Cfr. Studieën Jrg. 26 D. 41 blz. 417.

[81] De Leer v. d. H. Thomas v. Aquino over het recht. W. H. Nolens, Utrecht 1890 blz. 120.

[82] L'Ordre International. Ch. Perin. Paris 1888, blz. 271.

[83] Essais de Philosophie Juridique. Louvain 1889, blz. 90-91.

[84] Zoo zegt ook Land. De wijsbegeerte in de Nederlanden 's Gravenhage 1899 blz. 97: «Het recht (merkt hij (Grotius) oordeelkundig op) zoowel als de rede zijn ...; ons niet anders bekend dan als attributen der menschelijke natuur. Aan alle menschen zonder uitzondering is de begeerte eigen naar een vreedzame en volgens de mate van hun begrip geordende samenleving met hen, die van hun geslacht zijn. En daar wij als goed en billijk erkennen, alwat in de menschelijke natuur is gegrond, en als rechtvaardig en betamelijk al wat dienstig is tot het leven in de maatschappij, hebben wij geen speciale goddelijke of menschelijke ordinantiën noodig om ons te overtuigen van het recht en den plicht van ieder mensch om zoo te leven als de verstandigen door eigen scherpzinnigheid en nadenken inzien, dat 's menschen aanleg voor samenleving hem voorschrijft.»

[85] "Inleiding enz." blz. 4. B. 1 D. 2.

[86] Over menschelijk recht, zegt Grotius in zijn «Inleidinghe» enz. (Amsterd. 1706, B. 1. d. 2 blz. 5.) Menschelijke wet is volkerwet oft burger-wet: Welk onderscheijt zijn oorspronk heeft gehadt ten tijde als de menschen soo seer zijn vermeenigvuldigt geworden, dat sij niet altegader bequaemelijk hebben konnen staen onder een beleijt, ende oversulx haer in verscheijde burgerlijke gemeenschappen hebben moeten verdeelen.

Volker-wet is die gemeenlijk bij den volke wort aengenomen tot onderhoudinge van de gemeenschap des menschelijken geslagtes.

Deze, hoewel sij niet 't eenemael nootsakelik volgt uyt de aengeboren wet, komt nochtans de selve seer na: ende soo daarom als van wegen haer wijt-strekkend ende langdurig gebruik wert seer swaerlijk verandert: gelijk is de wet van 't vrij geleijde der gesanten, ende meer ändere, rakende vreede en oorlog.

Burger-wet noemen wij die tot haeren naesten oorspronk heeft de wille van de overheyt eens burgerlike gemeenschaps. Zij is geschreven of ongeschreven.

[87] Hoc ipsum quod honestum dicimus, pro materiae diversitate, modo (ut ita dicam) in puncto consistit, ut si vel minimum inde abeas, ad vitium deflectat, modo liberius habet spatium, ita ut et fieri laudabiliter, et sine turpitudine omitti aut aliter fieri possit, ferme quomodo ab hoc esse ad hec non esse statin fit transitus; ac inter aliter adversa, ut album et nigrum reperire est aliquid interpositum sive mixtum, sive reductum utrinque. Et in hoc posteriosi generi maxime orcupari solent leges tum divinae tum humanae id agendo, ut quod per se laudabile tantum erat, etiam deberi incipiat o.c. l. 1, c. 2 § 1 n° 3.

[88] Voor Goddelijke gegeeven wet kennen wij, na onzes Heeren Jesus-Christus komste, geen andere, als die, en Godt den Vader door den selven onzen Heere Christus heeft geopenbaert. Inleiding, b 1, d. 1.

[89] Tertullianus de pudicitia: libertas in Christo non fecit innocentiae injuriam manet lex tota pietatis, veritatis, constantiae, castitatis, justitiae, misericordiae, benevolentiae, pudicitiae, o. c. l. 1, c. 1, § 17. 4.

[90] Sive illud suum ipsi competit ex mera natura, sive accedente facto humano, puta dominio aut pacto, sive ex lege. Natura homini suum est vita, non quidem ad perdendum sed ad custodiendum, corpus, membra, fama, honor, actiones propriae. Dominio et pacto quomodo suum quid cuique fit, superior tractatio docuit; tum quoad res, tum quoad jus in actiones alienas. Simili modo ex lege jus suum cuique oritur, quia idem aut plus lex potest quam in se ac sua singuli.

o. c. l. 2, c. 17 § 2, n'o 1. cfr. l. 1, c. 2 § l, n'o 5.--St. Thomas 2'a 2'ae q. 57 art. 2, 3.

[91] Wat Grotius eigenlijk bedoelt, blijkt zeer goed uit de volgende woorden. Non enim si quid alicui est utile, id statim mihi licet per vim imponere. Nam his qui rationis habent usum libere esse debet utilium et mutilium electio, nisi alteri jus quaesitum sit. Infantium plane alia est ratio ... enz. l, 2. c. 2. § 12.

[92] Nam ad dominii natura nihi refert ex gentium an ex civili jure oriatur: semper enim secum habet quae sibi sunt naturalia, inter quae est obligatio cujusvis possessoris ad rem domino restituendem. l. 2. c. 10. § 1. no. 5.

[93] al wat men ons verplicht is door verbintenis, ex promissis c 11 [Noot van de PG redacteur: originele tekst deels onleesbaar] seq door misdaad, ex maleficio c 17. Wat men dus "ex contractu vel delecto" verplicht is, is men "ex jure naturae" verplicht.

[94] ex jure gentium, quod ex voluntate ortum habet, debetur et corporum mortuorum sepultura l 2 c 19. § 1.

[95] L'ordre international blz. 69 cfr. Heffter, Droit internation. de l'Europe.

[96] Deus humano generi generaliter contulit jus in res hujus inferioris naturae, statim a mundo condito atque iterum mundo post diluvium reparato. l 2. c. 2. § 2.

[97] Na de geschiedenis der eerste menschen gegeven te hebben zegt hij: Hinc discimus quae fuerit causa ob quam a primaeva communione rerum primo mobilium, deinde et immobilium discessum est; nimirum quod cum non contenti homines vesci sponte natis, antra habitare, corpore aut nudo agere ... etc. vitae genus exquisitius diligissent, industria opus fuit, quam singuli rebus singulis adhiberent. l. 2. c 2. § 4.

[98] Grotius (l. 2. c. 2. § 2. n° 5.) Pufendorf aliique jus proprietatis pacto aliquo primigenio sive tacito, sive explicito introductum esse existimant. Putant nimirum homines jam fundata societate ob utilitatem publicam aliquam bonorum partem inter se divisione, de reliquis vero convenisse, ut fierent primi occupantis, solum sibi reservante jus usus innoxii rerum alienarum, et jus sibi sumendis in extremo necessitate, quantum ad conservationem necessarium foret. Cfr. Cathrein. Phil. mor. blz. 286.

Dicit Grotius ex pacto vel tacito vel expresso ad communionem ventum, etc.... Feldenus zegt: Haec mera figmenta sunt. Nos dicimus dominium ortum esse ex rerum natura. Nam quod communiter hominibus datum est, salutariter vero quoad singulas partes a singulis dirigitur, illius divisio est a Jure naturae. Respondeo (Graswinkel), haec non sunt contradicentia; vere enim divisio juri naturali conveniens fuit, mutato statu hominum cum orbem implevissent. Manet tamen inconcussum, facto hominium divisionem intrasse. Nihil enim fit alicui a natura proprium, alis exclusis, cum natura omnes eodem jure amplectatur, eadem tamen monstravit per modum divinionis multa melius dirigi; posse, et dissentionum causas amputari. Neque tamen naturaliter fieri dicitur, quid quid naturali ratione nititur: nisi et nos omnes leges humanas naturale jus esse dicamus--Theod. Graswinckeli. Stricturae ad censuram Joannis à Felden ad libros H. Grotii. p. 80, ad lib. 2. c. 2. § 2. Amstelaedami; Joann. Blaeu 1654.--Zie over Graswinkel G.J. Liesker. Die Staatswisschenschaftlichen Anchauungen Dirck Graswinckels--Freiburg. (Schw.) 1901.

[99] Antiquissimae artis, agricultura et pastoritia in primis fratribus apparuerunt non sine aliqua rerum distributione. l. 2 c. 2 § 2.

Wat niet verdeeld was nam men later in privaatbezit door "occupatio": Puteos vero, rem in siticulosa regione valde necessariam, nec multis sufficientem, occupando quisque suos fecere. l. 2 c. 2 n° 3.

Ideo quae communia omnium fuerunt et in prima divisione (l. 2 c. 2 § 2) divisa non sunt ea jam non divisione, sed occupatione transceunt in jus proprium, nec dividuntur nisi postquam propia esse coeperunt. l. 2 c. 2 § 3 n° 3.

[100] B. 2 d. 3 § 2. Cfr. eveneens, De mare libero.

[101] Liquida quia per se non terminantur occupari nequiunt; nisi ut contenta in re alia: quomodo locus et stagna occupata sunt, item flumina, quia ripis tenentur. l. 2. c. 2 § 3. n° 2.

[102] Spectandum enim est, quae mens eorum fuerit qui primi dominia singularia introduxerunt. l. 2 c. 2, § 6 n° 1. Quae credenda est talis fuisse, ut quam minimo ab aequitate naturali recesserit.

[103] Non in res tantum, sed in personas jus quoddam acquiritur, et originarie quidem ex generatione, consensu, delicto. c. 5. no l § 2.

[104] Ex consociatione jus in personas oritur, aut ex consociatione venit aut ex subjectione, o. c. 1. 2 c 5 n° 1.

[105] Consociationes praeter hanc maxime naturalem sunt et aliae tum privatae, tum publicae. l. 2 c. 5 § 17.

[106] Est autem civitas coetus perfectus liberorum hominum juris fruendae et communis utilitatis causa sociatus. l. 1 c. 1 § 14.

[107] Consociatio, qua multi patres familiarum in unum populum ac civitatem coeunt, maximam dat jus corpori in partes, quia haec perfectissima est societas: neque ulla est hominis actio externa quae non ad hanc societatem aut per se, aut ex circumstantiis spectare possit.

[108] l. 1. c. 4. § 7. n° 3.

Juris autem civilis occasionem dedit utilitas nam illa, quam diximus consociatio aut subjectio, utilitatis causa coepit institui. prol. 16.

Nam qui coetui alicui se aggregaverant, aut homini hominibusque subjecerant hi aut expresse promisserant, aut ex negotii natura tacite promisisse debebant intelligi, secuturos se id, quod aut coetus pars major, aut hi, quibus delata potestas erat, constituissent. prol. 12.

[109] Dit zag ook Felden in: Verum ex praesumpta voluntate paciscentium eorum, qui in societatem civilem coierunt petendum non esse videtur fundamentum, sed ex naturâ potius constituente homines partes societatis civilis.... Fundamentum eorum, quae justa sunt in civitate, non a praesumpta voluntate coeuntium, sed ab ipsa natura civitatis petenda esse. Joann. à Felden, Annotata ad H. Grotium. etc. Jenae 1658. blz. 72.

Zie ook Felden. Elementa juris universi. Lips. 1664. De staat wordt aangeduid als societas naturalis perfecta blz. 4.

Felden hatte entschieden Unrecht, in den Ausführungen des Grotius überhaupt eine Verkenning des speziell natürlichen Elementes zu erblicken.--Zwar wurde in dessen Schrift einen besonderen Nachdruck auf die Thatsache gelegt, dass ohne eine gewisse Übereinkunft, zwischen den Individuen keine geordnete Gesellschaft enstehe, aber gleichfalls wurden an manchen Stellen die Natürlichen Verhältnisse betont, durch welche das Individium dazu geführt wurde, den Socialen Vertrag formel oder stilschweigend zü schliessen. Aldus Liesker. Die Staatswissenschaftlichen Anchauungen D. Graswinkel's p. 157. Ik geloof dat men zich hier vergist. De aangehaalde text, waarop deze bewering steunt is l. 1. c. 4. § 7. n° 3. waar Grotius juist het tegendeel bewijst. Vergelijk over Grotius' contractstheorie: O. Gierke, passim. vooral blz. 81. J. Basdevant. Fondateurs du Droit international. Paris 1904. blz. 240. Deze laatste zegt:

Comme principe Grotius admet la doctrine du contrat social, qu'il n'expose pas dans son ensemble comme un point sur lequel il aurait porté specialement son attention, mais que des allusions suffissament précises font apparaitre comme adopté dans son esprit.--Cfr Esmein. Elements du droit constitutionel. Paris 1903.

[110] O.c. L. 1. c. 3. § 6. n° 1.

[111] Summam imperio intelligo personam ant coetum cui imperium sit in populo solius Dei imperio subditum. De Imperio Summarum Potestatum. blz. 1.

[112] Haec ergo summa potestas quod subjectum habeat videamus Subjectum aliud est commune, aliud proprium: ut visus subjectum commune est corpus, proprium oculus; ita summae potestatis subjectum commune est civitas, subjectum proprium est persona una pluresve, pro cujusque gentis legibusque ac moribus. l. 1. c. 3. n° 7. n° 3.

[113] l. 1 c. 3 § 8 no 1. cfr. l. 2 c. 11 § 1 no 3.

[114] l. 1 c. 4 § l no 3.

[115] Zie over Ephoren, Otto Gierke--Althusius blz. 29. Ephoren werden genoemd de mannen die de opdracht hadden in naam van het volk diens rechten voor te staan tegenover de hooge regeering.

[116] l. 1 c. 4 § 7 no 2.

[117] Lib III advers. Monarchom. c. 8. l. VI c. 23-24.

[118] Summam potestatum intelligo personam aut coetum cui imperium sit in populo solius Dei imperium, subditum. Vocem ergo "Summae potestatis" non pro jure sumimus,--sed pro jus habente. Hujus ergo "Summae potestatis" ita definitae imperium dicimus, non ad profana tantum sed ad sacra quoque extendi.

H. Grotii. De imperio Summarum Potestatum circa Sacra. Ed. 3'e Hagae Com. Adr, Vlacq 1652. C. 1. n° 2.

[119] Verantwoording v. d. Wettelicke Regiering van Hollant ende West Vrieslant. Parijs. Cap. 2. blz. 24.

Atque adeo religimis qouque publicae status nunquam non a regis ac Synedrii arbitrio pependit. l. 1. c. 4. § 6. n° 4.

[120] Verantw. c. 2. blz. 28.

[121] Verantw. blz. 59. c. 6.

[122] Verantwoordingh ibid.

[123] De Imper. Summ. Potestatum. c. 1. no. 2.

[124] Universitate materiae respondit finis quoque universitas o. c. c. 1. no. 4.

[125] De Imperio Summarum Potestatum. c. 1. no. 4. Ook de verdere citaten in den text zijn uit dit werk.

[126] Musculo, Bucero, Ivello, Witakkero, Reinoldo, Brittanarum rege, Episcopo Eliensi, Bochello, Tokero, Causabono, Paraco, consentinunt hi qui Politica tractarunt ... Melchior Goldastus, etc.

[127] Nam quamquam pro poena quibusdam injungi opera quaedam solent ea tamen opera spectantur tantum qua molesta sunt, atque ideo ad passiones sunt referenda. l. 2. c. 20. § 1. no. 1.

[128] Dictat ... ratio maleficium posse puniri, non autem quis punire debeat, nisi quod satis indicat natura conventissimmum esse ut fiat ab eo qui superior est: non tamen ut omnino hoc demonstret esse necessarium nisi vox superioris eo sumatur sensu, ut is qui male egit eo ipso se quovis alio inferiorem censeatur fecisse et quasi ex hominum censu detruxisse in censum bestiarum quae homini subjacent. l. 2. c. 20. § 3. no. 1.

[129] Est enim ira ut in bestiis ita in homine ... qui appetitus adeo per se caret ratione, ut saepe feratur in ea, quae non laeserunt, ut in foetus ferae quae laesit; aut in sensu carentia ut in lapidem quo ictus est canis. At talis appetitus in se spectatus non convenit parti rationali, cujus est imperare affectibus; ac proinde nec juri naturae quia id est dictatum naturae rationali ac sociali qua talis est § 5.

[130] De talibus Seneca loquitur, cum ait, interdum, ut pereant interesse pereuntium. l. 2 c. 20 § 7 no 3.

[131] Cfr. l. 1 c. 3 § 2 no 2 quanquam enim judicia publica non a natura, sed a facto sunt humano ... enz.

[132] Sed cum facti inquisitio saepe magnam diligentiam et poenae aestimatio multo prudentiae et aequitatis desideret ne dum quis nimium de se praesumeret, aliis non credentibus, rixac orirentur, eo placuit hominum justis commutationibus eis deligere quos optimos ac prudentissimos putarent aut forte sperarent. § 9 no 4.

[133] Sunt enim haec remedia animorum non minus innocentia quam pharmaca sensui ingrata. l. 2 c. 22 § 10 no 1.

[134] Dit alles behandelt Grotius wijd en breed. l. 1 c. 2 §8 no9. en verder.

[135] Cfr. l. 2 c. l § 14.

[136] Tam omnes parcere crudelitas est, quara nulli. Seneca, De clementia. De Jure B. ac P. l. 1. c. 2. § 8. no. 10 ... negant enim stoici ut videre est in fragmento apud Stobacum, titulo de magistratu, in oratione Tullii pro Mucena, et in fine librorum Senecae, de clementia, sed levi argumento. Venia aiunt, debitae poenae remissio est: sapiens autem quod facere debet facet. Hic fraus latet in illa voce debitae. o. c. c. 20 § 21.

[137] De J. B. ac P. l. 2, c 22. § 29. no 1.

[138] Vera bona extra virtutes, et earum actiones, quae ad peccatum non ducunt sunt aut delectantia, aut delectantium causa, quae utilia vocantur ut possessionum abundantia.

[139] Sunt ... quaedam quae vitae acquiparantur, ut existimatio pudor virginalis, fides matrimonii, aut sine quibus vita tuta esse non potest, ut imperii societatem continentis reverentia: adversum quae qui faciunt ii homicidis meliores non videntur. o. c. l. 1. c. 2. § 5. no 7.

[140] Sed intra concessum modum ad minimum ducit caritas ejus qui punitur, nisi plurium justior caritas aliud suadeat ob causam extrinsecam, quae interdum est ingens periculum ab eo qui deliquit, plerumque autem necessitas exempli. c. 22 § 34.

[141] Jam vero majorem etiam usum habet religio in majori illa, quam in civili societate, quia in civili partem ejus supplent leges, et facilius legis exsecutio. Cum contra in magna illa communitate juris exsecutio sit difficillima, ut quae nisi armis expleri nequeat; et leges paucissimae quae insuper sanctimoniam suam habent praecipue a metu numinis. l. 2 c. 20 § 44, no 6.

[142] Zie over Grotius strafrecht-theorie, Heinrich Pfenninger: Der Begriff der Strafe, Zürich. 1877.

[143] Alles was Grotius von dem rechte der Natur vorbringt, ist nichts als die alte scholastische Lehre. Joh. Jac. Schmauss, Neues Systema des Rechts der Natur Gott. 1754 Wz. 213.

[144] Grotius brach auf politischem Gebiete die Bahn, wie Luther auf dem religiösen und Cartesius auf dem philosophischen, Kaltenborn. Die Vorläufer des Hugo Grotius, Leipzig 1848.

[145] Archiv, für Geschichte der Philosophie d. 7, blz. 67.

[146] Die Philosophie des Rechts, 1830, B. 1, blz. 68.

[147] Cfr. V. Cathrein, Moralphilosophie, 1899, B. 1, blz. 323 e. v.

[148] Gest. 1604. Disquisitiones methaphisicae 1, 2, disp. 150 c. 3 no 22-25 Zie over Vasquez' stelling Dr. Praxmarer. Philosoph. Jahrb. 1888 blz. 421.

[149] Illa ergo quae rationem habent, seipsa movent ad finem, quia habent dominium suorum actuum per liberum arbitrium, quod est facultus voluntatis et rationis.....

Et ideo, proprium est naturae rationalis, ut tendat in finem quasi se agens, vel ducens ad finem; naturae vero inrationalis, quasi ab alio acta, vel ducta. S. Th. 1a 2ae q l, art. 2. c.

Duplex est necessitas: una coactionis, et haec, quia repugnat voluntati tollit rationem meriti. Alia est necessitas ex obligatione praecepti sive ex suppositione finis, quando scilic aliquis non potest consequi finem virtutis, nisi hoc faciat, et talis necessatis non excludit rationem meriti, in quantum aliquis hoc quod sic est necessarium voluntarie agit. S. Thom. S. Theol. 2a, 2ae, q. 58, art. 3 ad 2 cfr. De veritate q. 17. a. 3.

[150] Agens autem non movet, nisi ex intentione finis. Si enim agens non esset determinatum ad aliquem effectum, non magis ageret hoc quam illud: ad hoc ergo quod determinatum effectum producat necesse est quod determinetur ad aliquid certum, quod habet rationem finis. S. Thom. la, 2ae q. l a. 2 c.--S. c. G. L. 3 c. 2.

[151] Manifestum est omne agens agere propter finem, quia quodlibet agens tendit ad aliquod determinatum. Id autem ad quod agens determinate tendit, oportet esse conveniens ei; non enim tenderet in ipsum nisi propter aliquam convenientiam ad ipsum. Quod autem conveniens est alicui est illle bonum. Ergo omne agens agit propter bonum. St. Thom. S. c. G. l. 3. c. 3.

[152] Finis est bonum, vel apparens bonum--Aristoteles, Phys. lib. 2, 31, cfr. St. Thom. De Verit. q, 14 a 2.

[153] St. Thom. 1a 2ae q. 5 art. 6, c.

[154] St. Thom. 1a 2ae q. 18--19.

[155] Cum ratio humana ad legem aeternam comparetur, ut causa secunda primae subordinata, necessarium est voluntatis humanae bonitatem magis ex lege aeterna quam ex ratione dependere. St. Thom. 1a 2ae q. 19 art. 4 concl.

[156] 1a 2ae q. 90 art. 4 c.

[157] Cfr. St. Thom. 1a 2ae q. 19.

[158] Celui, qui a agi contrairement aux lois de la morale ... a violè un ordre, qu'il était tenue de respecter, un ordre qui devrait être observé. De Baets. Bases de la morale et du Droit. blz. 300.

[159] Zie over dit alles Victor Cathrein. Moralphilosophie, 1899, blz. 327-332. Hij kent geen ware verplichting zonder overheid.

[160] Cfr. St. Thom. 1a 2ae q. 90. art. 2 c.

[161] Tout chose est bonne; lorsqu'elle tend à sa fin. Ainsi en est-il des choses naturelles; ainsi des actions de l'animal, ainsi des actions de l'homme en dehors de la considération morale; ainsi en est-il enfin des actions morales. Elles sont bonnes, si elles tendent à réaliser la fin de l'homme, de l'homme comme tel. De Baets. Les basis de la morale et du droit. Gand, 1892, bl. 177.

[162] Sed primo agenti, qui est agens tantum, non convenit agere propter acquisitionem alicujus finis; sed intendit solum communicare suam perfectionem, quae est ejus bonitas. Et unaquaque creatura intendit consequi suam perfectionem, quae est similitudo perfectionis et bonitatis divinae. Sic ergo divina bonitas est finis rerum omnium. 1a q. 44 art. 4.

[163] In rebus creatis invenitur bonum, non solum quantum ad substantiam rerum, sed etiam quantum ad ordinem earum in finem 1a q. 22 art. 1.

[164] Ratio autem ordinandorum in finem proprie providentia est 1a q. 22 art 1.

[165] 1a q. 22 art. 2 c. en ad 2 o.

[166] 1a q. 22 art. 4.

[167] 1a q. 22 a. 4 c.

[168] 1a 2ae q. 91. art. 1, concl.

[169] ibid en q. 93 art. 1.

[170] 1a q. 22 art. 2 ad. 4.

[171] 1a 2ae q. 91. a. 2. c. cfr. 1a q. 22 art. 2. ad 5.

[172] 1a 2ae q. 91 a 2 2.

[173] 1a 2a q. 10 art. l c.

[174] 1a 2a q. 91, art. 2, ad 2.

[175] 1a 2ae q. 94, art. 1 c.

[176] 1a 2ae q. 94 art. 2 c.

[177] 1a 2ae q. 94 art. 2.

[178] 1a 2ae q 94 art. 3--9. 61 art 2. Cfr. 1a. 2ae q 63 art. 1. Hier zegt St. Thomas ook, waarom de deugd van nature in ons is "secundum aptitudinem, et inchoationem, non autem secundum perfectionem." q. 94, art. 4 ad 3.

[179] St. Thomas 1a 2ae q 94, art. 3 ad. 2.

[180] cfr. W. Dilthey. Archiv, f. Geschikte der Philosophie d. VII blz. 66. Grotius gelijk Bacon, ging uit van het idee van aangeboren tendenzen in de menschelijke natuur, op welke hij dan in Stoicijnschen zin een moraal construeerde.

Cfr. W. Dilthey, ibid. d. VI. Natürliches System d. Geisteswissenschaften im 17 Jahrh.

[181] 1'a 2'ae q. 95 art. 1 cfr. ibid art. 2--q. 91 art. 3.

[182] 1'a 2'ae q. 91 art. 4.

[183] l'a 2'ae q. 91, art. 3.

[184] l'a 2'ae q. 95, art. 4.

[185] Ibid.

[186] 1'a 2'ae q. 95, art. 2.

[187] A. Pottier. De Jure et Justitia. Leodii 1900 blz. 7.

[188] "Inleiding" enz. B. 1 d. l § 2.

[189] 2a 2ae q. 57. art. 2.

[190] ibid. art. 1.

[191] Inleidingen l. c.

[192] Jus sive justum naturale, est quod ex sui natura est adaequatum vel commerisuratum alteri. 2a 2ae q. 57 art. 3. cfr. ibid art. 2.

[193] ibid. art. 3.

[194] ibid. Si consideretur iste ager absolute, non habet unde magis sit hujus quam illius; sed si consideretur per respectum ad opportunitatem colendi ... secundum hoc habet quandam commensurationem, ad hoc quod sit unius, et non alterius.

[195] 2a 2ae q. 64. art. l.

[196] Quod aliquid propter se quaerit semper quaerit; ... quae igitur semper sunt in entibus sunt propter se a Deo volita; ... substantiae autem intellectuales maxime accedunt ad hoc, quod sint semper ... Per hoc autem quod dicimus substantias intellectuales, propter se a divina providentia ordinari, non intelligimus quod ipsae ulterius non referantur in Deum et ad perfectionem universi. Sic igitur propter se procurari dicuntur et alia propter ipsas, quia bona ... non eis sunt data propter alterius utilitatem. S. c. G. l. 3 c. 112.

[197] S. c. G. l. 3 c. 128. Tunc autem ordinata concordia inter homines servatur, quando unicuique quod suum est redditur, quod est justitiae.

[198] M. de Baets. Les bases de la morale et du droit blz. 153. cfr Pottier. De jure et justitia blz. 7.

Men ziet hieruit ook, waarom Kaltenborn ten onrechte van de scholastieken zegt: "Das Recht erscheint noch als Gerechtigheit, die ja auch moralischer und religiöser Natur ist," o.c. blz. 42.

[199] o.c. Ibid.

[200] 2a 2ae q. 57 art. 3.

[201] Ibid.

[202] Absolute autem apprehendere aliquid non solum convenit homini, sed etiam aliis animalibus. Ibid--Considerare autem aliquid, comparando ad id quod ex ipso sequitur, est proprium, rationis; et ideo hoc idem est naturale homini secundum rationalem naturam, quae hoc dictat. 2a 2ae q. 57 art. 3.

[203] St. Thomas De Reg. princip. l. 1. c. 1.--cfr. Ed. Crahay. La Politique de St. Thom. blz. 5. Louvain, 1896.--cfr. Ene. Leonis XIII. "Dinturnum"--cfr. St. Thomas 1a 2ae q. 96, art. 4. s. c. G. l. 3. c. 129.

[204] Cuicumque est aliquid naturale, oportet etiam esse naturale id sinc quo illud haberi non potest; ... Est autem homini naturale quod sid animal sociale; ... Ea igitur sine quibus societas humana conservari non potest sunt homini naturaliter convenientia. S. c. G. 1. 3. c. 129. Zoo bijv. bet staatsgezag.

[205] Cfr. St. Thom. S. c. G. q. 3, 146.--Suarez. De legibus, l. 2. c. 14 n° 4.--De Lugo de justitia, etc. disp. 10 sect. 2 n° 58.--St. Thom. 1a 2ae q. 95. art. 1.

Zie over straf. St. Thomas 1a 2ae q. 87. Cathrein o. c. d. 2. blz. 632--33.

[206] W. Dilthey. Naturl. System d. Geisteswissensch. im 17 Jahrh. Archiv. f. Geschichte d. Philos. d. 6 blz. 256.

[207] Geb. 1554. De Justitia et jure libri IV.

[208] Hely. Etude sur le droit de la guerre de Grotius. Dezelfde uitdrukkingen als St. Thomas gebruikt de Groot. Zie bijv. de S. c. G. l. 3 c. 129: Ea igitur sine quibus societas humana conservari non potest sunt homini naturaliter convenientia.

[209] o. c. blz. 43.

[210] De Jure B. ac P. prol. 52.

[211] Epistol. 1 ad Benj. Maurerium, Grotius et aliorum Dissert. etc. blz. 5. Elzevier. Amsterdam 1645.

[212] 15 Oct. 1623. Epist. ad Gallos.

[213] Huigh de Groot. Josef of Sofompaneas. Treurspel vertaeld door J. v. Vondel Amsterd. Jac. Thomasz. Sergeant 1636. Voorrede.

Wij hebben het Latijn niet al te dicht willen op de hielen volgen, noch ook te verre van onzen treffelycken voorganger afwijcken. Maer of wij hier in de rechte mate houden, dat zal het Groote Vernuft (na veele rampen en wederwaerdigheid tot de waerdigheid van koningklijcke gezantschap verheven en verheerlijckt, en met gewightige Rijcxzaecken beslommert) kunnen oordeelen, wanneer het zich gewaerdige onze Neerlandschen Sofompaneas, in zijn stamelen te berispen, en hem zoo volmaeckt in Duitsch als in Latijn te leveren, en wij zullen zijn oordeel als een orakel opneemen, en wenschen dat d'almachtige hem lange spare, en in zyn doorluchtigh ampt zegene met wijsheid en kloeckhartigheid, tot eere van Neerland, vereeniging der geheele christenwereld, ende genoegen van veel duizend eerlijcke zielen, die hem hartelijcke liefde toedraegen.

[214] Deze was volgens Holtzendorf--Handbuch des Volkenrechts blz. 397. Nota Rivier--Pastoor te 's Hertogenbosch en schreef een werk, de bello justo et licito, in 1514 te Antwerpen gedrukt.

[215] Deghene, welcken sommieren van de gevallen, der conscientie, zoo zij die noemen, hebben gemaeckt, hebben ghelijck van andere saken, alsoo mede van oorloghe, van beloften, van den eets, van represaliën, eenighe capittelen gesteld. Ick hebbe ook eenighe eighen boecken van 't recht der oorloge ghesien, ten deele geschreven van theologanten, als van Franciscus Victoria, Henricus Gorichemus, Wilhelmus Mathaei, Johannes van Carthagena.... ten deel mede van doctoren in de rechten als Johannes Lupus, Franciscus Arius, Johannis de Ligneus, Martinus Laudensis, maar alle desen hebben van soo seer overvloedige materie uytermate weinigh bijgebracht en den meesten hoop alsoo, dat sij zonder orde die dinghen, die tot het recht der nature behooren, die tot het goddelijke, die tot der volckeren recht, die tot het burgherlijcke, die uit de canonijcke of geestclijcke rechten genomen zijn hebben vermengd en onder malkander geworpen, 't Geen allen dezen ontbroken heeft, namelijck 't licht der historiën, hebben beginnen te vervullen de seer geleerde Faber ... wijdloopiger Balthasar Ayala en noch meerder Albericus Gentilis in wiens naestigheit, ghelijck ik wete, dat ze anderen kan behulpelijck zijn, en bekenne dat ick daer door geholpen ben". Van Covarruvias en Vasquez wordt gezegd: Twee Spanjaerden Covarruvia en Vasquius hebben de scholastycke subtielheden met de kennissen der wetten, en canonijcke rechten te samen ghekoppelt.--Van Bodinus en Hottmannus: De Francen hebben begonnen de historiën wat meer met de studien der rechten te samen te voeghen: onder de welcken Bodinus en Hottmannus zeer vermaert zijn. Cfr. Voorreden op de drie boeken enz. Jan Hendrickx en W. v. Beaumont, Amsterdam 1657.

[216] E. Nys Origines du droit international. Robert Flint. History of the philosophie of history--t. 1. blz. 28. Zoo had de leer van het staatsverdrag veel aanhangers gevonden, o.a. Bodinus. De republica c. 8., Althusius--Hubert Languet--Marsilius v. Padua--Occam--Nic-Cusanus.

[217] Zie hierover Nuyens. De Nederl. republiek--d. 1. blz. 89. Langenhuysen 1905--Dr. K. Krogh Tonning Hugo Grotius enz. Koln. Bachem 1904.

[218] Zie over Erasmus, Memoire de M.E. Rottier--Memoire sur le collège des Trois-Langues par M. Nève--Leben des Erasmus. Muller--Erasme précurseur et initiateur de l'esprit moderne. H. Durand de Laur. Paris. Didier 1872. Vie d'Erasme. Burigny Paris 1757. Erasmus wil, dat een prins Seneca leze en Aristoteles en Cicero (de officiis.)

[219] Dirk Volkertz. Coornhert, notaris te Haarlem. In 1583 schreef hij een boekje tegen den Nederlandschen Catechismus, waarin hij de stelling aanviel, dat wij allen van nature geneigd zijn om God en den naaste te haten.

Zie over hem Carl. Lorentzen, Jena 1886--F.D.J. Morrees. Schoonhoven.--Reformateurs et publiciste de l'Europe du XVII'e Adolf Franck Paris 1884.--J.J. Altmeyer. Les precurseurs de la reforme Haag. 1886.--Dr. W. Geesink. Calvinisten enz. Rotterdam. 1887.

[220] cfr. W. Dilthey o.c.d. 6 blz. 345.--Hänel Melanchton der Jurist. Zeitschrift f. rechtsgesch. 1869--8 blz. 249.

[221] Hij schreef:

De Constantia 1582--Politica 1583--Manuductio ad Stoicam philos. 1604--Phisiologia Stoicorum 1610.--Zie over Lipsius, Mallinckrodt--Histor. psychol. studie. in Geloof en Vrijheid. 32e Jhrg. 1898--Reitsma Geschiedenis van de Hervorming, enz. Groning. 1899. Quant à moi je réintègre Aristote dans l'enseignement de la philosophie; mais je ne le réintègre pas seul: je mets en tête tantôt Platon, tantôt Epictête, quand ce n'est pas Plutarque ou Sénèque, schreef Lipsius. cfr. Em. Amiel, Juste-Lipse, Paris 1884.

[222] De Jure B. ac P. l. 3 c. 19 § 2 no. 1.

[223] cfr. Cicero de Leg. l. 1.

[224] Senon's definitie der driften; als: perturbatio aversa a recta animi contra naturam animi, neemt Cicero over, en van hen Grotius. cfr. Cicero Tusc IV 9--de leg. l. 1.

[225] Zie over het privaateigendomsrecht ook Grotius' Paraphrasis Tituli Institutionem; De rerum divisione etc. blz. 314--Hugo Grotii Poemata Ed. 4a Lugd. B. Vogel 1645.

[226] cfr. Cicero de off. III. c. 5.

[227] cfr. Seneca de ira 2 c. 12. Exsequar quia oportet non quia dolet. cfr. c. 26--1. c. 5.

[228] Cicero l. 2de off. c. 12.

[229] ibid c. 6.

[230] Epist. 14.

[231] Zelfsverdediging is echter ooit goed, want Grotius zegt gelijk Cicero: Principio generi animantium omni est, a natura tributum, ut se vitam corpusque tueatur. Cicero de Off. I. c. 4. 11. 12.

[232] Merken wij hierbij op, hoe zich veel in de Jure B. ac P. verklaart uit het heerschend protestantisme.

De partij der humanisten, werd door de echt gereformeerden, de Calvinisten in Holland, de partij der libertijnen, der Erasmianen, der Peligianen genoemd. Zij waren te verdraagzaam, te vrijzinnig voor hen, die het oude dogma hadden verlaten om een nieuw te omhelzen. Het nieuw geloof was alles voor hen, en naast dat geloof de nieuwe zedenwet, geput uit het Oude Testament. De staat had voor hen geen beteekenis, dan in zoover hij de verspreiding van het nieuwe geloof bevorderde, de afgodendienst, de ketterijen, de paapsche superstitiën en stoutigheden bestreed; dan in zoover hij de zedenwet met zijn macht hielp. Hij moest dansen en zondagsschennis, woeker en ontucht, enz. streng straffen. Dit alles verklaart ons, waarom niet alleen door de Groot, maar ook door de andere schrijvers zooveel gewicht werd gehecht aan de oude wet, waarom men zich afvraagt of zij nog verplicht?--Dat men onderzocht, of vervolging van ketters geoorloofd is, of men verbonden mag sluiten met de ongeloovigen, enz. Zie over deze partijen Nuyens--Nederl. republiek etc. Langenhuyzen 1905. H.C. Rogge, Johannis Utenbogaert en zijn Tijd.

[233] Ad. Friedr. Glafey. Geschichten des Rechts der Vernunft. Leipz. 1739.

[234] Neues Systema des rechts der Natur. Gött. 1754.

[235] o. c.

[236] Le droit de la guerre et les précurseurs de Grotiüs Brux. 1892. Les origines du droit internat. Brux. 1894.

[237] Joh. Althusius o.c.

[238] 1509--1566. Contr. illustr. etc. libri tres.

[239] 1548--1617. De legibus etc.

[240] 1535--1600. De justitia et jure.

[241] 1554--1623. De justititia aliisque virtutibus morum.

[242] 1512--60. Opera omnia. Quaest pract.

[243] 1494--1560. De justitia et jure.

[244] 1539--85. Disp. de lege, jure et aequitate.

[245] 1497-1560. Philos. moralis epitome Wittenb. 1537--Ethicae doctrinae elementa et enarratio--Ethicorum (Aristotelis) Wittenb. 1530.

[246] Methodia tractatio artis juris. 1615.

[247] De summo bono 1614--De legibus 1616.

[248] Juris naturalis, gentium et civili [Greek: eisagogae] Colon 1539--Hij werd geboren 1506, + als prof. te Marburg 1567.

[249] Principiorum juris libri quinque. Lips 1615. Wincler geb. 1579, stierf 1648.

[250] De lege naturae apodictica methodus 1577. Oldendorp bepaalt het natuurrecht niet als: quod natura omnibus animalibus docuit. De dieren hebben geen recht, want zij hebben geen wet. Jus denique idem est quod lex. (cfr. o.c. blz. 7. editie Kaltenborn). Wincler en Hemmingius spreken van een jus naturae prius et posterius. Het eerste is de ons ingeboren wet, het tweede, datgene wat noodzakelijk is geworden na den zondeval, om te voorkomen dat de menschen tegen de natuurwet doen. cfr. Wincler o.c. ed. Kaltenborn. blz. 99. Hemmingius neemt ook het staatsverdrag aan.

[251] 1530--96 of 97. Six livres de la republique. 1577.

[252] Joh. Althusius blz. 73. not. 44.

[253] O. Gierke o.c. blz. 76.

[254] Zoo ook Covarruvias I c. 1. no 2--4; Victoria Rel. III no 7; soto I q. 1 a 3; Vasquez c. 47; Lainer; Bellarminus; Molina.

[255] o.c. blz. 4.

[256] Alberic-Gentiles geb. 1551 te Ancona vluchtte om zijn nieuwgezindheid naar Engeland, stierf als prof. te Oxford 1611.--De Legationibus 1585. De jure belli 1588. De justicia bellica 1590. Le savant professeur de Turin, Pasquale Fiore, atribue à Alberic Gentiles le mérite d'avoir, le premier traité les questions de droit international en les séparant des questions theologiques et morales en leurs donnant un fondement plus raisonable. Il a su accorder à l'élement historique l'importance qui lui est due. Calvo. Droit intern. theor. et pratique. 3e édit. Paris 1880. t. 1 no. 3. vergl. Perin Ordre intern. p. 209. Grotius o.c. prol 38. zag al in dat Gentilis zich alleen op de gebruiken baseerde. Hij zou een voorlooper kunnen genoemd worden der école historique. Zie over Alb. Gentiles nog Mr. W. A. Reiger. Commentatio de A. Gentili, Grotio 1867. E. Nys o.c. p. 11 zegt dat voor Gentilis het volkenrecht is: Le résultat d'un accord des peuples, accord, qui apparait surtout par le long usage. Grotius zegt van hem: cujus diligentia sicut alios adjuvare posse scio ita et me adjutum profiteor.

In Holland werd in 1876 een comité georganiseerd om Alb. Gentilis te huldigen. President was Asser, prof. Amsterdam. Zie over den uitslag van dit comité het Handelsblad van dat jaar.

[257] De legib et Dei legilatore l. 2 c. 19 no 9. Vergel. E. Nys Orig. du droit internat. p 11 en 12 Fondateurs du droit intern, in voce.

[258] E. Descamps o.c. blz. 78.

[259] Pradier Fodéré. Le droit de la guerre et de la paix. Paris 1867. blz. 14. nota cfr. Lerminier. Introd. gener. à l'histoire du Droit blz. 105. Brux. 1830.

[260] Fondateurs du droit international, art. Grotius blz. 233.

[261] Fonsegrive. François Bacon blz. 397 Paris 1893.

[262] cfr. Ueberwegs ... Gesch. d. Philos. Herausgegeben v. Dr. Max Heinze 901. 3e deel blz. 64.

[263] Hugo Grotius ... qui edito opere «De Jure belli ac pacis» primum inpulsum dedit jure naturalis deinceps ab aliis diciplinis sejungendi atque ad peculiaris scientiae dignitatem evehendi; quare et juris naturalis fundator (non sina injusta exaggeratione si res magis quam ejus forma spectatur) appelari consuevit.

Meyer. Instit. Jus Natur. 1885. p. XX. cfr. Meyer. Grondsätze der Sitlichkeit und des Rechts, blz. 46. E. Descamps o.c. blz. 81.

[264] History of the philosophy of history t. 1. blz. 28. cfr. E. Nijs. origines enz. blz.

[265] cfr. E. Nijs o.c. cfr. en W. Stubbs. Seventeen lectures on the study of medieval and modern history and kindred subjects. blz. 240.

[266] Abrégé des mémoires illustres. l. 1 c. 1 blz. 617.

[267] Charron. Sagesse II. c. 7

[268] cfr. Neumann. Hugo Grotius. blz. 19.

[269] cfr. de Jure B. ac P. prol. 38.

[270] Thomas Stapleton beschrijft de Politici als civiles homines, elegantes et suaves, prudentes et cordati, ipsam sacrosanctae religionis causam, politice et civiliter tractari volunt. Hun dogmata zijn: Multa esse pro tempore dissimulanda, publicae pacis causam ante oculos semper habendam, non esse irritandes crabrones; haereses istas vel debellari non posse, quia potentes, vel ex animis hominum evelli non posse, quia pertinaces haeretici sunt; vel tantis conatibus impugnari non esse necesse, quia de rebus leviculis contenditur vel postremo tanti illos non esse, nec tantam universe religionis curam nobis incumbere, ut pacem publicam communesque fortunas, vel ad illas reprimendas vel ad hanc conservandam, periclitari sinamus--quinimo prudentis ac politici viri esse, patriae et civium, suorum commodis ante omnia prospicere, suis rebus consulere, Principum placitis sese accomodare, invidias aut simultates superfluas Religionis causa non subire. enz. Th. Stapletoni oratio academica Monachii habita 1607, blz. 4.

[271] Proceedings at the laying of a wreath on the tomb of Hugo Grotius by the Commiss. of the United States of America to the Intern. peace Conference blz. 14. Dit rapport, dat niet in den handel is, dank ik aan de welwillendheid van Zijne Excellentie Mr. L. H. Ruyssenaers. Aan hem hiervoor mijn dank.

[272] Essais de phil. Jurid. blz, 77.

[273] Puffendorf. Les devoirs de l'homme et du citoyen l. 2. ch. 1. § 5. 8. Ed Barbeyrac Amsterd. 1708. Men moet niet denken, dat de auteurs die een moraal doceeren op het voetspoor van St. Thomas en onderscheid maken in een ethica generalis en specialis zoowat hetzelfde doen. De ethica generalis geeft voor hen aan datgene, wat de mensch als mensch te doen heeft, afgezien van het feit of hij leeft in een vereeniging of niet.

[274] Oeuvres de Leibnitz. Ed. Dutens. t. VI. blz, 271.

[275] So lebt und webt Hugo de Groot in den Ideeën des Friedens W Dilthey-Archiv. f. Gesch. d. Phil. d. 7. blz 76.

[276] Etiam philosophurum alliis summum, alus unicum bonum virtus, quae duris non alitur tantum sed ijuod adjiciunt, gaudet, ut miles, cui a duce magni labores ac pericula imponantur. Quanto magis id christianos sentire aequum est, quibus iter per crucem ad regnum coeleste stravit ipse, cujus nomine frustra appellamur, si exemplum sequi piget.

Epist ad. Joh Casimirum 12 Febr. 1639 Epist H Grotii ad Domum regiam sueciae, enz Stockholm 1892.

[277] Wij willen of kunnen hier geen compleete bibliographie geven, gelijk men begrijpt.

[278] Wij geven hier Grotius brieven.

#INHOUD.#

Inleiding

Levensschets v. Hugo de Groot

De Jure Belli ac Pacis

Zijn wording, doel en inhoud. De waardeering, die het vond

Hugo de Groot en het recht

I. Zijne grondstelling

II. Het natuurrecht en het stellige recht

a. Het natuurrecht.

De stand der vraag en de grondslagen van het recht

Van het natuurrecht in eigen zin

Van het recht in oneigelijken zin

b. Het stellige recht.

Het bestaan eener willekeurige goddelijke rechtsorde

Het bestaan eener menschelijke rechtsorde (burgerlijk en volkenrecht)

III. De sanctie van het recht

IV. De beteekenis van den term "recht."--De verdeeling van het recht

De natuurwet.

a. Haar bepaling en eigenschappen

b. God en het natuurrecht

Het willekeurig recht (gegeven recht)

1° Het menschelijk recht

2° Het goddelijk recht

V. De "Determinatie Juris"

Grotius' theoriën over eigendomsrecht, Staat en Strafrecht.

I. Het eigendomsrecht

II. De staat

III. Het strafrecht

Grotius en de Scholastiek.

Het verschillend punt van uitgang

De betrekking tusschen de natuurwet en God

De verhouding van natuurwet en positieve wet.

Zedelijkheid en recht

Privaat-eigendomsrecht en staat

Grotius en de omgeving waarin hij leefde

Grotius en de romeinsche stoa

De verdiensten van Hugo de Groot

Ons oordeel over Grotius

Werken over de Groot

* * * * *

IMPRIMATUR.

M.L. DRABBE, Sup. Gen. ad hoc deputatus.

Tilburgi, 9 Maji 1906.

End of the Project Gutenberg EBook of Hugo de Groot en zijn rechtsphilosophie by H. Bertens

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HUGO DE GROOT ***

***** This file should be named 11591-8.txt or 11591-8.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.net/1/1/5/9/11591/

Produced by Miranda van de Heijning and PG Distributed Proofreaders. This file was produced from images generously made available by the Biblioth que nationale de France (BnF/Gallica) at http://gallica.bnf.fr.

Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.net/license).

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.net

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email [email protected]. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org

For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director [email protected]

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII, compressed (zipped), HTML and others.

Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over the old filename and etext number. The replaced older file is renamed. VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving new filenames and etext numbers.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.net

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000, are filed in directories based on their release date. If you want to download any of these eBooks directly, rather than using the regular search system you may utilize the following addresses and just download by the etext year. For example:

http://www.gutenberg.net/etext06

(Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99, 98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90)

EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are filed in a different way. The year of a release date is no longer part of the directory path. The path is based on the etext number (which is identical to the filename). The path to the file is made up of single digits corresponding to all but the last digit in the filename. For example an eBook of filename 10234 would be found at:

http://www.gutenberg.net/1/0/2/3/10234

or filename 24689 would be found at: http://www.gutenberg.net/2/4/6/8/24689

An alternative method of locating eBooks: http://www.gutenberg.net/GUTINDEX.ALL