Paulus Diaconus

Historia romana

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER PRIMVS

DOMINAE ADELPERGAE EXIMIAE SVMMAEQVE DVCTRICI PAVLVS EXIGVVS ET SVPPLEX

Cum ad imitationem excellentissimi comparis, qui nostra aetate solus paene principum sapientiae palmam tenet, ipsa quoque subtili ingenio et sagacissimo studio prudentium arcana rimeris, ita ut philosophorum aurata eloquia poetarumque gemmea tibi dicta in promptu sint, historiis etiam seu commentis tam diuinis inhaereas quam mundanis, ipse, qui elegantiae tuae studiis semper fautor extiti, legendam tibi Eutropii historiam tripudians optuli. Quam cum auido, ut tibi moris est, animo perlustrasses, hoc tibi in eius textu praeter immodicam etiam breuitatem displicuit, quia utpote uir gentilis in nullo diuinae historiae cultusque nostri fecerit mentionem; placuit itaque tuae excellentiae, ut eandem historiam paulo latius congruis in locis extenderem eique aliquid ex sacrae textu Scripturae, quo eius narrationis tempora euidentius clarerent, aptarem. At ego, qui semper tuis uenerandis imperiis parere desidero, utinam tam efficaciter imperata facturus quam libenter arripui. Ac primo paulo superius ab eiusdem textu historiae narrationem capiens eamque pro loci merito extendens, quaedam etiam temporibus eius congruentia ex diuina lege interserens, eandem sacratissimae historiae consonam reddidi. Et quia Eutropius usque ad Valentis tantummodo imperium narrationis suae in ea seriem deduxit, ego deinceps meo ex maiorum dictis stilo subsecutus sex in libellis superioribus, in quantum potui, haud dissimilibus usque ad Iustiniani Augusti tempora perueni, promittens, Deo praesule, si tamen aut uestrae sederit uoluntati aut mihi, uita comite, ad huiusmodi laborem maiorum dicta suffragium tulerint, ad nostram usque aetatem eandem historiam protelare.

Vale diuinis domina mater fulta praesidiis celso cum compare tribusque natis et utere felix.

IN NOMINE DOMINI NOSTRI IESV CHRISTI INCIPIT HISTORIAE ROMANAE LIBER PRIMVS

1a Primus in Italia, ut quibusdam placet, regnauit Ianus.

Deinde Saturnus Iouem filium e Grecia fugiens, in ciuitate, quae ex eius nomine Saturnia dicta est, cuius ruinae actenus cernuntur in finibus Tusciae haut procul ab Vrbe. Hic Saturnus quia in Italia latuit, ab eius latebra Latium appellata est. Ipse etenim adhuc rudes populos domos aedificare, terras incolere, plantare uineas docuit atque humanis moribus uiuere, cum antea semiferi glandium tantummodo alimentis uitam sustentarent et aut in speluncis aut frondibus uirgultisque contextis casulis habitarent. Ipse etiam eis nummos aereos primus instituit. Pro quibus meritis ab indocili et rustica multitudine deus appellatus est.

Post hunc Picus eius filius, de quo fabulose dicitur, quod a quadam famosissima maga Circe nomine ob contemptum eius amorem in auem sui nominis sit mutatus.

Post hunc eius filius Faunus, qui fuit pater Latini, cuius mater Carmentis Nicostrata creditur Latinas litteras repperisse; quibus regnantibus centum quinquaginta anni referuntur euoluti.

Regnante tamen Latino, qui Latinam linguam correxit et Latinos de suo nomine appellauit, Troia a Grecis capta est, cum apud Hebreos Labdon tertium sui principatus annum ageret et apud Assyrios Tautanes, apud Aegyptios Thous regnaret, expletis a mundi principio annis quattuor milibus decem et nouem, a diluuio annis mille dcclxxvii, a natiuitate Abraham et quadragesimo tertio anno Nini regis Assyriorum annis dcccxxxv, a natiuitate Moysi annis ccccx, ante Vrbem autem conditam annis cccciiii, ante primam quoque olympiadem annis ccccvi.

Capta igitur Troia, Aeneas Veneris et Anchisae filius ad Italiam uenit anno tertio post Troiae excidium. Cum Turno Dauni Tuscorum regis filio dimicans, eum interemit eiusque sponsam Lauiniam Latini regis filiam in coniugium accepit, de cuius etiam nomine Lauinium oppidum, quod construxerat, appellauit. Regnauit igitur Aeneas Latinis annis tribus.

Quo uita decedente regnum suscepit Ascanius, qui et Iulius, eiusdem Aeneae filius, quem apud Troiam ex Creusa coniuge genuerat et secum in Italiam ueniens adduxerat. Qui Ascanius, derelicto nouercae suae Lauiniae regno, Albam Longam condidit et Siluium Postumum fratrem suum, Aeneae ex Lauinia filium, summa pietate educauit. Deinde Ascanius Iulium filium procreauit, a quo familia Iuliorum exorta est. Paruulus quia necdum regendis ciuibus idoneus erat, Ascanius, cum xxxviii annis regnasset, Siluium Postumum fratrem suum regni reliquit heredem.

Siluius igitur Postumus regnauit annis xxviiii; qui Postumus ideo est appellatus, quia post mortem patris est editus, Siluius, quia ruri fuerat educatus; a quo omnes Albanorum reges Siluii uocati sunt.

Post quem regnauit Aeneas Siluius annis xxxi.

Deinde Latinus Siluius annis quinquaginta, quo etiam tempore apud Hebreos Dauid regnabat.

Post cuius obitum regnauit Alba Siluius annis xxxix.

Post hunc Aegyptus siue Atys eius filius annis xxiiii.

Deinde Capis Siluius, superioris regis filius, annis xxviii, qui Capuam in Campania condidit.

Item Carpentus Siluius, Capis filius, annis tredecim.

Post quem Tiberinus Carpenti filius annis nouem. Ab huius nomine Tiberinus fluuius dictus est, eo quod in eum decidens extinctus sit, qui prius Albula dicebatur.

Successit huic Agrippa Siluius regnans annis quadraginta, cuius temporibus Homerus fuisse in Grecia perhibetur.

Dehinc Aremus Siluius, Agrippae superioris filius, regnauit annis decem et nouem. Iste praesidium Albanorum inter montes, ubi nunc Roma est, posuit; qui ob impietatem fulmine ictus interiit.

Post hunc regnauit Auentinus Siluius annis triginta et septem, qui fuit Remuli superioris regis filius quique in eo monte, qui nunc pars Vrbis est, mortuus ac sepultus, aeternum loco uocabulum dedit.

Successor extitit Procas Siluius, eiusdem Auentini filius, qui regnauit annis xxiii; quo regnante Fidon Argiuus mensuras et pondera repperit, cum apud Hebreos Azarias in Iuda et Hieroboam in Israel regnarent.

Isti quoque Amulius succedens, eius iunior filius, regnauit annos quadraginta tres. Numitor Procae regis maior filius, a fratre Amulio regno pulsus, in agro suo uixit. Filia eius, adimendi partus gratia, uirgo Vestalis electa est; quae, cum septimo patrui anno geminos edidisset infantes, iuxta legem in terra uiua defossa est. Verum paruulos, prope ripam Tiberis expositos, Faustulus regii pastor armenti ad Accam Laurentiam uxorem suam detulit, quae, ob pulchritudinem et rapacitatem corporis quaestuosi, lupa a uicinis appellabatur; unde et ad nostram usque memoriam meretricum cellulae lupanaria dicuntur. Pueri cum adoleuissent, collecta pastorum et latronum manu, interfecto apud Albam Amulio, auum Numitorem in regnum restituunt.

1 Romanum igitur imperium, quo neque ab exordio ullum fere minus neque incrementis toto orbe amplius humana potest memoria recordari, a Romulo exordium habet, qui Reae Siluiae Vestalis uirginis, ut praemissum est, filius et, quantum putatus est, Martis, cum Remo fratre uno partu editus est. Is cum inter pastores latrocinaretur, xviii annos natus urbem exiguam in Palatino monte constituit, x kal. Maias, olympiadis sextae anno ccccxix post Troiae excidium, siue, ut placet Orosio, cccciiii, ante sex annos quam decem tribus Israel a Sennacherib, rege Chaldeorum, transferrentur in montes Medorum.

2 Condita ergo ciuitate, quam ex nomine suo Romam uocauit, a qua et Romanis nomen inditum est, haec fere egit: condito templo quod asilum appellauit, pollicitus est cunctis ad eum confugientibuss inpunitatem; quam ob causam multitudinem finitimorum, qui aliquam apud suos ciues offensam contraxerant, ad se confugientem in ciuitatem recepit. Latini denique Tuscique pastores, etiam transmarini Friges, qui sub Aenea, Arcades, qui sub Euandro duce, influxerant. Ita ex uariis quasi elementis congregauit corpus unum populumque Romanum effecit. Centum ex senioribus elegit, quorum consilio omnia ageret, quos senatores propter senectutem, patres ob similitudinem curae nominauit; mille etiam pugnatores delegit, quos a numero milites appellauit. Tum cum uxores ipse et populus suus non haberent, inuitauit ad spectaculum ludorum uicinas urbis Romae nationes atque earum uirgines rapuit anno ab Vrbe condita tertio. Tunc una uirginum pulcherrima cunctorum acclamatione rapientium Talasso duci Romuli decernitur; unde in nuptiarum sollemnitatibus Talasso uulgo clamitant, quod scilicet talis nupta sit, quae Talassum habere mereatur. Commotis bellis propter raptarum iniuriam Caecinenses uicit, Antemnates, Crustumios, Sabinos, Fidenates, Bizentes. Haec omnia oppida Vrbem cingunt. Tunc etiam Tarpeia uirgo Sabinorum clipeis in monte obruta est, qui ab eius nomine Tarpeius est appellatus; in quo postea Capitolium est constructum. Pepigere tamen Romani cum Sabinis, quorum filias rapuerant, amicitias, adeo ut Sabinorum rex Tatius pariter regnaret cum Romulo Sabinique et Romani unus populus efficerentur. Quo tempore Romani ad confirmandam coniunctionem nomina illorum praeponebant nominibus et inuicem Sabinis Romanorum; et ex illo consuetudo tenuit, ut nemo Romanus sit absque praenomine. Propter hanc etiam societatem, cum Sabinorum more Romulus hastam ferret, quae eorum lingua cyris appellabatur, Quirinus est dictus; Romani uero, siue a cyribus, id est hastis, siue a Quirino, Quirites nominari coeperunt. Remus denique a Fabio duce Romuli fratris sui, eiusdem, ut fertur, uoluntate, rutro pastorali extinctus est; causa autem eius interitus haec fuit, quod ad tutelam nouae urbis uallum non posse sufficere increpauerit eiusque angustias saltu transilierit. Romulus uero cum apud paludem Caprae nusquam comparuisset, anno regni xxxix ad deos transisse creditus est et Quirini nomine consecratus. Deinde Romae per quinos dies senatores imperauerunt et his regnantibus annus unus completus est.

3 Postea Numa Pompilius rex creatus est, cum apud Hebreos Ezechias regnaret. Qui bellum quidem nullum gessit, sed non minus ciuitati quam Romulus profuit. Nam et leges Romanis moresque constituit, qui consuetudine proeliorum iam latrones ac semibarbari uidebantur, et annum descripsit in decem menses prius sine aliqua supputatione confusum, et infinita Romae sacra ac templa constituit. Morbo decessit xli imperii anno. Regnante Numa, Glaucus primus ferri inter se glutinum excogitauit.

4 Huic successit Tullus Hostilius. Hic primus Romanorum purpura et fascibus usus est, Manasse in Iudaea regnante. Hic bella reparauit, Albanos uicit, qui ab urbe Roma duodecimo miliario sunt, Veientes et Fidenates, quorum alii septimo miliario absunt ab urbe Roma, alii octauo decimo, bello superauit. Vrbem ampliauit adiecto Caelio monte. Cum triginta et duos annos regnasset, fulmine ictus cum domo sua arsit. His temporibus Bizantium ciuitas est condita, quae postea Constantinopolis est appellata.

5 Post hunc Ancus Marcius, Numae ex filia nepos, suscepit imperium. Quo etiam tempore Iosias regnabat apud Hebraeos. Contra Latinos dimicauit, Auentinum montem ciuitati adiecit et Ianiculum, apud Ostiam ciuitatem supra mare sexto decimo miliario ab urbe Roma condidit. Vicesimo tertio anno imperii morbo periit. Hoc tamen regnante Epidamnus est condita, quae postea Dyrracium est nominata.

6 Deinde regnum Priscus Tarquinius accepit. Hic numerum senatorum duplicauit, circum Romae aedificauit, ludos Romanos instituit, qui ad nostram memoriam permanent. Vicit idem etiam Sabinos et non parum agrorum sublatum hisdem Romae urbis territorio iunxit primusque triumphans Romam intrauit. Muros fecit et cloacas, Capitolium inchoauit. xxxvii imperii anno per Anci filios occisus est, regis eius cui ipse successerat. Regnante Tarquinio Arion Methimneus a delphino in Taenarum dicitur transportatus; tunc est etiam Massilia condita. Eodemque tempore Hierusalem a Nabuchodonosor rege subuersa.

7 Post hunc Seruius Tullius suscepit imperium, genitus ex nobili femina captiua tamen et ancilla, regnauitque annis triginta quatuor; quo regnante Baltasar imperabat Chaldeis, sub quo Danihel scripturam mysticam in pariete legit et interpretatus est. Hic quoque Sabinos subegit, montes tres Quirinalem, Viminalem, Aesculinum Vrbi adiunxit, fossas citra murum duxit. Primus omnium censum ordinauit, qui adhuc per orbem terrarum incognitus erat. Sub eo Roma omnibus in censum delatis habuit capita lxxxiiii milia ciuium Romanorum, cum his qui in agris erant. Occisus est scelere generi sui Tarquinii Superbi, filii eius regis cui ipse successerat, et filiae quam Tarquinius habebat uxorem.

8 Lucius dehinc Tarquinius Superbus septimus atque ultimus regum inuasit imperium. Quo tempore ad relaxationem Cyri regis Persarum reuersi sunt Hierosolymam Iudaei quadraginta duo milia quadringenti. Iste primus excogitauit uincla, taureas, fustes, lautumias, carceres, compedes, catenas, exilia, metalla. Vulscos, quae gens ad Campaniam euntibus non longe ab Vrbe est, uicit, Gabios ciuitatem et Suessam Pometiam subegit, cum Tuscis pacem fecit et templum Ioui in Capitolio aedificauit. Postea Ardeam oppugnans, in octauo decimo miliario ab urbe Roma positam ciuitatem, imperium perdidit. Nam cum filius eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam Conlatini uxorem stuprasset eaque de iniuria marito et patri et amicis quaesta fuisset, in omnium conspectu se occidit. Propter quam causam Brutus, parens et ipse Tarquinii, populum concitauit et Tarquinio ademit imperium. Mox exercitus quoque eum, qui ciuitatem Ardeam cum ipso rege obpugnabat, reliquid ueniensque ad Vrbem rex portis clausis exclusus est, cumque imperasset annos triginta et quinque, cum uxore et liberis suis fugit. Ita Romae regnatum est per septem reges annis ccxliii, cum adhuc Roma ubi plurimum uix usque ad quintum decimum miliarium possideret. Tarquinii sane temporibus castissima Iudit Olofernem peremit. Isdemque temporibus Pithagoras philosophus claruit, qui Samo oriundus Crotone deguit, nouissime Metapontum adiit ibique sepultus est.

9 Hinc consules coepere, pro uno rege duo, hac causa creati, ut, si unus malus esse uoluisset, alter eum habens potestatem similem coherceret. Et placuit, ne imperium longius quam annum haberent, ne per diuturnitatem potestatis insolentiores redderentur, sed ciuiles semper essent, qui se post annum scirent esse priuatos. Fuerunt igitur anno primo expulsis regibus consules Lucius Iunius Brutus, qui maxime egerat ut Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Conlatinus maritus Lucretiae. Sed Tarquinio Conlatino statim sublata est dignitas. Placuerat enim ne quisquam in Vrbe remaneret qui Tarquinius uocaretur. Ergo accepto omni patrimonio suo ex Vrbe migrauit et in loco ipsius factus est Lucius Valerius Publicola consul. Commouit tamen bellum urbi Romae rex Tarquinius qui fuerat expulsus et collectis multis gentibus, ut in regnum posset restitui, dimicauit.

10 In prima pugna Brutus consul et Arruns, Tarquinii filius, inuicem se occiderunt; Romani tamen ex ea pugna uictores recesserunt. Brutum Romanae matronae defensorem pudicitiae suae quasi communem patrem per annum luxerunt. Valerius Publicola Spurium Lucretium Tricipitinum collegam sibi fecit, Lucretiae patrem; quo morbo mortuo iterum Horatium Puluillum collegam sibi sumpsit. Ita primus annus quinque consules habuit, cum Tarquinius Conlatinus propter nomen Vrbe cessisset, Brutus in proelio perisset, Spurius Lucretius morbo mortuus esset.

11 Secundo quoque anno iterum Tarquinius, ut reciperetur in regnum, bellum Romanis intulit, auxilium ei ferente Porsenna, Tusciae rege, et Romam paene coepit. Verum tum quoque uictus est.

Tertio anno post reges exactos Tarquinius cum suscipi non posset in regnum neque ei Porsenna, qui pacem cum Romanis fecerat, praestaret auxilium, Tusculum se contulit, quae ciuitas non longe ab Vrbe est, atque ibi per quattuordecim annos priuatus cum uxore consenuit.

Quarto anno post reges exactos, cum Sabini Romanis bellum intulissent, uicti sunt et de his triumphatum est.

Quinto anno Lucius Valerius, ille Bruti collega et quater consul, fataliter mortuus est, adeo pauper, ut collatis a populo nummis sumptum habuerit sepulturae. Quem matronae, sicuti Brutum, per annum luxerunt.

12 Nono anno post reges exactos, cum gener Tarquinii ad iniuriam soceri uindicandam ingentem collegisset exercitum, noua Romae dignitas est creata, quae dictatura appellatur, maior quam consulatus. Eodem anno etiam magister equitum factus est, qui dictatori obsequeretur. Nec quicquam similius potest dici quam dictatura antiqua huic imperii potestati, quam nunc tranquillitas uestra habet, maxime cum Augustus quoque Octauius, de quo postea dicemus, et ante eum Gaius Caesar sub dictaturae nomine atque honore regnauerint. Dictator autem Romae primus fuit Larcius, magister equitum primus Spurius Cassius.

13 Sexto decimo anno post reges exactos seditionem populus Romae fecit, tamquam a senatu atque a consulibus premeretur. Tum et ipse sibi tribunos plebis quasi proprios iudices et defensores creauit, per quos contra senatum et consules tutus esse posset. Eodem tempore, concedente Xerxe Persarum rege, Neemias Iudeam uenit, muros urbemque restituit.

14 Sequenti anno Vulsci contra Romanos bellum reparauerunt et uicti acie etiam Coriolos ciuitatem, quam habebant optimam, perdiderunt.

15 Octauo decimo anno postquam reges eiecti erant, expulsus ex Vrbe Quintus Marcius dux Romanus, qui Coriolos coeperat Vulscorum ciuitatem, ad ipsos Vulscos contendit iratus et auxilia contra Romanos accepit. Romanos saepe uicit, usque ad quintum miliarium Vrbis accessit, obpugnaturus etiam patriam suam, legatis, qui pacem petebant, repudiatis, nisi ad eum mater Vetueria et uxor Velumnia ex Vrbe uenissent, quorum et praecatione superatus remouit exercitum. Atque hic secundus post Tarquinium fuit, qui dux contra patriam suam esset.

16 Gaio Flauio et Lucio Virginio consulibus, trecenti nobiles homines, qui ex Fauia familia erant, contra Veientes bellum soli susceperunt, promittentes senatui et populo per se omne certamen implendum. Itaque profecti omnes nobiles et qui singuli magnorum exercituum duces esse deberent, in proelio conciderunt. Vnus omnino superfuit ex tanta familia, qui propter aetatem puerilem duci non potuerat ad pugnam.

Post haec census in Vrbe habitus, et inuenta sunt ciuium cxvii milia cccxviiii.

17 Sequenti tamen anno, cum in Algido monte ab Vrbe duodecimo fere miliario Romanus obsideretur exercitus, Lucius Quintius Cincinnatus dictator est factus, qui agrum quattuor iugerum possidens manibus suis colebat. Is cum in opere et arans esset inuentus, sudore deterso togam praetextatam accepit et caesis hostibus liberauit exercitum iugumque boum Aequis imposuit uictoriamque quasi stiuam tenens subiugatos hostes prae se primus egit.

18 Anno trecentesimo et altero ab Vrbe condita imperium consulare cessauit et pro duobus consulibus decem facti sunt, qui summam potestatem haberent ac decemuiri nominati sunt. Sed cum primo anno bene egissent, secundo ex his Apppius Claudius Virginii cuiusdam, qui honestis iam stipendiis contra Latinos in monte Algido militabat, filiam uirginem corrumpere uoluit; quam pater occidit, ne stuprum a decemuiro sustineret, et egressus ad milites mouit tumultum. Sublata est decemuiris potestas ipsique damnati sunt.

19 Anno trecentesimo quinto decimo ab Vrbe condita Fidenates contra Romanos rebellauerunt. Auxilium his praestabant Veientes et rex Veientium Tolumnius, quae ambe ciuitates tam uicinae Vrbi sunt, ut Fidene uel Veientium octauo decimo miliario absint. Coniunxerunt se his et Vulsci. Sed Mamerco Emilio dictatore et Lucio Quintio Cincinnato magistro equitum uicti, etiam regem perdiderunt. Fidene captae et excisae.

20 Post uiginti inde annos Veientani rebellauerunt. Dictator contra ipsos missus est Furius Camillus, qui primum eos uicit acie, mox etiam ciuitatem diu obsidens coepit antiquissimam Italiae atque ditissimam. Postea coepit et Faliscos, non minus nobilem ciuitatem. Sed commota est ei inuidia, quasi praedam male diuisisset, damnatusque ab ea causa et expulsus est ciuitate. Statim Galli Senones ad Vrbem uenerunt et uictos Romanos undecimo miliario a Roma apud flumen Alliam secuti etiam Vrbem occupauerunt. Neque defendi quicquam nisi Capitolium potuit; quod cum diu obsidissent et iam Romani fame laborarent, a Camillo, qui in uicina ciuitate exulabat, Gallis superuentum est grauissimeque uicti sunt. Postea tamen accepto etiam auro mille librarum, ne Capitolium obsiderent, recesserunt, sed secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum, quod his datum fuerat, et omnia, quae ceperant, militaria signa reuocaret. Ita tertio triumphans Vrbem ingressus est et appellatus secundus Romulus, quasi et ipse patriae conditor.

Circa haec tempora Hester putatur historia conscripta. Plato quoque philosophus his fuisse temporibus perhibetur.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER PRIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER SECVNDVS

INCIPIT LIBER SECVNDVS

1 Anno trecentesimo sexagesimo quinto ab Vrbe condita, post captam autem primo, dignitates mutatae sunt et pro duobus consulibus facti tribuni militares consulari potestate. Hinc iam coepit Romana res crescere. Nam Camillus eo anno Vulscorum ciuitatem, quae per septuaginta annos bellum gesserat, uicit et Aequorum urbem et Sutrinorum atque omnes, deletis earundem exercitus, occupauit et tres simul triumphos egit.

2 Titus etiam Quintius Cincinnatus Praenestinos, qui usque ad urbis Romae portas cum bello uenerunt, persecutus ad flumen Alliam uicit, octo ciuitates, quae sub ipsis agebant, Romanis adiunxit, ipsam Praenestem aggressus in deditionem accepit; quae omnia ab eo gesta sunt uiginti diebus, triumphusque ipsi decretus.

3 Verum dignitas tribunorum militarium non diu perseuerauit. Nam post aliquantum nullos placuit fieri et quadriennium in Vrbe ita fluxit ut potestates ibi maiores non essent. Praesumpserunt tamen tribuni militares consulari potestate iterum dignitatem et triennium perseuerauerunt. Rursus consules facti.

4 Lucio Genucio et Quinto Seruilio consulibus mortuus est Camillus. Honor ei post Romulum secundus delatus est. His temporibus inmensa per continuum biennium Romanos pestis afflixit sequentique anno secutum est satis triste prodigium, si quidem in medio Vrbis terra dissiluit uastoque praerupto hiantia subito inferna patuerunt. Quod dum diutius ita maneret cunctisque terrorem inferret, tandem interpretantibus aruspicibus, quod uiui hominis sepulturam expeteret, M. Curcius eques Romanus se in id baratrum armatus iniecit sicque conclusum est.

5 Interea Titus Quintius dictator aduersus Gallos, qui ad Italiam uenerant, missus est. Hi ab Vrbe quarto miliario trans Anienem fluuium consederunt. Ibi nobilissimus de senatoribus inuenis Lucius Mallius prouocantem Gallum ad singulare certamen progressus occidit et sublato torque aureo colloque suo imposito in perpetuum Torquati et sibi et posteris cognomen accepit. Galli fugati sunt, mox per Gaium Sulpicium dictatorem etiam uicti. Non multo post a Gaio Marcio Tusci uicti sunt et octo milia captiuorum ex his in triumphum ducta.

6 Census iterum habitus est. Et cum Latini, qui a Romanis subacti erant, milites praestare nollent, ex Romanis tantum tirones lecti sunt factaeque legiones decem, qui modus sexaginta uel amplius armatorum milia efficiebat. Paruis adhuc Romanis rebus tanta tamen in re militari uirtus erat. Quae cum profecta essent aduersum Gallos duce Lucio Furio, quidam ex Gallis unum ex Romanis, qui esset optimus, prouocauit. Tum se Marcus Valerius tribunus militum optulit, et cum processisset armatus, coruus ei supra dextrum brachium sedit. Mox commissa aduersum Gallum pugna idem coruus alis et unguibus Galli oculos uerberauit, ne rectum possit aspicere. Ita a tribuno Valerio interfectus non solum uictoriam ei sed etiam nomen dedit. Nam postea idem Coruinus est dictus. Ac propter hoc meritum annorum trium et uiginti consul est factus. Tunc siquidem dilatata nox usque ad plurimam diei partem tendi uisa est. Tunc etiam saxa de nubibus cecidere eodemque tempore Magnus Alexander natus est.

7 Latini, qui noluerant milites dare, hoc quoque a Romanis exigere coeperunt, ut unus consul ex eorum, alter ex Romanorum populo crearetur. Quod cum esset negatum, bellum contra eos susceptum est et ingenti pugna superati sunt; ac de his perdomitis triumphatum est. Statuae consulibus ob meritum uictoriae in rostris positae sunt. Eo anno etiam Alexandria ab Alexandro Macedone condita est.

8 Iam Romani potentes esse coeperant. Bellum enim in centesimo et tricesimo fere miliario ab Vrbe apud Samnitas gerebatur, qui medii sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam; gentem, si opulentiam quaeras, aureis et argenteis armis et discolori ueste usque ad ambitum ornatam; si insidiarum fallaciam, saltibus fere et montium fraude grassantem; si rabiem ac furorem, sacrilegis legibus humanisque hostiis in exitium orbis agitatam; si pertinaciam, sexies rupto foedere ipsis hostibus animosiorem. Denique priusquam cum Romanis confligerent, Alexandrum regem Epirotarum, germanum Olympiae matris Alexandri Magni, qui traiectis in Italiam copiis bellum aduersus Romanos parabat, Lucanis suffragium ferentes, maximo bello in Lucania uicere, in quo et ipse Alexander Epirota extinctus est. Romani igitur aduersus Samnitas pro Campanis et Sedicinis bellum suscepere. Omnium siquidem non modo Italiae tantum sed paene toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est: nihil hospitalius mari; hic illi nobiles portus Caieta, Misenus, tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Auernus, quaedam maris hostia; hic amici uitibus montes Caurus, Falernus, Massicus et pulcherrimus cunctorum Vesuuius, urbes ad mare Formiae, Cumae, Puteoli, Herculanium, Pompeia et ipsa caput urbium Capua quondam inter tres maximas Romam Carthaginemque nominata. Pro hac urbe, his regionibus populus Romanus Samnitas inuadit. Lucius Papirius Cursor cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. Qui cum Romam redisset, Quinto Fabio Maximo magistro equitum, quem apud exercitum reliquid, praecepit ne se absente pugnaret. Ille occasione reperta felicissime dimicauit et Samnitas deleuit. Ob quam rem a dictatore capite damnatus, quod se uetante pugnasset, ingenti fauore militum et populi liberatus est, tanta Papirio seditione commota, ut paene ipse interficeretur.

9 Postea Samnites Romanos, Tito Veturio et Spurio Postumio consulibus, apud Caudinas furculas angustiis locorum conclusos ingenti dedecore uicerunt. Quorum dux Pontius in tantum usus est uictoriae securitate, ut Herennium patrem consulendum putaret utrum clausos occideret an parceret subiugatis. Vt uiuos tamen dedecori seruaret, elegit; nam uniuersum Romanum exercitum turpiter captum armis etiam uestimentisque nudatum, tantum singulis uilioribus operimentis ob uerecundiam corporum tegendam concessis, sub iugo missum seruitioque subiectum longum agere pompae ordinem praeceperunt. Sexcentis autem equitibus Romanis in obsidatum receptis, oneratos ignominia, caeteris rebus uacuos, consules remiserunt, sub tali tamen condicione pacis, qualis facienda Samnitibus placuit. Sed si fidem foederis, quam sibi Romani seruari a subiectis uolunt, ipsi subiecti Samnitibus seruauissent, hodie aut omnino non essent aut, Samnio dominante, seruirent. Posteriore siquidem anno, iubente senatu pax cum Samnitibus firmata soluta est Luciusque Papirius consul aduersus eos directus est; qui adeo tunc apud Romanos bellicosissimus habebatur, ut cum diceretur Alexander in Italiam transgredi, Romani inter ceteros duces hunc praecipue eligerent, qui Alexandri impetum sustineret. Congressi itaque Samnites cum Papirio superati sunt, quorum septem milibus sub iugum missis, Papirius de Samnitibus triumphauit. Eo tempore Appius Claudius censor aquam Claudiam induxit et uiam Appiam strauit.

Circa haec tempora Iaddus apud Hierosolymam pontifex extitit, cuius frater Manasses templum in monte Garizi construxit.

Samnites, reparato bello, Quintum Fauium Maximum uicerunt tribus milibus hominum occisis. Postea, cum pater ei Fauius Maximus legatus datus fuisset, et Samnitas uicit et plurima ipsorum oppida cepit. Deinde Publius Cornelius Rufinus, Marcus Curius Dentatus, ambo consules, contra Samnitas missi ingentibus proeliis eos confecere, ita ruinas ipsas urbium diruentes, ut hodie Samnium in ipso Samnio requiratur nec inueniri facile possit. Tum bellum cum Samnitibus per annos quadraginta nouem actum sublatum est, neque ullus hostis fuit intra Italiam qui Romanam uirtutem magis fatigauerit.

10 Interiectis aliquot annis iterum se Gallorum copiae contra Romanos Tuscis Samnitibusque iuncxerunt, sed cum Romam tenderent, Gneo Cornelio Dolabella consule deletae sunt.

11 Eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum indictum est, quia legatis Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrum Epyri regem contra Romanos auxilium poposcerunt, qui ex genere Achillis originem trahebat. Is mox ad Italiam uenit, tumque primum Romani cum transmarino hoste dimicauerunt. Missus est contra eum consul Publius Valerius Leuinus. Qui cum exploratores Pyrri coepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut renuntiarent Pyrro quae cum Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrus fugeret, elefantorum auxilio uicit, quos incognitos Romani expauerunt. Sed nox proelio finem dedit; Leuinus tamen per noctem fugit. Pyrrus Romanos mille octingentos coepit et eos summo honore tractauit, occisos sepeliuit. Quos cum aduerso uulnere et truci uultu etiam mortuos iacere uidisset, tulisse ad caelum manus dicitur cum hac uoce: se totius orbis dominum esse potuisse, si tales sibi milites contigissent.

12 Post id Pyrrus, coniunctis sibi Samnitibus, Lucanis Brittiniisque, Romam perrexit, omnia ferro ignique uastauit, Campaniam populatus est atque ad Praeneste uenit miliario ab Vrbe octauo decimo. Mox terrore exercitus, qui eum cum consule sequebatur, in Campaniam se recepit. Legati ad Pyrrum de redimendis captiuis missi ab eo honorifice suscepti sunt. Captiuos sine praetio Romam misit, unum ex legatis Romanorum Fabricium sic ammiratus, cum eum pauperem esse cognouisset, ut quarta parte regni promissa sollicitare uoluerit ut ad se transiret, contemptusque est a Fabricio. Ob quae cum Pyrrus Romanorum ingenti ammiratione teneretur, legatum misit, qui pacem aequis condicionibus peteret, praecipuum uirum Cineam nomine, ita ut Pyrrus partem Italiae, quam iam armis occupauerat, obtineret. Cineas legatus postero die quam ingressus Romam fuerat, et equestrem ordinem et senatum propriis nominibus salutauit.

13 Pax tamen, quam offerebat, displicuit. Remandatum Pyrro est a senatu eum cum Romanis, nisi ex Italia recessisset, pacem habere non posse. Tum Romani iusserunt captiuos omnes, quos Pyrrus reddiderat, infames haberi, quod armati capi potuissent, nec ante eos ad ueterem statum reuerti, quam sibi notorum hostium occisorum spolia retulissent. Ita legatus Pyrri reuersus est. A quo cum quaereret Pyrrus, qualem Romam comperisset, Cineas dixit regum se patriam uidisse; scilicet tales illic fere omnes esse, qualis unus Pyrrus apud Epyrum et reliquam Greciam putaretur.

Missi sunt contra Pyrrum ducem Publius Sulpicius et Decius consules. Certamine commisso Pyrrus uulneratus est, elefanti interfecti, uiginti milia caesa hostium et ex Romanis tantum quinque milia; Pyrrus Tarentum fugatus.

14 Interiecto anno, contra Pyrrum Fabricius est missus, qui prius inter legatos sollicitari non poterat quarta regni parte promissa. Tum cum uicina castra ipse et rex haberent, medicus Pyrri nocte ad eum uenit promittens ueneno se Pyrrum occisurum si sibi aliquid polliceretur. Quem Fabricius uinctum reduci iussit ad dominum Pyrroque dici quae contra caput eius medicus spopondisset. Tum rex ammiratus eum dixisse fertur: «Ille est Fabricius, qui difficilius ab honestate quam sol a cursu suo auerti potest». Tum rex ad Siciliam profectus est. Fabricius uictis Lucanis et Samnitibus triumphauit. Consules deinde Curius Dentatus et Cornelius Lentulus aduersum Pyrrum missi sunt. Curius contra eum pugnauit, exercitum eius caecidit, ipsum Tarentum fugauit, castra coepit. Ea die caesa hostium uiginti tria milia. Curius in consulatu triumphauit. Primus Romam elephantos quattuor duxit. Pyrrus etiam a Tarento mox recessit et apud Argis Greciae ciuitatem occisus est. Apud Iudaeos hoc tempore pontifex maximus Simon Oniae filius claruit, cui cognomentum Iusto fuit. Dehinc Tarentini, Pyrri morte comperta, iterum noua arma aduersum Romanos sollicitant. Carthaginiensium auxilia per legatos poscunt atque accipiunt. Carthaginienses a Romanis uincuntur; quamuis nondum hostes iudicati, senserunt tamen se posse a Romanis superari.

15 Gaio Fauio Licinio Gaio Claudio Cannia consulibus, anno Vrbis conditae quadringentesimo sexagesimo primo, legati Alexandrini a Ptolomaeo missi Romam uenere et a Romanis amicitiam, quam petierant, optinuerunt.

16 Quinto Gulone Fauio Pictore consulibus Picentes bellum commouere et ab insequentibus consulibus Publio Sempronio, Appio Claudio uicti sunt; et de his triumphatum est. Conditae a Romanis ciuitates Ariminus in Gallia et Beneuentum in Samnio. Tunc etiam a Romanis Cotrona inuaditur. Eo tempore pluribus locis e fontibus cruor fluxit et de nubibus in specie pluuiae lac descendit.

17 Marco Atillio Regulo Lucio Iulio Libone consulibus Sallentinis in Apulia bellum indictum est, captique sunt cum ciuitate simul Brundisini, et de his triumphatum est.

18 Anno quadringentesimo septuagesimo septimo, cum iam clarum urbis Romae nomen esset, arma tamen extra Italiam mota non fuerant. Vt igitur cognosceretur quae copiae Romanorum essent, census est habitus; tum inuenta sunt ciuium capita ducenta nonaginta duo milia trecenta triginta quattuor, quamquam a condita Vrbe numquam bella cessassent. Et contra Afros bellum susceptum est primum Appio Claudio Quinto Fuluio consulibus. In Sicilia contra eos pugnatum est et Appius Claudius de Afris et rege Siciliae Hierone triumphauit.

19 Insequenti anno, Valerio Marco et Otacilio consulibus, in Sicilia a Romanis res magnae gestae sunt. Tauromenitani, Catinenses et praeterea l ciuitates in fidem acceptae.

Tertio anno in Sicilia contra Hieronem regem Siculorum bellum paratum est. Cum omni nobilitate Syracusanorum pacem a Romanis impetrauit deditque argenti cc talenta. Afri in Sicilia uicti sunt, et de his secundo Romae triumphatum est.

20 Quinto anno Punici belli quod contra Afros gerebatur, primum Romani Gaio Duillo et Gneo Cornelio Asina consulibus in mari dimicauerunt, paratis nauibus rostratis, quas Liburnas uocant. Consul Cornelius fraude deceptus est. Duillius commisso proelio Carthaginiensium ducem uicit, triginta et unam nauem coepit, quattuordecim mersit, septem milia hostium coepit, tria milia occidit. Neque ulla uictoria Romanis gratior fuit, quod inuicti terra, iam etiam mari plurimum possent.

Gaio Aquilio Floro Lucio Scipione consulibus Scipio Corsicam et Sardiniam uastauit, multa milia inde captiuorum adduxit, triumphum egit.

21 Lucio Mallio Vulsone Marco Atilio Regulo consulibus bellum in Africam translatum est. Contra Amilcarem Carthaginiensium ducem in mari pugnatum, uictusque est. Nam perditis lxiiii nauibus retro se recepit. Romani xxii amiserunt. Sed cum in Africam transissent, primam Clipeam Africae ciuitatem in deditionem acceperunt. Consules usque ad Carthaginem processerunt, multisque uastatis Mallius uictor Romam rediit et uiginti septem milia captiuorum reduxit, Atilius Regulus in Africa remansit. Is contra Afros aciem instruxit. Contra tres Carthaginiensium duces dimicans uictor fuit, xviii milia hostium cecidit, v milia cum xviii elefantis coepit, lxxiiii ciuitates in fidem accepit. Inter haec apud fluuium Bagrada Regulus serpentem mirae magnitudinis occidit, cuius corium centum uiginti pedum longitudinem habuit, Romamque delatum aliquandiu cunctis miraculo fuit. Tum uicti Carthaginienses pacem a Romanis petiuerunt. Quam cum Regulus nollet nisi durissimis conditionibus dare, Afri auxilium a Lacedaemoniis petiuerunt. Et duce Xantippo, qui a Lacedaemoniis missus fuerat, Romanorum dux Regulus uictus est ultima pernicie. Nam duo tantum ex omni Romano exercitu refugerunt, d cum imperatore Regulo capti sunt, xxx milia occisa, Regulus ipse in catenas coniectus. Hac tempestate Ptolomeus Filadelfus Iudeos, qui in Aegypto erant, liberos esse permisit et uasa Eleazaro pontifici Hierosolimorum uotiua transmittens diuinas Scripturas in Grecam uocem ex Ebrea lingua per lxx interpretes transferre curauit, quas in Alexandrina bibliotheca habuit, quam sibi ex omni genere litteraturae comparauerat.

22 Marco Aemilio Paulo Seruio Fuluio Nobiliore consulibus, ambo Romani consules ad Africam profecti sunt cum trecentarum nauium classe. Primum Afros nauali certamine superant. Aemilius consul centum et quattuor naues hostium demersit, triginta cum pugnatoribus coepit, quindecim milia hostium aut occidit aut coepit, militem suum ingenti praeda ditauit. Et subacta Africa tunc fuisset, nisi quod tanta fames erat ut diutius exercitus exspectare non posset. Consules cum uictrici classe redeuntes circa Siciliam naufragium passi sunt. Et tanta tempestas fuit, ut ex quadringentis lx nauibus octoginta seruari potuerunt, neque ullo tempore tanta maritima tempestas audita est. Romani statim cc naues reparauerunt, neque in aliquo animus his infractus fuit. Hoc tempore argenteus nummus primum in Vrbe figuratus est.

23 Gneus Seruilius Caepio, Gaius Simpronius Blesus consules cum cclx nauibus ad Africam profecti sunt. Aliquot ciuitates coeperunt. Predam ingentem reducentes naufragium passi sunt. Itaque cum continuae calamitates Romanis displicerent, decreuit senatus ut a maritimis proeliis recederetur et tantum lx naues ad praesidium Italiae saluae essent.

24 Lucio Caecilio Metello Gaio Furio Placido consulibus, Metellus in Siciliam Afrorum ducem cum cxxx elefantis et magnis copiis uenientem superauit, xx milia hostium cecidit, sex et xx elefantos coepit, reliquos errantes per Numidas, quos in auxilium habebat, collegit et Romam deduxit ingenti pompa, cum cxxx elefantorum numerus omnia itinera compleret. Post haec mala Carthaginienses Regulum ducem, quem coeperant, petiuerunt, Romam proficisceretur et pacem a Romanis optineret ac permutationem captiuorum faceret.

25 Ille Romam cum uenisset, inductus in senatum nihil quasi Romanus egit dixitque se ex illa die qua in potestatem Afrorum uenisset, Romanum esse desisse. Itaque et uxorem a conplexu remouit et senatui suasit ne pax cum Poenis fieret: illos enim fractos tot casibus spem nullam habere; tanti non esse, ut tot milia captiuorum propter unum se et senem et paucos, qui ex Romanis capti fuerant, redderent. Itaque optinuit. Nam Afros pacem petentes nullus admisit. Ipse Carthaginem rediit offerentibusque Romanis ut eum Romae tenerent, negauit se in ea urbe mansurum in qua, postquam Afris seruierat, dignitatem honesti ciuis habere non posset. Regressus igitur ad Africam, circumcisis palpebris, ut usque ad mortem cruciatu intolerabili ac dolore uigilaret, demum omnibus suppliciis extinctus est.

26 Post, Claudio Pulchro Gaio Iunio consulibus, Claudius contra auspicia pugnauit et a Carthaginiensibus uictus est. Nam ex cc et xx nauibus cum xxx fugit, xc cum pugnatoribus captae sunt, demersae ceterae. Alius quoque consul naufragio classem amisit, exercitum tamen saluum habuit, quia uicina litora erant. Anno etiam consequenti classis Punica in Italiam transiit eiusque plurimas partes longe lateque uastauit.

Dum haec agerentur, apud Iudeam pontificatum post Eleazarum suscepit Manasses auunculus eius.

27 Gaio Lutatio Catulo Aulo Postumio Allino consulibus, anno belli Punici xx et tertio, a Catulo bellum contra Afros commissum est. Profectus est cum trecentis nauibus in Siciliam; Afri contra ipsum cccc parauerunt. Numquam in mari tantis copiis pugnatum est. Lutatius Catulus nauem aeger ascendit; uulneratus enim in pugna superiore fuerat. Contra Lilibeum ciuitatem Siciliae pugnatum est ingenti uirtute Romanorum; nam lxxiii Carthaginiensium naues captae sunt, xxv demersae, xxxii hostium captae, xiii occisa, infinitum auri, argenti, praedae in potestatem Romanorum redactum. Ex classe Romana xii naues demersae. Pugnatum est vi idus Martias. Statim pacem Carthaginienses petiuerunt, tributaque est his pax. Captiui Romanorum, qui tenebantur a Carthaginiensibus, redditi sunt. Etiam Carthaginienses petiuerunt, ut redimi eos captiuos liceret, quos ex Afris Romani tenebant. Senatus iussit sine pretio eos dari qui in publica custodia essent; qui autem a priuatis tenerentur, ut praetio dominis reddito Carthaginem redirent atque id praetium ex fisco magis quam a Carthaginiensibus solueretur. Carthaginienses sane sub hac conditione cum Romanis pacem fecerunt, ut eis per continuos xx annos persoluerent argenti puri tria milia talentorum.

His diebus Iudaeorum pontifex Onias Simonis Iusti filius clarus habebatur. Tunc etiam Quintus Ennius poeta Tarenti nascitur, qui post Romae deguit contentus unius ancillae ministerio.

28 Quintus Lutatius, Aulus Manlius consules creati sunt. Bellum Faliscis intulerunt, quae ciuitas Italiae opulenta quondam fuit, quod ambo consules intra vi dies, quam uenerant, transigerunt, xv milibus hostium cesis, coeteris pace concessa, agro tamen ex medietate sublato.

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER TERTIVS

INCIPIT LIBER TERTIVS

1 Finito igitur Punico bello, quod per xxii annos tractum est. Romani iam clarissima gloria noti legatos ad Ptolomeum Aegypti regem miserunt auxilia promittentes, quia rex Syriae Antiochus bellum ei intulerat. Ille gratias Romanis egit, auxilia non accepit. Iam enim fuerat pugna transacta. Eodem tempore potentissimus rex Siciliae Hiero Romam uenit ad ludos et ducenta mofiiorum tritici populo dono exhibuit.

2 Lucio Cornelio Lentulo Fuluio Flacco consulibus, quibus Hiero Romam uenerat, etiam contra Ligures intra Italiam bellum gestum est. Nam idem consules primi trans Padum Romanas duxere legiones. Pugnatum est ibi cum Insubribus et Liguribus, quorum interfecta sunt xxiii milia, v milia capta sunt, et de his triumphatum est. Sequenti anno in Piceno flumen sanguinem effluxit et apud Tuscos caelum ardere uisum est et Arimini nocte multa luce fulgente tres simul lunae apparuere. Carthaginienses tamen bellum reparare temptabant, Sardinienses, qui ex conditione pacis Romanis parere debebant, ad rebellandum inpellentes. Venit tamen Romam legatio Carthaginiensium et pacem impetrauit.

3 Tito Manlio Torquato Gaio Atilio Vulgo consulibus, de Sardis triumphatum est, et pacem omnibus locis facta Romani nullum bellum habuerunt, quod his post Romam conditam semel tantum Numa Pompilio regnante contigerat.

4 Lucius Postumius Albinus, Gneus Fuluius Centummallus consules bellum contra Illirios gesserunt et multis ciuitatibus captis etiam reges in deditionem acceperunt. Ac tum primum ex Illiriis triumphatum est.

5 Aemilio consule ingentes Gallorum copiae Alpes transierunt. Sed pro Romanis tota Italia consensit, traditumque est a Fauio historico, qui ei bello interfuit, dcc milia hominum parata ad id bellum fuisse. Sed res per consules tantum prospere gesta est. xl milia hostium interfecta sunt et triumphus Aemilio decretus. Gallorum siquidem animi feroces, corpora plus quam humana erant, sed experimento deprehensum est, quod uirtus eorum, sicut primo impetu maior quam uirorum est, ita sequens minor quam feminarum; Alpina corpora humenti caelo educata habent quiddam simile niuibus suis, cum mox calore pugnae statim in sudorem eunt et leui modo quasi sole laxantur. Hi Brittomaro duce non prius posituros se baltea iurauerunt, quam Capitolium incendissent. Factumque est; nam uictos eos Aemilius in Capitolio discinxit, et quia dux eorum de Romano milite Marti suo torquem auream deuotasset, de ipsius Ariobistonis reliquorumque Gallorum torquibus aureum trophaeum Ioui erexit.

6 Aliquot deinde annis post contra Gallos intra Italiam pugnatum est, finitumque bellum Marco Claudio Marcello Gneo Cornelio Scipione consulibus. Marcellus deinde cum inprudens in manus Gallorum incidisset omniaque infesta uidisset, nec qua euadere possit haberet, in medium hostium inrupit; quibus inopinata audacia perculsis, regem quoque eorum Vitrodomarum nomine occidit, atque ubi spes salutis uix fuerat, inde opima retulit spolia. Postea cum collega ingentes copias Gallorum peremit, Mediolanum expugnauit, grandem praedam Romam pertulit. Ac triumphans Marcellus spolia Galli stipiti inposita humeris suis uexit.

7 Minucio Rufo Publio Cornelio consulibus, Histris bellum inlatum est, quia latrocinati nauibus Romanorum fuerant, quae frumenta exhibebant, ac multo Romanorum sanguine fuso perdomiti sunt. Hac tempestate Iudaeorum pontifex Simon Oniae filius extitit. Eodem anno bellum Punicum secundum Romanis inlatum est per Annibalem Carthaginiensium ducem, qui iamdudum Hamilcari patri ad aras iurauerat, cum adhuc nouem esset annorum, se, ut primum posset, aduersus Romanos pugnaturum. Annibal ergo Saguntum, Hispaniae ciuitatem Romanis amicam, oppugnare adgressus est, annum agens uicesimum aetatis, copiis congregatis centum quinquaginta milium. Huic Romani per legatos denuntiauerunt ut bello abstineret. His legatos admittere noluit. Romani etiam Carthaginem miserunt, ut mandaretur Annibali ne bellum contra socios populi Romani gereret. Dura responsa a Carthaginiensibus data sunt. Saguntini interea fame uicti sunt captique ab Annibale ultimis poenis afficiuntur. Quibus hoc ante portenderat triste prodigium; nam cum paene enixa mulier esset, infans in uterum regressus ciuitatis excidium significauit. Huius tantae cladis auctor Annibal poscitur; tergiuersantibus Poenis dux legationis: «Quae», inquit, «mora est?» Fauius: «In hoc ego sinu bellum pacemque porto; utrum eligitis?» Succlamantibus: «Bellum», «Igitur», inquid, «accipite», et excusso in media curia togae gremio non sine horrore, quasi plane sinu bellum ferret, effudit.

8 Tum Publius Cornelius Scipio cum exercitu in Hispaniam profectus est, Tiberius Simpronius in Siciliam. Bellum Carthaginiensibus indictum est. Annibal relicto in Hispania fratre Hasdrubale Pirineum transiuit. Alpes adhuc tum ea parte inuias sibi patefecit. Traditur ad Italiam lxxx milia peditum, x milia equitum., septem et xxx elefantos adduxisse. Interea multi Ligures et Galli Annibali se coniunxerunt. Simpronius Gracchus, cognito ad Italiam Annibalis aduentu, ex Sicilia exercitum Ariminum traiecit.

9 Publius Cornelius Scipio Annibali apud Ticinum primus occurrit. Commisso proelio, fugatis suis et paene omnibus extinctis, ipse a filio Scipione liberatus, saucius tamen, in castra rediit. Pugnatum deinde est eodem consule ad Treuiam fluuium iterumque Romani superati sunt. Simpronius Gracchus et ipse confligit apud eundem amnem, amissoque exercitu paene solus euasit; in eo tamen bello etiam Annibal sauciatus est. Tunc se Annibali multi Itali dedidere. Qui posteaquam in Etruriam primo uere transiret, in summo Apennino tempestate correptus biduo continuo immobiliter stetit niuibus cum exercitu conclusus, ubi magnus hominum numerus, iumenta quam plurima, elefanti paene omnes frigore perierunt. Diris tunc etiam Romani prodigiis territi sunt; nam et solis orbis inminui uisus est et apud Arpos palmae in caelo uisae, sol quoque cum luna pugnasse, apud Capenas duae lunae ortae sunt, in Sardinia sanguine duo scuta sudarunt, Faliscis caelum scindi uisum est, apud Antium cruentae spicae in corbem cecidere. Igitur Annibal ad Tusciam ueniens Flamminio consuli occurrit. Ipsum Flamminium interemit; Romanorum xxv milia caesa sunt, coetera diffugerunt. Missus aduersus Annibalem postea a Romanis Q. Fauius Maximus. Is eum differendo pugnam ab impetu fregit; nam per summa montium iuga et abditos nemorum saltus castra ponens, Annibalis feruorem elusit moxque inuenta occasione uicit. Victus quoque Annibal fertur de Fauio suis ita dixisse: «Numquid non dixi uobis, quod montana haec nubes maxima nos in campo ui tempestatis obrueret?»

10 Quingentesimo et xl anno a condita Vrbe Lucius Aemilius Paulus, Publius Terentius Varro contra Annibalem mittuntur Fauioque succedunt. Qui Fauius ambos consules monuit, ut Annibalem callidum et inpatientem ducem non aliter uincerent quam proelium differendo. Verum cum inpatientia Varronis consulis, contradicente altero consule id est Aemilio Paulo, apud uicum qui Cannae appellatur in Apulia pugnatum esset, ambo consules ab Annibale uincuntur. Nam cum comperisset Annibal Aufidum amnem ingentes auras mane proflare, quae arenarum et pulueris uertices agerent, sic direxit aciem, ut tota uis a tergo suis, Romanis in ora et oculos incideret, eaque de causa Romanorum exercitum strauit. In ea pugna tria milia Afrorum pereunt, magna pars de exercitu Annibalis sauciatur. Nullo tamen Punico bello Romani grauius accepti sunt. Periit enim in eo consul Aemilius Paulus, qui dum saucius in quodam saxo resedisset, offerente ei Lentulo equum quo fugeret, ut cladi superesset, noluit atque ibi persedit donec ab hostibus peremptus est. Perierunt autem ibi consulares aut praetorii xx, senatores capti aut occisi xxx, nobiles uiri ccc, militum xl milia, equitum iii milia et quingenti. Varro consul cum quinquaginta equitibus Venusium fugit. Nec dubium est ultimum illum diem Romani status futurum fuisse, si Annibal mox post uictoriam ad peruadendam Vrbem contendisset. Varro Romam rediit gratiaeque ei a senatu et populo actae sunt quod rem publicam non desperasset; non autem uitae cupiditate sed rei publicae amore se superfuisse reliquo aetatis suae tempore adprobauit; nam barbam capillumque summisit et postea numquam recubans cibum coepit; honores quoque, cum ei deferrentur a populo, renuntiauit, dicens felicioribus magistratibus rei publicae opus esse. In omnibus his tamen malis nemo Romanorum pacis mentionem habere dignatus est. Serui, quod numquam ante, manumissi et milites facti sunt.

11 Post eam pugnam multae Italiae ciuitates, quae Romanis paruerunt, se ad Annibalem transtulerunt. Annibal Romanis optulit ut captiuos redimerent, responsumque est a senatu eos ciues non necessarios, qui, cum armati essent, capi potuissent. Ille omnes postea uariis suppliciis interfecit et tres modios anulorum aureorum Carthaginem misit, quos ex manibus equitum Romanorum, senatorum et militum detraxerat. Deinde Sempronio Graccho Quinto Fauio Maximo consulibus Claudius Marcellus ex praetore pro consule designatus Annibalis exercitum proelio fudit primusque post tantas rei publicae ruinas spem fecit Annibalem posse superari. Interea in Hispania, ubi frater Annibalis Hasdrubal remanserat cum magno exercitu, ut eam totam Afris subigeret, a duobus Scipionibus Romanis ducibus uincitur. Perdit in pugna xxxv milia hominum: ex his capiuntur x milia, occiduntur xxv milia. Mittuntur ei a Carthaginiensibus ad reparandas uires xii milia peditum, iiii milia equitum, xx elefanti. Centenius Paenula centurio decerni sibi ultro bellum aduersus Annibalem petiit, a quo cum octo milibus militum, quos in acie eduxerat, caesus est. Post hunc Gneus Fuluius praetor ab Annibale uictus amisso exercitu uix euasit.

12 Anno quarto postquam ad Italiam Annibal uenit, Gneum Fuluium proconsulem, undecim praeterea tribunos et xvii milia militum interfecit. Marcellus consul cum Annibale apud Nolam triduum continuum dimicauit; primo die pari pugna discessum est, sequenti uictus consul, tertio uictor viii milia hostium interfecit, ipsum Annibalem cum reliquis fugere in castra compulit. Annibal multas ciuitates Romanorum per Apuliam, Calabriam, Brittios occupauit. Quo tempore etiam rex Macedoniae Philippus ad eum legatos misit promittens auxilia contra Romanos sub hac conditione, ut deletis Romanis ipse quoque contra Grecos ab Annibale auxilia acciperet. Captis igitur legatis Philippi et re cognita Romani in Macedoniam Marcum Valerium Leuinum ire iusserunt, in Sardiniam Titum Mallium Torquatum proconsulem. Nam etiam ea sollicitata ab Annibale Romanos deseruerat.

13 Ita uno tempore quattuor locis pugnabatur: in Italia contra Annibalem, in Hispaniis contra fratrem eius Hasdrubalem, in Macedonia contra Philippum, in Sardinia contra Sardos et alterum Hasdrubalem Carthaginiensem. Is a Tito Manlio proconsule, qui ad Sardiniam missus fuerat, uiuus est captus, occisa cum eo duodecim milia, capti mille quingenti, et a Romanis Sardinia subacta. Mallius uictor captiuos et Hasdrubalem Romam reportauit. Interea etiam Philippus a Leuino in Macedoniam uincitur et in Hispania a Scipionibus Hasdrubal et Mago tertius frater Annibalis.

14 Decimo anno postquam Annibal in Italiam uenerat, Puluio Sulpicio Gneo Fuluio consulibus, Annibal de Campania mouit exercitum et cum ingenti clade omnium per Sedecinum Suessanumque agrum uia Latina usque ad quartum miliarium Vrbis accessit, equites eius usque ad portam. Mox consulum cum exercitu uenientium metu Annibal ad Campaniam se recepit. In Hispania a fratre Hasdrubalis ambo Scipiones, qui per multos annos uictores fuerant, interficiuntur, exercitus tamen integer mansit; casu enim magis erant quam uirtute decepti. Quo tempore etiam a consule Marcello Siciliae magna pars capta est, quam tenere Afri coeperant, et nobilissima urbs Syracusana, praeda ingens Romam perlata est. Leuinus in Macedonia cum Philippo et multis Greciae populis et rege Asiae Attalo amicitiam fecit et ad Siciliam profectus est; Annonem quendam Afrorum ducem apud Agrigentum ciuitatem cum ipso oppido coepit, eum Romam cum captiuis nobilissimis misit. xl ciuitates in deditionem accepit, xxvi expugnauit. Ita omnis Sicilia recepta est, Macedonia fracta. Ingenti gloria Romam regressus est. Annibal in Italia Gneum Fuluium consulem subito adgressus cum viiii milibus hominum interfecit.

15 Interea ad Hispanias, ubi occisis duobus Scipionibus nullus Romanus dux erat, Publius Cornelius Scipio mittitur, filius Publii Scipionis qui ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et uiginti, uir Romanorum omnium et sua aetate et posteriore tempore fere primus. Iste etenim, dum senatores ob metum Annibalis Italiam relinquere deliberarent, cum tribunus militum esset, districto gladio id fieri uetuit primusque iurans ut patriae defensor existeret, uniuersos similiter iurare coegit Romanosque ad spem uitae quasi ab inferis reduxit. Is Carthaginem Hispaniae capit, in qua omne aurum, argentum et belli apparatum Afri habebant, nobilissimos quoque obsides quos ab Hispanis acceperant. Magonem etiam fratrem Annibalis ibidem capit, quem Romam cum aliis mittit. Romae ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio Hispanorum obsides parentibus reddidit. Denique dum quaedam adulto flore uirgo pulcherrima ab eo comprehensa fuisset, eam paterna pietate seruauit, concedens parentibus ut eam redimerent; ad se etiam puellae sponsum nobilissimi generis uirum uenire persuadens, ei ipsam quasi pius in matrimonium genitor tradidit dotisque nomine puellae pretium, quod a parentibus eius acceperat, condonauit; pro quibus factis maxime adnitente puellae sponso eiusque parentibus omnes fere Hispaniae ad eum transierunt. Post quae Hasdrubalem Annibalis fratrem uictum fugat et praedam maximam capit.

16 Interea in Italia consul Publius Fauius Maximus Tarentum recepit, in qua ingentes copiae Annibalis erant. Et ibi etiam ducem Annibalis Carthalonem occidit, xxv milia hominum captiuorum uendidit, predam militibus dispertiuit, pecuniam hominum uenditorum ad fiscum retulit. Tum multae ciuitates Romanorum quae ad Annibalem transierant, rursus se Fauio Maximo dediderunt. Insequenti anno Scipio in Hispania egregias res egit et per se et per fratrem suum Lucium Scipionem; septuaginta ciuitates receperunt. In Italia tamen male pugnarunt. Nam Claudius Marcus consul ab Annibale occisus est.

17 Tertio anno postquam Scipio ad Hispaniam profectus fuerat, rursus res inclitas gerit. Regem Hispaniarum magno proelio uictum in amicitiam accepit et primus omnium a uicto obsides non poposcit.

18 Desperans Annibal Hispanias contra Scipionem diutius posse retineri, fratrem suum Hasdrubalem ad Italiam cum omnibus copiis euocauit. Is ueniens a consulibus Appio Claudio Nerone et Marco Liuio Salinatore apud Metaurum fluuium in insidias conpositas incidit. Strenue tamen pugnans occisus est, lviii milia de eius exercitu perempta, v milia capta sunt. cccciiii milia ciuium Romanorum inter eos reperta et reuocata sunt. Magnum pondus auri atque argenti Romam relatum est. Annibali caput fratris sui Hasdrubalis ante castra proiectum est, quo uiso et simul clade Poenorum cognita, anno tertio decimo quam in Italiam uenerat, refugit in Brittiam. Post haec Annibal diffidere iam de belli coepit euentu. Romanis ingens animus accessit; itaque et ipsi euocauerunt ex Hispania Publium Cornelium Scipionem. Is Romam cum ingenti gloria uenit. Per idem tempus Hierosolymis pontifex maximus Onias filius Simonis fuit.

19 Quinto Caecilio Lucio Valerio consulibus omnes ciuitates, quae in Brittiis ab Annibale tenebantur, Romanis se tradiderunt.

20 Anno quarto decimo posteaquam in Italiam Annibal uenerat, Scipio, qui multa bene in Hispania egerat, consul est factus et in Africam missus. Cui uiro diuinum quiddam inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. Is in Africa contra Annonem ducem Afrorum pugnat, exercitum eius interficit. Secundo proelio castra capit cum quattuor et quingentis militibus, undecim milibus occisis. Sifacem Numidiae regem, qui se Afris coniunxerat, capit et castra eius inuadit. Sifax cum nobilissimis Numidis et infinitis spoliis Romam a Scipione mittitur. Qua re audita omnis fere Italia Annibalem deserit. Ipse a Carthaginiensibus redire in Africam iubetur, quam Scipio uastabat.

21 Ita anno septimo decimo ab Annibale Italia liberata est, quam flens dicitur reliquisse. Legati Carthaginiensium pacem a Scipione petiuerunt. Ab eo ad senatum Romam missi sunt. xlv diebus his indutiae datae sunt, quousque ire Romam et regredi possent. Et triginta milia pondo argenti ab his accepta sunt. Senatus ex arbitrio Scipionis pacem iussit cum Carthaginiensibus fieri. Scipio his conditionibus dedit, ne amplius quam triginta naues haberent, ut quingenta milia pondo argenti darent, captiuos et perfugas redderent.

22 Interim Annibale ueniente ad Africam pax turbata est, multa hostilia ab Afris facta sunt. Legati tamen eorum ex Vrbe uenientes a Romanis capti sunt et iubente Scipione dimissi. Annibal quoque frequentibus proeliis uictus a Scipione petere etiam ipse coepit pacem. Cum uentum esset ad colloquium, isdem conditionibus data est quibus prius, additis quingentis milibus ponderibus argenti centum milia librarum propter nouam perfidiam. Carthaginiensibus conditiones displicuerunt iusseruntque Annibalem pugnare. Infertur a Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum qui amicitiam cum Scipione fecerat, Carthagini bellum. Annibal tres exploratores ad Scipionis castra misit, quos captos Scipio circumduci per castra iussit ostendique his totum exercitum, mox etiam prandium dari dimittique, ut renuntiarent Annibali quae apud Romanos uidissent.

23 Interea proelium ab utroque duce instructum est, quale uix ulla memoria fuit, cum peritissimi uiri copias suas ad bellum educerent. Scipio uictor recedit paene ipso Annibale capto, qui primum cum multis equitibus, deinde cum uiginti, postremo cum quattuor euasit. Inuenta in castris Annibalis argenti pondo uiginti milia, auri octingenta, coetera supellectilis copiosa. Post id certamen pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphauit atque Africanus ex eo appellari coeptus est. Finem accepit secundum Punicum bellum post annum nonum decimum quam coeperat.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER TERTIVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER QVARTVS

INCIPIT LIBER QVARTVS

1 Transacto Punico bello secutum est Macedonicum contra Philippum regem quingentesimo et quinquagesimo et primo anno ab Vrbe condita.

2 Titus Quintius Flamminius aduersum Philippum rem prospere gessit, et pax ei data est his legibus: ne Greciae ciuitatibus, quas Romani contra eum defenderant, bellum inferret, ut captiuos et transfugas redderet, quinquaginta solas naues haberet, reliquas Romanis dederet, per annos decem quaterna milia pondo argenti praestaret et obsidem daret filium suum Demetrium. Titus Quintius etiam Lacedaemoniis intulit bellum. Ducem eorum Nabidem uicit et quibus uoluit conditionibus in fidem accepit. Ingenti gloria triumphauit, duxit ante currum nobilissimos obsides, Demetrium Philippi filium et Armenem Nabidis. Romani captiui, qui sub Annibale per Greciam uenditi fuerant, uniuersi recepti capitibus rasis ob detersam seruitutem currum triumphantis secuti sunt. Eodem tempore Insubres Boii, a quibus Ticinum ciuitas condita est, atque Cenomanni contractis in unum uiribus Amilcare Poenorum duce, qui in Italia remanserat, Cremonam Placentiamque uastantes difficillimo bello a Lucio Fuluio praetore superati sunt. Consul Marcellus in Etruria a Boiis oppressus magnam partem exercitus perdidit; cui postea Furius alter consul auxilio accessit atque ita uniuersam Boiorum gentem igni ferroque uastantes propemodum usque ad nihilum deleuerunt.

3 Transacto bello Macedonico secutum est Syriacum contra Antiochum regem Publio Cornelio Scipione Acilio Glabrione consulibus. Huic Antiocho Annibal se iunxerat Carthaginem patriam suam, metu ne Romanis traderetur, relinquens. Acilius Glabrio in Achaia bene pugnauit. Castra regis Antiochi nocturna pugna capta sunt, ipse fugatus. Philippo, quia contra Antiochum Romanis fuisset auxilio, filius Demetrius redditus est.

Publio Scipione Africano iterum Tito Sempronio Longo consulibus, apud Mediolanium decem milia Gallorum caesa, sequenti autem proelio undecim milia Gallorum, Romanorum uero quinque milia occisa sunt. Minucius a Liguribus in extremum periculi adductus et insidiis hostium circumuentus uix Numidarum equitum industria liberatus est.

4 Lucio Cornelio Scipione et Gaio Laelio consulibus, Scipio Africanus fratri suo Lucio Cornelio Scipioni consuli legatus contra Antiochum profectus est. Annibal, qui cum Antiocho erat, nauali proelio uictus est. Ipse postea Antiochus circa Sipulum Magnesiam Asiae ciuitatem a consule Cornelio Scipione ingenti proelio fusus est. Auxilio fuit in ea pugna Romanis Eumenes Attali regis frater, qui Eumeniam in Frigia condidit. Quinquaginta milia peditum, tria equitum eo certamine ex parte regis occisa sunt. Tum rex pacem petit. Isdem conditionibus data est a senatu, quamquam uicto, quibus ante offerebatur: ut ex Europa et Asia recederet atque intra Taurum se contineret, decem milia talentorum et uiginti obsides praeberet, Annibalem concitatorem belli dederet. Eumeni regi donatae sunt a senatu omnes Asiae ciuitates quas Antiochus bello perdiderat, et Rhodiis, qui auxilium Romanis contra regem Antiochum tulerant, multae urbes concesserunt. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphauit. Nomen et ipse, ad imitationem fratris, Asiagenis accepit, quia Asiam uicerat, sicuti frater ipsius propter Africam domitam Africanus appellabatur. Lucius Bebius in Hispaniam proficiscens a Liguribus circumuentus cum uniuerso exercitu occisus est, unde adeo ne nuntium quidem superfuisse constat, ut internitionem ipsam Romae Massilienses nuntiare curauerint. Marcius consul aduersus Ligures profectus superatusque quattuor milia militum amisit.

5 Spurio Postumio Albino Marco Philippo consulibus M. Fuluius de Aetolis triumphauit. Annibal, qui, uicto Antiocho, ne Romanis traderetur, ad Prusiam Bithyniae regem fugerat, repetitus etiam ab eo est per Titum Quintium Flamminium. Et cum tradendus Romanis esset, uenenum bibit et apud Libyssam in finibus Nicomedensium sepultus est. Eodem anno Scipio Africanus ab ingrata sibi Vrbe diu exulans apud Amiternum morbo periit. Tunc Vulcani insula, quae ante non fuerat, repente mari est edita. His quoque diebus actum est quod de Heliodoro Machabaeorum narrat historia.

6 Philippo rege Macedoniae mortuo, qui et aduersus Romanos bellum gesserat et postea Romanis contra Antiochum auxilium tulerat, filius eius Perseus in Macedonia rebellauit ingentibus copiis ad bellum paratis. Nam adiutores habebat Cotum Thraciae regem et regem Illirici Gentium nomine. Romanis autem in auxilium erant Eumenes Asiae rex, Ariaratus Cappadociae, Antiochus Syriae, Ptolomeus Aegypti, Masinissa Numidiae. Prusias autem Bithyniae, quamquam sororem Persei uxorem haberet, utrisque se equum praebuit. Dux Romanorum Publius Licinius consul contra eum missus est et a rege graui proelio uictus. Neque tamen Romani, quamquam superati, regi petenti pacem praestare uoluerunt nisi his conditionibus: ut se et suos senatui et populo Romano dederet. Mox missus contra eum Lucius Aemilius Paulus consul et in Illiricum Gaionicius praetor contra Gentium. Sed Gentius facile uno proelio uictus mox se dedidit. Mater eius et uxor et duo filii, frater quoque simul in potestatem Romanorum uenerunt. Bello intra xxx dies perfecto, ante cognitum est Gentium uictum, quam coeptum bellum nuntiaretur.

7 Cum Perseo autem Aemilius Paulus consul iii nonas Sept. dimicauit uicitque eum uiginti milibus peditum eius occisis. Equitatus cum rege interfugit. Romanorum centum milites amiserat. Romanis se dederunt. Ipse rex cum desereretur ab amicis, uenit in Pauli potestatem. Sed honorem ei Aemilius Paulus consul non quasi uicto habuit; nam et uolentem ad pedes sibi cadere non permisit et iuxta se in sella collocauit. Macedoniis et Illiriis hae leges a Romanis datae: ut liberi essent et dimidium eorum tributorum praestarent quae regibus praestitissent, ut appareret populum Romanum pro aequitate magis quam auaritia dimicare. Itaque in conuentu infinitorum populorum Paulus hoc pronuntiauit et legationes multarum gentium, qui ad eum uenerant, magnificentissimo conuiuio pauit, dicens eiusdem homines esse debere et bello uincere et in conuiuii apparatu elegantes esse.

8 Mox septuaginta ciuitates Epyri, quae rebellabant, cepit, praedam militibus distribuit. Romam ingenti pompa rediit in naue Persei, quae inusitatae magnitudinis fuisse traditur, adeo ut sedecim ordines dicatur habuisse remorum. Triumphauit autem magnificentissime in curru aureo cum duobus filiis utroque latere adstantibus. Ducti sunt ante currum duo regis filii et ipse Perseus xlv annos natus. Post eum etiam Anicus de Illiriis triumphauit. Gentius cum fratre et filiis ante currum ductus est. Ad hoc spectaculum reges multarum gentium Romam uenerunt, inter alios etiam Attalus atque Eumenes Asiae reges et Prusias Bithyniae. Magno honore excepti sunt et permittente senatu dona quae adtulerunt in Capitolio posuerunt. Prusias etiam filium suum Nicomedem senatui commendauit.

Anno ab Vrbe condita sexcentesimo Lucio Licinio Lucullo Postumio Altino consulibus, cum omnes Romanos ingens Celtiberorum metus inuasisset et ex omnibus non esset qui ire in Hispaniam uel miles uel legatus auderet, Publius Scipio, qui post Africanus erit, ultro se militaturum in Hispaniam optulit, cum tamen in Macedoniam sorte iam deputatus esset. Itaque profectus in Hispaniam magnas strages gentium dedit, saepius etiam militis quam ducis usus officio; nam et barbarum prouocantem singulariter congressus occidit. Sergius autem Galba praetor a Lusitanis magno proelio uictus est uniuersoque exercitu amisso ipse cum paucis uix elapsus euasit.

9 Insequenti anno Lucius Mummius in Lusitania bene pugnauit. Marcellus postea consul res ibidem prospere gessit.

10 Tertium deinde bellum contra Carthaginem suscipitur sexcentesimo et altero anno ab Vrbe condita, Lucio Mallio Censurino et Marco Mallio consulibus, anno quinquagesimo primo postquam secundum Punicum transactum est. Hii profecti Carthaginem. Carthaginiensibus euocatis iussisque ut arma et naues traderent, tanta uis armorum repente tradita est, ut facile ex ea tota Africa potuisset armari. Qui postquam arma Romanis tradiderunt, relicta urbe recedere procul a mari decem milia passuum iussi sunt. Carthaginienses dolorem ad desperationem contulerunt aut defensuri ciuitatem aut cum ipsa per ipsam sepeliendi, moxque sibi duos Hasdrubales duces creauerunt, armaque facere aggressi, postquam aes ferrumque defecit, aurea argenteaque fecere. Consules cum aliquantam muri partem machinis diruissent, a Carthaginiensibus uicti sunt atque repulsi, quos fugientes Scipio tunc tribunus militum repulso intra muros hoste defendit. Famea dux alius equitatui Carthaginiensium praeerat. Igitur Scipio tunc, Scipionis Africani nepos, tribunus, ut dictum est, militum ibi militabat. Huius apud omnes ingens metus et reuerentia erat; nam et paratissimus ad dimicandum et consultissimus habebatur. Itaque per eum multa a consulibus gesta sunt, neque quicquam magis uel Hasdrubal uel Famea uitabant, quam contra eam Romanorum partem committere ubi Scipio dimicarat.

11 Per idem tempus Masinissa, rex Numidarum, per annos sexaginta fere amicus populi Romani, anno uitae nonagesimo septimo mortuus, quadraginta quattuor filiis relictis, Scipionem diuisorem inter filios suos esse iussit.

12 Cum igitur clarum Scipionis nomen esset, iuuenis adhuc consul est factus et contra Carthaginem est missus. Contra quam dum sex continuis diebus noctibusque pugnasset, ultima Carthaginienses desperatio ad deditionem traxit, petentes ut, quos belli clades reliquos fecisset, saltem seruire liceret; ac primum agmen mulierum satis miserabile, post uirorum descendit; nam fuisse mulierum uiginti quinque milia, uirorum triginta milia traditum est. Rex Hasdrubal se ultro dedidit, transfugae qui Escolapii templum occupauerant, uoluntario praecipitio dati, igne consumpti sunt. Vxor Hasdrubalis se suosque filios secum femineo furore in medium iecit incendium. Ipsa autem ciuitas sedecim diebus continuis arsit miserumque spectaculum suis uictoribus praebuit; multitudo omnis captiuorum exceptis paucis principibus uenundata est. Diruta est autem Carthago omni murali lapide in puluerem comminuto. Cuius fuisse situs huiusmodi dicitur: xxii milia passuum muro amplexa tota paene mari cingebatur absque faucibus, quae tribus milibus passuum aperiebantur; is locus murum triginta pedes latum habuit saxo quadrato in altitudine cubitorum quadraginta, a saxo cui Byrsae nomen erat, paulo amplius quam duo milia passuum tenebat; ex una parte murus communis urbis et Byrsae imminens mari, quod mare stagnum dicitur, quoniam obiectu protentae linguae tranquillatur. Spolia ibi inuenta, quae uariarum ciuitatum excidiis Carthago collegerat, et ornamenta urbium ciuitatibus Siciliae, Italiae, Africae reddidit quae sua recognoscebant. Ita Carthago septingentesimo anno postquam condita erat deleta est. Ita quarto, quam coeptum fuit, bellum tertium terminatum est. Scipio nomen, quod auus eius acceperat, meruit, scilicet ut propter uirtutem etiam ipse Africanus iunior uocaretur.

13 Interim in Macedonia quidam Pseudophilippus arma mouit et Romanum praetorem Publium Iuuentium contra se missum ad internicionem uicit. Post eum Quintus Caecilius Metellus dux a Romanis contra Pseudophilippum missus est et xxv milibus occisis Macedoniam recepit, ipsum etiam Pseudophilippum in potestatem suam redegit.

14 Corinthiis quoque bellum indictum est, nobilissimae Greciae ciuitati, propter iniuriam legatorum Romanorum. Hanc Mummius consul coepit et diruit. Tres igitur Romae simul celeberrimi triumphi fuerunt: Africani ex Africa, ante cuius currum ductus est Hasdrubal; Metelli ex Macedonia, cuius currum praecessit Andariscus idem qui et Pseudophilippus; Mummii ex Corintho, ante quem signa aenea et pictae tabulae et alia urbis clarissimae ornamenta praelata sunt.

15 Iterum in Macedonia Pseudoperses, qui se Persei filium esse dicebat, collectis seruitiis rebellauit, et cum iam xvi milia armatorum haberet, a Tremellio quaestore superatus est. His diebus androginus Romae uisus iussu aruspicum in mare mersus est.

16 Eodem tempore Metellus in Celtiberiam apud Hispanos res egregias gessit. Successit ei Quintus Pompeius. Nec multo post Quintus quoque Coepio ad idem bellum missus est, quod quidam Viriatus contra Romanos in Lusitania gerebat. Quo metu Viriatus a suis interfectus est, cum xiiii annos Hispanias aduersus Romanos mouisset. Pastor primo fuit, mox latro non dux, postremo tantos ad bellum populos concitauit, ut adsertor contra Romanos Hispaniae putaretur. Huic namque primus Sextus Vecilius praetor occurrit, qui toto exercitu caeso uix fuga lapsus euasit; deinde Gaium Plautium praetorem idem Viriatus multis proeliis fractum fugauit; post haec Claudium Vnimammium cum omni exercitu superauit. Denique cum interfectores eius praemium a Coepione consule peterent, responsum est: numquam Romanis placuisse imperatores a suis militibus interfici. Eo tempore Romae puer ex ancilla natus est quadrupes, quadrimanus, oculis quattuor, auribus totidem, naturam uirilem duplicem habens. In Bononiensi agro fruges in arboribus natae sunt.

17 Quintus Pompeius deinde consul a Numantinis, quae Hispaniae ciuitas fuit opulentissima, superatus pacem ignobilem fecit. Post eum Gaius Hostilius Mancinus consul iterum cum Numantinis pacem fecit infamem, quam populus et senatus iussit infringi atque ipsum Mancinum hostibus tradi, ut in illo quasi auctorem foederis uindicarent. Cumque per continuos annos quattuordecim cum solis quattuor milibus quadraginta milia Romanorum protriuissent, post tantam igitur ignominiam, qua a Numantinis bis Romani exercitus fuerant subiugati, Publius Scipio Africanus secundo consul factus est et ad Numantiam missus est. Is primum militem uitiosum et ignauum exercendo magis quam puniendo sine aliqua aceruitate correxit, mox pugna cum Numantinis commissa exercitus Romanus oppressus impetu Numantinorum terga conuertit; sed increpatione et minis obiectantis sese consulis tandem indignatus in hostem rediit et quem fugiebat, fugere compulit; unde quamuis Scipio laetatus sit, tamen ultra bello aduersus eos audendum non esse professus est. Itaque urbem obsidione conclusit, uallo circumdedit; cumque diu conclusi fame laborarent pugnaeque facultatem exposcerent, ut mori eis quasi uiris liceret, nouissime larga prius potione calefacti, quae madefactis frugibus confici solet, subito super Romanos inrupere. Atrox diu certamen et usque ad periculum Romanorum fuit, iterumque Romani pugnare se aduersum Numantinos fugiendo probassent, nisi sub Scipione pugnassent. Numantini interfectis suis fortissimis bello cedunt, compositis tamen ordinibus nec sicut fugientes in urbem reuertuntur. Corpora interfectorum ad sepulturam oblata accipere noluerunt clausaque urbe cuncti pariter ferro, ueneno atque igne consumpti sunt. Romani ex his nihil aliud quam securitatem adepti sunt seque magis euasisse Numantinos quam uicisse dixerunt. Vnum Numantinum uictoris catena non tenuit; quicquid supellectilis fuit, ignis consumpsit. Tunc Scipio Tyresum quendam Celticum principem consuluit, qua de causa Numantia aut prius inuicta aut post euersa fuisset; Tyresus respondit: «Concordia uictoriam, discordia exitium praebuit». Hac tempestate apud Iudaeos occiso Iuda Machabeo frater eius Ionathas pontifex habetur. Tunc etiam claruit apud Brundisium Pacuuius tragoediarum scriptor. Igitur Scipio multas Hispaniae ciuitates partim coepit, partim in deditionem accepit, Numantiam a solo euertit, reliquam prouinciam in fidem accepit.

18 Eodem tempore Attalus rex Asiae frater Eumenis mortuus est heredemque populum Romanum reliquid. Ita imperio Romano per testamentum Asia accessit.

19 Mox etiam Decimus Iunius Brutus de Callecis et Lusitanis magna gloria triumphauit. Et post Scipio Africanus de Numantinis secundum triumphum egit xiiii anno postquam priorem de Africa egerat. Interea in Sicilia bellum est seruile exortum ac per Fuluium et Rutilium amplius quam uiginti milia tunc seruorum trucidata sunt; Minturnis ccccl serui in cruce suspensi sunt, apud Sinuessam uero iiii milia seruorum a Quinto Metello et Gneo Seruilio oppressa narrantur.

20 Motum interim in Asia bellum est ab Aristonico Eumenis filio, qui ex concubina exceptus fuerat. Is Eumenis frater Attali fuerat. Aduersus eum missus post Licinius Crassus habens infinita regum auxilia; nam et Bithyniae rex Nicomedes Romanos iuuit et Mitridates Ponticus, cum quo bellum postea grauissimum fuit, et Ariarates Cappadox et Polemenes Paflagon. Victus est tamen Crassus et ab hostibus captus est; qui magis mori eligens quam a barbaro abduci, uirgam qua equum agebat, in oculum se tenentis iniecit moxque ab eo confossus est. Caput eius Aristonico oblatum, corpus Smyrnae sepultum est. Postea Perpenna consul Romanus, qui successor Crasso ueniebat, audita belli fortuna ad Asiam celerauit et acie uictum Aristonicum apud Stratonicensium ciuitatem, quo confugerat, fame ad deditionem conpulit. Aristonicus iussu senatus Romae in carcere strangulatus est. Triumphari enim de eo non poterat, quia Perpenna apud Pergamum, Romam rediens, diem obierat.

His diebus tanta per totam Africam lucustarum multitudo conualuit, ut simul fruges, herbas, arborum folia corticesque conroderent; quae repentino uento subleuatae in Africano sunt pelago demersae. Sed cum earum aceruos fluctus per extenta litora pertulissent, pestiferum odorem putrefacta congeries exhalauit. Vnde omnium animantium, auium pecudumque ac bestiarum pestis existens uitium corruptionis ampliauit; qua pestilentia in Numidia dccc milia hominum, circa Carthaginem uero plus quam cc milia perierunt, Romanorum uero militum, quae ibi ad praesidium erant, ccc milia extincta sunt.

21 Lucio Caecilio Metello et Tito Quintio Flamminio consulibus Carthago in Africa iussu senatus reparata est, quae nunc manet, annis duobus et xx euolutis postquam a Scipione fuerat euersa. Deducti sunt ciues Romani.

22 Anno sexcentesimo uicesimo septimo ab Vrbe condita, Gaius Cassius Longinus et Sextus Domitius Caluinus consules Gallis Transalpinis bellum intulerunt et Arbennorum tunc nobilissimae ciuitati atque eorum duci Vituito infinitamque multitudinem iuxta Rodanum fluuium interfecerunt. Denique cum Vituitus paucitatem Romanorum uix ad escam canibus, quos in agmine habebat, sufficere posse iactaret et ipse clxxx milia armatorum haberet, conserta pugna a Romanis superatus est; ex cuius exercitu partim in bello partim submersi cum ponte, quem sibi iunctis nauibus supra Rodanum extruxerant, cl milia perierunt. Praeda ex torquibus Gallorum ingens Romam perlata est. Vituitus se Domitio dedit atque ab eo Romam deductus est, magnaque gloria consules ambo triumphauerunt.

23 Marcio Portio Catone et Quinto Marca Rege consulibus, sexcentesimo tricesimo et tertio anno ab Vrbe condita, Narbone in Gallia colonia deducta est.

Annoque post a Licinio Metello et Quinto Mucio Sceuola consulibus de Dalmatia triumphatum est.

24 Ab Vrbe condita anno sexcentesimo tricesimo quinto Gaius Cato consul Scordiscis intulit bellum, ignominiose pugnauit.

25 Gaio Caecilio Metello Gneo Carbone consulibus, duo Metelli fratres eodem die, alterum ex Tracia, alterum ex Sardinia triumphum egerunt, nuntiatumque Romae est Cymbros e Gallia in Italiam transisse.

26 Post Scipione Nasica et Calpurnio Bestia consulibus Iugurtae Numidarum regi bellum inlatum est, quod Adherbalem et Hiemsalem, Micipsae filios, fratres suos reges et populi Romani amicos, interemisset. Missus aduersus eum consul Calpurnius Bestia. Corruptus regis pecunia pacem cum eo flagitiosissimam fecit, et a senatu inprobata est. Postea contra eundem insequenti anno Spurius Postumius Albinus profectus est. Is quoque per fratrem ignominiose contra Numidas pugnauit.

27 Tertio missus Quintus Caecilius Metellus consul. Is exercitum ingenti seueritate et moderations correctum, cum nihil in quemquam cruentum faceret, ad disciplinam Romanam reduxit. Iugurtam uariis proeliis uicit, elefantos eius occidit uel coepit, multas ciuitates ipsius coepit. Et cum iam finem bello positurus esset, successum est ei a Gaio Mario. Is Iugurtam et Bocchum Mauritaniae regem, qui auxilium Iugurtae ferre coeperat, pariter superauit. xc milia armatorum ad internitionem cecidit. Aliquanta et ipse oppida Numidiae coepit belloque terminum posuit capto Iugurta per quaestorem suum Cornelium Syllam ingentem uirum, tradente Boccho Iugurtam qui pro eo ante pugnauerat. A Marco Iunio Silano collega Quinti Metelli Cymbri in Gallia uicti sunt et a Minutio Rufo in Macedonia Scordisci et Tribelli et a Seruilio Coepione in Hispania Lusitani uicti sunt, et duo triumphi de Iugurta, primus per Metellum, secundus per Marium, acti sunt. Ante currum tamen Marii Iugurta cum duobus filiis ductus est catenatus et mox iussu consulis in carcere strangulatus est.

His apud Hierosolymam diebus Iohannes dux Iudaeorum et pontifex extitit, qui ab eo, quod Hyrcanos bello uicerat, Hyrcani nomen accepit. Per id etiam tempus Cicero Arpini nascitur matre Eluia nomine, patre equestris ordinis ex regio Vulscorum genere. Eodemque tempore quaedam uirgo de Roma in Apuliam pergens, ictu fulminis exanimata est omnibus sine scissura aliqua uestimentis ademptis ac pectoris pedumque uinculis dissolutis, monilibus etiam anulisque discussis inlleso corpore nuda iacuit; equus quoque eius pari modo frenis et cingulis peremptus iacuit dissolutis.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER QVARTVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER QVINTVS

INCIPIT LIBER QVINTVS

1 Dum bellum in Numidia contra Iugurtam geritur, Romani consules Marcus Mallius et Quintus Coepio a Cymbris et Teutonis et Tugurinis et Ambronibus, quae erant Germanorum et Gallorum gentes, uicti sunt iuxta flumen Rodanum et ingenti internitione etiam castra sua et magnam partem exercitus perdiderunt. Timor Romae grandis fuit, quantus uix Annibalis tempore Punicis bellis, ne iterum Galli Romam uenirent. Ergo Marius post uictoriam Iugurtinam secundo consul est factus, bellumque ei contra Cymbros et Teutonas decretum est. Tertio quoque ei et quarto delatus est consulatus, quia bellum Cymbricum protrahebatur. Sed in quarto consulatu collegam habuit Quintum Lutatium Catulum. Cum Cymbris itaque conflixit et duobus proeliis cc milia hostium cecidit, lxxx milia coepit et ducem eorum Teutomodum, propter quod meritum absens consul est factus.

2 Interea Cymbri et Teutones, quorum copia adhuc infinita erat, ad Italiam transierunt. Iterum a Gaio Mario et Quinto Catulo contra eos dimicatum est, sed a Catuli parte felicius. Nam proelio, quod simul ambo gesserunt, cxl milia aut in pugna aut in fuga caesa sunt, lx milia capta. Romani milites ex utroque exercitu trecenti perierunt. Tria et triginta Cymbris signa sublata sunt, ex his exercitus Marii duo reportauit, Catuli exercitus xxxi.

Sed ab eorum mulieribus grauiorem paene quam ab ipsis pugnam Romani experti sunt; hae etenim plaustris in modum castrorum dispositis ipsae desuper propugnantes diu obstitere Romanis. Sed cum ab eis nouo cedis genere terrerentur, abscisis enim cum crine ceruicibus inhonesto satis uulnere turpes relinquebantur, ferrum, quod in hostes sumpserant, in se suosque uerterunt. Nam aliae concursu mutuo iugulatae, aliae adprehensis inuicem faucibus strangulatae, aliae funibus ad sua colla ligatis equorumque cruribus protractae interierunt, aliae laqueo de subrectis plaustrorum temonibus pependerunt; quaedam dum se suspenderet, duos filios traiectis per colla eorum laqueis ad suos pedes uinxit. Ita his duobus proeliis cccxl milia Gallorum occisa, cxl milia capta sunt absque innumera multitudine mulierum, quae femineo furore se suosque paruulos necauerunt. His belli finis fuit; triumphus utrique decretus est.

3 Sexto Iulio Caesare et Lucio Marcio Philippo consulibus sexcentesimo quinquagesimo nono anno ab Vrbe condita, cum prope alia omnia bella cessarent, in Italia grauissimum bellum Picentes, Marsi Pelignique mouerunt, qui cum annis numerosis iam populo Romano oboedirent, tum libertatem sibi aequam adserere coeperunt. Perniciosum admodum hoc bellum fuit. Rutilius consul in eo occisus est, Coepio nobilis iuuenis, Portius Cato alius consul. Duces autem aduersus Romanos Picentibus et Marsis fuerunt Titus Vettius, Hierius Asianus, Titus Legennius, Aulus Cluentius. A Romanis bene contra eos pugnatum est a Gaio Mario, qui sexies consul fuerat, et a Gneo Pompeio, maxime tamen a Lucio Cornelio Sylla, qui inter alia egregia ita Cluentium hostium ducem cum magnis copiis fudit, ut ex suis unum amitteret. Quadriennio cum graui tamen calamitate hoc bellum tractum est. Quinto demum anno finem accepit per Lucium Cornelium Syllam consulem, cum antea in eodem bello ipse multa strenue sed praetor gessisset.

Ipso in tempore dira prodigia uisa sunt: nam sub ortu solis globus ignis a regione septentrionis cum maximo caeli fragore emicuit; apud Arretinos in conuiuio cruor e panibus quasi e uulneribus corporum fluxit; per septem continuos dies grando lapidum inmixtis etiam testarum fragmentis terram latissime uerberauit; in Samnitibus e uastissimo terrae hiatu flamma prorupit et usque in caelum extendi uisa est. Tunc etiam omnium generum animalia, quae inter homines uiuere solita erant, relictis stabulis pascuisque cum balatu, hinnitu mugituque miserabili ad siluas montesque fugerunt; canes quoque, quorum natura est extra homines esse non posse, lacrimosis ululatibus uagi luporum ritu oberrarunt; nec mora post haec tam grauia prodigia ciuilia bella secuta sunt. Apud Iudaeos ea tempestate primus Aristobolus rex pariter et pontifex diadematis sumpsit insigne.

4 Anno Vrbis conditae sexcentesimo sexagesimo secundo primum Romae bellum ciuile commotum est, eodem anno etiam Mitridaticum. Causam bello ciuili Gaius Marius sexies consul dedit. Nam cum Sylla consul contra Mitridatem gesturus bellum, qui Asiam et Achaiam occupauerat, mitteretur, isque exercitum in Campania paulisper teneret, ut belli socialis, de quo diximus, quod intra Italiam gestum fuerat, reliquiae tollerentur, Marius affectauit ut ipse ad bellum Mitridaticum mitteretur. Qua re Sylla commotus cum exercitu ad Vrbem uenit. Illic contra Marium et Sulpicium dimicauit. Primus Vrbem armatus ingressus est, Sulpicium interfecit, Marium fugauit, atque ita ordinatis consulibus in futurum annum Gneo Octauio et Cornelio Cinna ad Asiam profectus.

5 Mitridates, qui Ponti rex erat atque Armeniam minorem et totum Ponticum mare in circuitu in Bosphoro tenebat, primo Nicomeden amicum populi Romani Bithynia uoluit expellere senatuique mandauit bellum se ei, propter iniurias quas passus fuerat, inlaturum. A senatu responsum Mitridati est: si id faceret, quod bellum a Romanis et ipse pateretur. Quare iratus Cappadociam statim occupauit et ex ea Ariobarzanem regem et amicum populi Romani fugauit. Mox etiam Bithyniam inuasit et Paflagoniam, pulsis ex ea regibus amicis populi Romani Polemene et Nicomede. Inde et Ephesum contendit et per omnem Asiam litteras misit, ut ubicumqne inuenti essent ciues Romani, uno die occiderentur.

6 Interea etiam Mathone ciuitas Achaiae ab Aristone Atheniensi Mitridati tradita est. Miserat enim iam ad Achaiam Mitridates Archelaum ducem suum cum centum et uiginti milibus equitum ac peditum, per quem etiam reliqua Grecia occupata est. Sylla Archelaum apud Pyreum non longe ab Athenis obsedit, ipsas coepit. Postea commisso proelio contra Archelaum ita eum uicit, ut ex cxx milibus uix decem Archelao superessent, ex Syllae exercitu xiii tantum hommes interficerentur. Hac pugna Mitridates cognita, septuaginta milia lectissima ex Asia Archelao misit, contra quem Sylla iterum commisit. Primo proelio xv milia hostium interfecta sunt et filius Archelai Diogenes; secundo omnes Mitridatis copiae extinctae sunt, Archelaus ipse triduo nudus in paludibus latuit. Hac re audita Mitridates iussit cum Sylla de pace agi.

7 Interim eo tempore Sylla etiam Dardanos, Scordiscos, Dalmatas et Moesos partim uicit, alios in fidem accepit. Sed cum legati a rege Mitridate, qui pacem petebant, uenissent, non aliter se daturum Sylla esse respondit, nisi rex relictis his quae occupauerat, ad regnum suum redisset. Postea tamen ad colloquium ambo uenerunt. Pax inter eos ordinata est, ut Sylla ad bellum ciuile festinans a tergo periculum non haberet. Nam dum Sylla in Achaia atque Asia Mitridatem uicit, Marius, qui fugatus erat, et Cornelius Cinna unus ex consulibus bellum in Italia reparauerunt et ingressi urbem Romam nobilissimos e senatu et consulares uiros interfecerunt, multos proscripserunt, ipsius Syllae domo euersa filios et uxorem ad fugam compulerunt. Vniuersus reliquus senatus ex Vrbe fugiens ad Syllam in Greciam uenit, orans ut patriae subueniret. Ille in Italiam traiecit, bellum ciuile gesturus aduersus Norbanum et Scipionem consules. Et primo proelio contra Norbanum dimicauit non longe a Capua. Tum sex milia eius cecidit, sex coepit, xxiiii suos amisit. Inde etiam ad Scipionem se conuertit et ante proelium totum eius exercitum sine sanguine in deditionem accepit.

8 Sed cum Romae mutati consules essent, Marius Marii filius ac Papirius Carbo consulatum accepissent, Sylla contra Marium iuniorem dimicauit et xv milibus eius occisis cccc de suis perdidit. Sylla deinde cum Campanio Samnitium duce et reliquis copiis ad portam Collinam signa contulit, octoginta milia hominum occidit. Mox etiam Vrbem ingressus tria milia hominum contra fidem datam inermes peremit cumque magna crudelitate aduersus sontes insontesque seuiret, Quintus Catulus palam Syllae dixit: «Cum quibus tandem uicturi sumus, si in bello armatos, in pace inermes occidimus?» Sylla dehinc Marcomarium de caprili casa extractum uinciri iussit ductumque trans Tiberim effossis oculis, membris minutatim exsectis uel fractis trucidari. Marium Marii filium Praeneste persecutus obsedit et ad mortem compulit. Rursus pugnam grauissimam habuit contra Lamponium et Carinatem duces partis Marianae ad portam Collinam. lxx milia hostium in eo proelio contra Syllam fuisse dicuntur. xii milia se Syllae dediderunt, coeteri in acie, in castris, in fuga insatiabili ira uictoris consumpti sunt. Gaius quoque Carbo consul alter ab Arimino in Siciliam fugit et ibi per Gneum Pompeium interfectus est, quem adulescentem Sylla atque annos unum et uiginti natum cognita eius industria tantis exercitibus praefecerat, ut secundus a Sylla haberetur.

9 Occiso ergo Carbone, Siciliam Pompeius recepit. Transgressus inde ad Africam Domitium Marianae partis ducem et Ierdam regem Mauritaniae, qui Domitio auxilium ferebat, occidit. Post haec Sylla de Mitridate ingenti gloria triumphauit. Gneus etiam Pompeius, quod nulli Romanorum tributum erat, quartum et uicesimum annum agens de Africa triumphauit. Hunc finem habuerunt duo bella funestissima, Italicum, quod et sociale dictum est, et ciuile, quae ambo tracta sunt per annos decem. Consumpserunt autem ultra cl milia hominum, uiros consulares xxiii, praetorios vii, aedilicios lx, senatores fere cc. Post haec tamen Sylla mortuo Lepidus Marianae partis aduersus Catulum Syllanum ducem consurgens bellum reparauit; bis tunc acie certatum est, plurimi Romanorum extincti. Albanorum ciuitas, pro eo quod illuc Scipio Lepidi filius confugisset, expugnata et capta est. Brutus in Cisalpinam Galliam fugiens apud Regium interfectus est. Hoc tempore Hierosolimis Alexandra uxor Alexandri regnabat, ex cuius aetate Iudaeos rerum confusio et uariae clades oppressere.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER QVINTVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER SEXTVS

INCIPIT LIBER SEXTVS

1 Marco Aemilio Lepido Quinto Catulo consulibus, cum Sylla rem publicam conposuisset, bella noua exarserunt, unum in Hispania, alium in Pamphylia et Cilicia, tertium in Macedonia, quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, qui partium Marianarum fuerat, timens fortunam coeterorum qui interempti erant, ad bellum commouit Hispanias. Missi sunt contra eum duces Quintius Caecilius Metellus, filius eius qui Iugurtam regem uicit, et Lucius Domitius praetor. A Sertorii duce Hirtuleio Domitius occisus est. Metellus uario successu contra Sertorium dimicauit. Postea cum inpar pugnae solus Metellus putaretur, Gneus Pompeius ad Hispanias missus est. Ita duobus ducibus aduersis Sertorius fortuna uaria saepe pugnauit. Octauo decimo anno per suos occisus est, et finis ei bello datus per Gneum Pompeium adulescentem et Quintum Metellum Pium atque omnes prope Hispaniae in dicionem populi Romani redactae.

2 Ad Macedoniam missus est Appius Claudius post consulatum. Leuia proelia habuit contra uarias gentes quae Rodopam prouinciam incolebant, atque ibi morbo mortuus est. Missus ei successor Gaius Scribonius Curio post consulatum. Is Dardanos uicit et usque ad Danuuium penetrauit triumphumque meruit et intra triennium bello finem dedit.

3 Ad Ciliciam et Pamphyliam missus est post Seruilius ex consule, uir strenuus. Is Ciliciam subegit, Lyciae urbes clarissimas oppugnauit et coepit, in his Faselidam, Olympum, Coracum Ciliciae. Isauros quoque adgressus ad deditionem redegit atque intra triennium bello finem dedit. Primus omnium Romanorum in Tauro iter fecit. Is reuertens triumphum accepit et nomen Isaurici meruit.

4 At in Illiricum missus est Gaius Cosconius pro consule. Is multam partem Dalmatiae subegit, Salonas coepit et conposito bello Romam post biennium rediit.

5 Isdem temporibus consul Marcus Aemilius Lepidus, Catuli collega, ciuile bellum uoluit commouere, intra unam tamen aestatem motus eius obpressus est. Ita uno tempore multi simul triumphi fuerunt, Metelli ex Hispania, Pompei secundus ex Hispania, Curionis ex Macedonia, Seruilii ex Isauria.

6 Anno Vrbis conditae sexcentesimo septuagesimo sexto Lucio Licinnio Lucullo et Marco Aurelio Cotta consulibus, mortuus est Nicomedes rex Bithyniae et testamento populum Romanum heredem fecit. Mitridates pace rupta Bithyniam et Asiam rursus uoluit inuadere. Aduersus eum ambo consules missi non unam habuere fortunam. Cotta apud Calcedonem uictus ab eo acie, etiam intra oppidum coactus est et obsessus. Sed cum se inde Mitridates Cizicum transtulisset, ut Cizico capto totam Asiam inuaderet, Lucullus ei aller consul occurrit. Ac dum Mitridates in obsidione Cizici commoratur, ipse eum a tergo obsedit fameque consumpsit et multis proeliis uicit, postremo Bizantium, quae nunc Constantinopolis est, fugauit. Nauali quoque proelio duces eius Lucullus oppressit. Ita una hieme et aestate a Lucullo ad centum fere milia regis exstincta sunt.

7 Anno urbis Romae sexcentesimo septuagesimo octauo, Macedoniam prouinciam Marcus Licinnius Lucullus accepit, consobrinus eius qui contra Mitridatem bellum gerebat. Et in Italia nouum bellum subito commotum est. Septuaginta enim et quattuor gladiatores ducibus Partaco, Crixo et Oenomao effracto Capuae ludo fugerunt. Vesubium montem occupauerunt; unde erumpentes Clodii praetoris, qui eos obsidione cinxerat, castra expugnauerunt ipsoque in fugam acto cuncta in praedam auerterunt. Inde per Consentiam et Metapontum circumducti ingentia breui agmina colligerunt; itaque cum caedibus, incendiis, rapinis stuprisque omnia miscerent multaeque se matronae ob dolorem pudoris uiolati necassent, paene non leuius bellum in ea quam Hannibal mouerunt. Nam multis ducibus et duobus simul Romanorum consulibus uictis, sexaginta fere milium armatorum exercitum congregauerunt, uictique sunt in Apulia a Marco Licinnio Crasso proconsule et post multas calamitates Italiae tertio anno bello huic finis impositus.

8 Sexcentesimo octogesimo primo anno Vrbis conditae Publio Cornelio tantum grauia bella in imperio Romano erant, Mitridaticum et Macedonicum. Haec duo Luculli agebant, Lucius Lucullus et Marcus Lucullus. Lucius ergo Lucullus post pugnam Cizicenam, qua uicerat Mitridatem, et naualem, qua duces eius oppresserat, persecutus est eum et recepta Paflagonia atque Bithynia etiam regnum eius inuasit, Sinopen et Amison ciuitates Ponti nobilissimas coepit. Secundo proelio apud Gaueran ciuitatem, quo ingentes copias ex omni regno adduxerat Mitridates, cum xxx milia lectissima regis a v milibus Romanorum uastata essent, Mitridates fugatus et castra eius direpta. Armenia quoque Minor, quam tenuerat, eidem sublata est. Susceptus tamen est Mitridates post fugam a Tigrane Armeniae rege, qui tum ingenti gloria imperabat, Persas saepe uicerat, Mesopotamiam occupauerat et Syriam et Fenices partem.

9 Ergo Lucullus repetens hostem fugatum etiam regnum Tigranis, qui Armeniis imperabat, ingressus est. Tigranocertam ciuitatem Arzianenae nobilissimam regni Armeni accepit, ipsum regem cum septem milibus quingentis glibanariis et centum milibus sagittariorum et armatorum uenientem decem et octo milia militum habens ita uicit, ut magnam partem Armeniorum deleuerit. Inde Nisibim profectus eam quoque ciuitatem cum regis fratre coepit. Sed hii, quos in Ponto Lucullus reliquerat cum exercitus parte, ut regiones uictas et iam Romanorum tuerentur, neglegenter se et auare agentes occasionem iterum Mitridati in Pontum inrumpendi dederunt, atque ita bellum renouatum est. Lucullo paranti, capta Nisibi, contra Persas expeditionem successor est missus.

10 Alter autem Lucullus, qui Macedoniam administrabat, Bessis primus Romanorum intulit bellum atque eos ingenti proelio in Hemo monte superauit. Oppidum Vscudamam, quod Bessi habitabant, eodem die quo adgressus est uicit, Cabulem coepit, usque ad Danubium penetrauit. Expugnauit etiam gentes quae Rodopeis montibus circumfusae, inter coetera dictu audituque horrida quae in captiuos agebant, raptis, cum poculo opus esset, humanorum capitum ossibus cruentis capillatisque adhuc ac per interiores cauernas male effosso cerebro oblitis auide ac sine orrore tamquam ueris poculis utebantur. Inde multas supra Pontum positas ciuitates adgressus est. Illic Apolloniam euertit, Galatiam, Partenopolim, Tomos, Histrum, Burtiaonem coepit, belloque confecto Romam rediit. Ambo tamen triumphauerunt, Lucullus qui contra Mithridatem pugnauerat maiore gloria, cum tantorum regnorum uictor redisset.

11 Confecto bello Macedonico, manente Mitridatico, quod recedente Lucullo rex collectis auxiliis reparauerat, bellum Creticum ortum est. Ad id missus Caecilius Metellus ingentibus proeliis intra triennium omnem prouinciam coepit appellatusque est Creticus atque ex insula triumphauit. Quo tempore Libia quoque Romano imperio per testamentum Appionis, qui rex eius fuerat, accessit, in qua inclytae urbes erant Berenice, Ptolomais, Cyrene.

12 Dum haec aguntur, pyratae omnia maria infestabant ita ut Romanis toto orbe uictoribus sola nauigatio tuta non esset. Quare id bellum Gneo Pompeio decretum est. Quod intra paucos menses ingenti et felicitate et celeritate confecit. Mox ei delatum etiam bellum contra reges; Mitridaten in Armenia Minore nocturno proelio uicit, castra diripuit, quadraginta milia eius occidit, uiginti tantum de exercitu suo perdidit et duos centuriones. Mitridates cum uxore fugit et duobus comitibus. Neque multo post cum in suos saeuiret et complures amicos suos nec non Exipodram Magareque filios suos trucidasset, Farnaces alter filius eius exemplo fratrum territus exercitum ad persequendum se missum sibi conciliauit et mox aduersus patrem duxit. Mitridates diu ex altissimo muro filium frustra praecatus, ubi inexorabilem uidit, ita fertur exclamasse: «Quoniam Farnaces», inquit, «mori iubet, uos, si estis dii patrii, praecor, ut quandocumque hanc uocem ipse audiat a liberis suis», statimque descendens ad uxores, pelices ac filias suas uenenum omnibus dedit; quod cum ipse nouissimus hausisset nec tamen, propter remedia quibus se praemunierat, ueneno confici possit, Gallum quendam militem inuitauit eique iugulum praebuit. Hunc finem habuit Mitridates; periit autem apud Bosforum, uir ingentis industriae consiliique. Regnauit annis sexaginta, uixit septuaginta duobus, contra Romanos bellum habuit annis quadraginta.

13 Tigrani deinde Pompeius bellum intulit. Ille se ei dedit et in castra Pompei xvi miliario ab Artaxata uenit ac diadema suum, cum procubuisset ad genua Pompei, in manibus ipsius collocauit. Quod ei Pompeius reposuit honorificeque eum habitum regni tamen parte multauit et grandi pecunia. Adempta est ei Syria, Foenice, Sofene, sex milia praeterea talentorum argenti, quae populo Romano daret, quia bellum sine causa Romanis commouisset.

14 Pompeius mox etiam Albanis bellum intulit et eorum regem Proden ter uicit, postremo per epistolas ac munera rogatus ueniam ei ac pacem dedit. Hiberiae quoque regem Artacen uicit acie et in deditionem accepit. Armeniam Minorem Deiotaro Galatiae regi donauit, quia socius belli Mitridatici fuerat. Attalo et Polemini Paflagoniam reddidit. Aristarchum Colchis regem inposuit. Mox Itureos et Arabas uicit. Et cum uenisset in Syriam, Seleuciam uicinam Antiochiae ciuitatem libertate donauit, quod regem Tigranem non recepisset. Antiocensibus obsides reddidit. Aliquantum agrorum Damascensibus dedit, quo lucus ibi spatiosior fieret, delectatus loci amoenitate et aquarum abundantia. Inde ad Iudaeam transgressus est, Hierosolimam caput gentis obsedit non solum natura loci uerum etiam ingenti muro fossaque maxima munitam. Cum alias aliis legiones die nocteque succedere sine requie cogeret, uix tertio mense expugnauit. xiii milibus Iudaeorum occisis, coeteris in fidem acceptis, muros ciuitatis euerti aequarique solo imperauit, cuius circuitus quattuor milium passuum dicitur fuisse. Cumque aliquantos principes Iudaeorum securi percussisset, Hyrcano sacerdotium restituit, Aristobolum captiuum Romam duxit. Hoc bellum Orientis cum uiginti et duobus regibus sese gessisse ipse Pompeius narrauit. His gestis in Asiam se recepit et finem antiquissimo bello dedit.

15 Marco Tullio Cicerone oratore et Gneo Antonio consulibus anno Vrbis conditae sexcentesimo octogesimo nono Lucius Sergius Catilena, nobilissimi generis uir sed ingenii prauissimi, ad delendam patriam coniurauit cum quibusdam claris quidem sed audacibus uiris. A Cicerone Vrbe expulsus est. Socii eius deprehensi in carcere strangulati sunt. Ab Antonio altero consule Catilena ipse uictus proelio est et interfectus.

16 Sexcentesimo nonagesimo anno Vrbis conditae Decimo Iunio Silano et Lucio Murena consulibus Metellus de Creta triumphauit, Pompeius de bello piratico et Mitridatico. Nulla umquam pompa triumphi similis fuit. Ducti sunt ante eius currum filii Mitridatis, filius Tigranis et Aristobolus rex Iudaeorum, praelata est ingens pecunia et auri atque argenti infinitum. Hoc tempore nullum per orbem terrarum graue bellum erat.

17 Anno Vrbis conditae sexcentesimo nonagesimo tertio Gaius Iulius Caesar, qui postea imperauit, cum Lucio Bibulo consul est factus. Decreta est ei Gallia et Hylliricum cum legionibus denis. Primos uicit Heluetios qui nunc Sequani appellantur, deinde uincendo bella grauissima usque ad Oceanum Brittanicum processit. Expugnauit namque in ea Heluitios, Tulingos, Latobolos, Rauracos et Boios, ex quibus xlvii milia perempta sunt, coetera diffugerunt. Dein Ariouistum regem, cui auxiliabantur Arudes, Marcomones, Triboci, Wangiones, Nemetes, Eduses et Suebi, fugere conpulit duasque uxores eius totidemque filias coepit omnemque exercitum per quinquaginta milia passuum insatiabiliter cecidit. Post haec gentem Belgarum, cui adhaeserant Bellouagui cum sexaginta milibus armatorum, Suessones cum quinquaginta milibus, Neruii praeterea, quorum adeo indomita feritas erat ut numquam ad se mercatores accedere sinerent, hi nihilominus quinquaginta milia armatorum habentes, Atrepates etiam et Ambiani, Menappi, Caleti, Velocases, Velomandi, Atuatici, Condurses, Eburones, Cerosi, Cemani, qui uno nomine Germani uocantur, quorum omnium cum his, quos supra diximus, ducenta septuaginta duo milia fuisse referuntur. Hi cum repente e siluis erumpentes exercitum Caesaris perterritum in fugam uertissent, tandem hortatu Caesaris exercitus restitit eosque usque ad internitionem paene deleuit. Dehinc Titurius Albinus legatus Caesaris Aluercos Eburouices Lixouiosque incredibili caede deleuit. Publius Crassus alter legatus ex Aquitanis et Cantabris triginta et octo milia interfecit. Caesar rursus Germanos, qui Renum transierant et totas Gallias sibi subicere parabant, bello adhortus usque ad internicionem cecidit, quorum feruntur quadringenta quadraginta milia fuisse; deinde facto ponte Renum transgressus, Sueuos, maximam et ferocissimam gentem, quarum esse centum pagos multi prodidere, totamque Germaniam perterruit, mox in Galliam se recepit. Domuit autem annis nouem fere omnem Galliam quae inter Alpes, flumen Rodanum, Rhenum et Oceanum est et circuitu patet ad bis tricies centena milia passuum. Brittanis mox bellum intulit, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cognitum erat. Eos quoque uictos obsidibus acceptis stipendiarios fecit. Galliae autem tributi nomine annuum imperauit sestertium quadringenties, Germanosque trans Renum adgressus inmanissimis proeliis uicit. Inter tot successus ter male pugnauit: apud Aruernos semel praesens et absens a Germania bis; nam legati eius duo Titurius et Aurunculeius per insidias caesi sunt.

18 Circa eadem tempora anno Vrbis conditae sexcentesimo nonagesimo septimo, Marcus Licinnius Crassus collega Gnei Pompei Magni in consulatu secundo contra Parthos missus est, et cum circa Carras contra omen et auspicia dimicasset, a Surena Orodis regis duce uictus, ad postremum interfectus est cum filio clarissimo et praestantissimo iuuene. Reliquiae exercitus per Cassium quaestorem seruatae sunt, qui singulari animo perditas res tanta uirtute restituit, ut Persas rediens trans Eufraten crebris proeliis uinceret.

19 Hinc iam bellum ciuile successit execrandum et lacrimabile, quo praeter calamitates, quae in proeliis acciderunt, etiam populi Romani fortuna mutata est. Caesar enim rediens ex Gallia uictor coepit poscere alterum consulatum atque ita ut sine dubietate aliqua ei deferretur. Contradictum est a Marcello consule, a Vibulo, a Pompeio, a Catone, iussusque dimissis exercitibus ad Vrbem redire et ex Marcelli consulis auctoritate ad legiones, quae apud Luceriam erant, Pompeius cum imperio missus est. Propter quam iniuriam ab Arimino, ubi milites congregatos habebat, aduersum patriam cum exercitu uenit. Consules cum Pompeio senatusque omnis atque uniuersa nobilitas ex Vrbe fugit et in Greciam transiit. Apud Epyrum, Macedoniam, Achaiam, Pompeio duce, senatus contra Caesarem bellum parauit.

20 Caesar uacuam Vrbem ingressus dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit. Ibi Pompei exercitus ualidissimos et fortissimos cum tribus ducibus Lucio Afronio, Marco Petreio, Marco Barsone, superauit. Inde regressus Greciam transiit, aduersum Pompeium dimicauit. Primo proelio uictus est et fugatus; euasit tamen, quia nocte interueniente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar nec Pompeium scire uincere et illa tantum die se potuisse superari. Deinde in Thesalia apud Paleofarsacum productis utrimque ingentibus copiis dimicauerunt. Pompei acies habuit xl milia peditum, equites in sinistro cornu sexcentos, in dextro quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem, innumeros senatores, praetorios, consulares et qui magnorum iam bellorum uictores fuissent. Caesar in acie sua habuit peditum non integra xxx milia, equites mille.

21 Numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus ducibus conuenerant, totum terrarum orbem facile subacturae si contra barbaros ducerentur. Pugnatum tamen est ingenti contentione, cumque diu utrimque dubia sorte cederentur atque ex alia parte Pompeius inter hortandum diceret: «Parce ciuibus», nec tamen faceret, ex alia uero Caesar hoc faceret quod urgeret, dicens: «Miles, faciem feri», tandem uniuersus Pompei fugit exercitus castraque eius direpta sunt. Ipse fugatus Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat propter iuuenilem eius aetatem, acciperet auxilia. Qui fortunam magis quam amicitiam secutus occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrimas fudisse dicitur tanti uiri intuens caput et generi quondam sui.

22 Mox Caesar Alexandriam uenit. Ipsi quoque Ptolomaeus insidias parauit. Caesar ui insistentium hostium pressus scafam ascendit, qua mox pondere subsequentium grauata ac mersa per ducentos passus ad nauem una manu eleuata, qua chartas tenebat, natando peruenit. Mox nauali certamine pulsatus magna facilitate classem regiam aut depressit aut coepit. Alexandrinis petentibus regem reddidit, monitum ut amicitiam magis Romanam quam arma experiri studeret; qui tamen, ilico ut liber fuit, bellum intulit, sed continuo cum toto exercitu suo et ipse deletus est; nam uiginti milia hominum in eo bello caesa referuntur; duodecim milia cum septuaginta longis nauibus dedita, quingenti ex uictoribus cecidisse dicuntur. Rex ipse adulescens scafa exceptus, ut fugeret, multis insilentibus mersus necatusque est, corpus eius ad litus deuolutum indicio loricae aureae cognitum fuit. Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit Ptolomaei sorori, cum qua consuetudinem stupri habuerat, quae postea regio comitatu Vrbem ingressa est. Rediens inde Caesar Farnacem Mitridatis Magni filium, qui Pompeio in auxilium apud Thessaliam fuerat, rebellantem in Ponto et multas populi Romani prouincias occupantem, uicit acie, postea ad mortem coegit.

23 Inde Romam regressus tertio se consulem fecit cum Marco Aemilio Lepido, qui ei magister equitum dictatori ante annum fuerat. Inde in Africam profectus est, ubi infinita nobilitas cum Iuua Mauritaniae rege bellum reparauerat. Duces autem Romani erant Publius Cornelius Scipio ex genere antiquissimo Scipionis Africani, hic etiam socer Marci Pompei fuerat, Marcus Petreiusque Varus, Marcus Portius Cato, Lucius Cornelius Faustus Sullae dictatoris filius. Contra hos commisso proelio post multas dimicationes uictor fuit Caesar. Cato, Scipio, Petreius, Iuua ipsi se occiderunt. Faustus, Sullae quondam dictatoris filius, Pompei gener, a Caesare interfectus est.

24 Post annum Caesar Romam cum quattuor triumphis ingressus quarto se consulem fecit et statim ad Hispanias est profectus, ubi Pompei filii Gneus Pompeius et Sextus Pompeius ingens bellum praeparauerant. Multa proelia fuerunt, ultimum apud Mundam ciuitatem, in quo adeo Caesar paene uictus est, ut fugientibus suis se uoluerit occidere, ne post tantam rei militaris gloriam in potestatem adulescentium natus annos sex et quinquaginta ueniret. Denique reparatis suis uicit. Ex Pompei filiis maior occisus est, minor fugit.

25 Inde Caesar bellis ciuilibus toto orbe conpositis Romam rediit, agere insolentius coepit et contra consuetudinem Romanae libertatis. Cum ergo et honores ex sua uoluntate praestaret, qui a populo antea referebantur, nec senatui ad se uenienti adsurgeret aliaque regia et paene tyrannica faceret, coniuratum est in eum a sexaginta uel amplius senatoribus equitibusque Romanis. Praecipue fuerunt inter coniuratos duo Bruti ex eo genere Bruti qui primus Romae consul fuerat et reges expulerat, et Gaius Cassius et Seruilius Casca. Ergo Caesar, cum senatus die inter coeteros uenisset ad curiam, tribus et uiginti uulneribus confossus est. Vir, quo nullus umquam bellis magis enituit. Eius siquidem ductu undecies centum nonaginta et duo milia hostium caesa sunt, nam quantum bellis ciuilibus fuderit, noluit adnotare; signis conlatis quinquagies dimicauit, Marcum Marcellum solus supergressus, qui triginta nouem uicibus pari modo fuerat proeliatus. Ad hoc nullus celerius scripsit, nemo uelocius legit, quaternas etiam epistolas simul dictauit. Tantae fuit bonitatis, ut quos armis subegerat, clementia magis uicerit. Eodem tempore Romae tres simul exorti soles paulatim in eandem urbem coierunt; inter coetera portenta quae toto orbe facta sunt, bos in suburbano Romae ad arantem locutus est frustra se urgeri, non enim frumenta sed homines breui defuturos.

EXPLICIT LIBER SEXTVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER SEPTIMVS

INCIPIT LIBER SEPTIMVS

1 Anno Vrbis septingentesimo fere ac nono interfecto Caesare ciuilia bella reparata sunt. Percussoribus enim Caesaris senatus fauebat. Antonius consul partium Caesaris ciuilibus bellis obprimere eos conabatur. Ergo turbata re publica multa Antonius scelera committens a senatu hostis iudicatus. Missi ad eum persequendum duo consules Pansa et Hyrtius et Octauianus adulescens annos xvii natus, patre Octauio senatore genitus, maternum genus ab Aenea per Iuliam familiam sortitus, Caesaris nepos, quem ille testamento heredem reliquerat et nomen suum ferre iusserat. Hic est qui postea Augustus est dictus et rerum potitus. Quare profecti contra Antonium tres duces uicerunt eum apud Mutinam. Euenit tamen ut uictores consules ambo morerentur. Quare tres exercitus uni Caesari Augusto paruerunt.

2 Fugatus Antonius amisso exercitu confugit ad Lepidum, qui Caesaris magister equitum fuerat et tum militum copias grandes habebat. A quo susceptus est. Mox Lepido operam dante Caesar pacem cum Antonio fecit et quasi uindicaturus patris sui mortem, a quo per testamentum fuerat adoptatus, Romam cum exercitu profectus, extorsit ut sibi uicesimo anno consulatus daretur, senatum proscripsit, cum Antonio ac Lepido rem publicam armis tenere coepit. Per hos etiam Cicero orator occisus est multique alii nobiles.

3 Interea Brutus et Cassius interfectores Caesaris ingens bellum mouerunt. Erant enim per Macedoniam et Orientem multi exercitus, quos occupauerant. Profecti sunt igitur contra eos Caesar Octauianus Augustus et Marcus Antonius; remanserat enim ad defendendam Italiam Lepidus; apud Philippos, Macedoniae urbem, contra eos pugnauerunt. Primo proelio uicti sunt Antonius et Caesar, periit tamen dux nobilitatis Cassius, secundo Brutum et infinitam nobililatem, quod cum illis bellum gesserat, uictam interfecerunt. Ac sic inter eos diuisa est res publica, ut Augustus Hispanias, Gallias et Italiam teneret, Antonius Asiam, Pontum, Orientem. Sed in Italia L. Antonius consul bellum ciuile commouit, frater eius qui cum Caesare contra Brutum et Cassium dimicauerat. Is apud Perusium, Tusciae ciuitatem, uictus et captus est, neque occisus.

4 Interim a Sexto Pompeio, Gnei Pompei filio, ingens bellum in Sicilia commmotum est, his qui superfuerant ex partibus Bruti Cassiique ad eum confluentibus. Bellatum per Caesarem Augustum Octauianum et Marcum Antonium aduersus Sextum Pompeium est. Pax postremo conuenit.

5 Eo tempore Marcus Agrippa in Aquitania rem prospere gessit. Et Lucius Bentilius Bassus inrumpentes in Syriam Persas tribus proeliis uicit. Pastorum, regis Orodis filium, interfecit eo ipso die quo olim Orodis Persarum rex per ducem Surenam Crassum occiderat. Hic primus de Parthis iustissimum triumphum Romae egit.

6 Interim Pompeius pacem rupit et nauali proelio uictus fugiens ad Asiam interfectus est. Antonius, qui Asiam et Orientem tenebat, repudiata sorore Caesaris Augusti Octauiani, Cleopatram reginam Aegypti duxit uxorem. Contra Persas etiam ipse pugnauit. Primis eos proeliis uicit, regrediens tamen fame et pestilentia laborauit et, cum instarent Parthi fugienti, ipse pro uicto recessit.

7 Hic quoque ingens bellum ciuile commouit cogente uxore Cleopatra regina Aegypti, dum cupiditate muliebri optat etiam in Vrbe regnare. Victus est ab Augusto nauali pugna clara et inlustri apud Actium, qui locus in Epyro est, ex qua fugit in Aegyptum, et desperatis rebus, cum omnes ad Augustum transirent, ipse se interemit. Cleopatra exornata diuersis ornamentis ad Caesarem uenit sperans eum, ut coeteros, sua specie ad libidinem inlicere; sed ille se intra pudicitiam coartans, ad eius concupiscentiam minime inflexus, eam mox custodiri mandauit; quae custodia elapsa in pretioso sepulchro iuxta Antonium suum se conlocans, sibi aspidem admisit et ueneno eius extincta est. Aegyptus per Octauianum Augustum imperio Romano adiecta est praepositusque ei Gneus Cornelius Gallus. Hunc primum Aegyptus Romanum iudicem habuit.

8 Ita bellis toto orbe confectis Octauianus Augustus Romam rediit duodecimo anno quam consul fuerat. Ex eo rem publicam per quadraginta et quattuor annos solus obtinuit, ante enim duodecim annis cum Antonio et Lepido tenuerat. Denique cum de Oriente uictor reuersus esset Vrbemque triplici triumpho ingressus esset, tunc primum Augustus, eo quod rem publicam auxerit, consalutatus est atque ex tunc summam rerum potestatem, quam Greci monarchiam uocant, adeptus est. His diebus trans Tiberim de taberna meritoria fons olei e terra exundauit ac per totum diem largissimo riuo fluxit significans ex gentibus gratiam Christi. Tunc etiam circulus ad speciem caelestis arcus circa solem apparuit. Igitur cum quadragesimo secundo anno firmissimam uerissimamque pacem Caesar composuisset, Christus dominus in Bethleem natus est, cuius aduentui pax ista famulata est.

9 Non ullo tempore ante Caesarem magis Romana res floruit. Nam exceptis ciuilibus bellis, in quibus inuictus fuit, Romano adiecit imperio Aegyptum, Cantabriam, Delmatiam saepe ante uictam sed penitus tunc subactam, Pannoniam, Aquitaniam, Illyricum, Retiam, Vindilicos et Talassos in Alpibus, omnes Ponti maritimas ciuitates, in his nobilissimas Bosforum et Ponticappadocem. Vicit autem proeliis Dagos. Germanorum ingentes copias cecidit, ipsos quoque trans Aluem fluuium summouit, qui in barbarico longe ultra Renum est. Hoc tamen bellum per Drusum priuignum suum administrauit, sicut per Tyberium, priuignum alterum, Pannonicum, quo bello cccc captiuorum milia ex Germania transtulit et supra ripam Reni in Gallia conlocauit. Armeniam a Parthis recepit. Obsides, quod nulli antea, Persae ei dederunt. Reddiderunt etiam signa Romana, quae Crasso uicto ademerant.

10 Scythae et Indi, quibus antea Romanorum nomen incognitum fuerat, munera et legatos ad eum miserunt. Galatia quoque sub hoc prouincia facta est, cum antea regnum fuisset, primusque eam Marcus Lollius pro praetore administrauit. Tanto autem amore etiam apud barbaros fuit, ut reges populi Romani amici in honorem eius conderent ciuitates, quas Caesareas nominarent, sicut in Mauritania a rege Iuua et in Palaestina, quae nunc urbs est clarissima. Multi autem reges ex regnis suis uenerunt, ut ei obsequerentur, et habitu Romano togati scilicet ad uehiculum uel equum ipsius cucurrerunt.

Adeo denique turbas, bella, simultates execratus est, ut nisi iustis de causis numquam genti cuiquam bellum indixerit, iactantisque esse ingenii et leuissimi dicebat ardore triumphandi et ob lauream coronam, id est folia infructuosa, in discrimen per incertos euentus certaminum securitatem ciuium praecipitare, neque imperatori bono quicquam minus quam temeritatem congruere, satis celeriter fieri quicquid commode gereretur, armaque nisi maioris emolumenti spe nequaquam mouenda esse, ne compendio tenui, iactura graui, petita uictoria similis sit hamo aureo piscantibus, cuius abrupti amissique detrimentum nullo capturae lucro pensari potest. Auunculi quoque inuentum uehementer arguebat, qui milites commilitones nouo blandoque more appellans, dum adfectat carior fieri, auctoritatem principis emolliuerat. Denique erga ciues clementissime uersatus est, in amicos fidus extitit, quorum praecipui erant ob taciturnitatem Mecenas, ob patientiam laboris modestiamque Agrippa; diligebat praeterea Virgilium Flaccumque poetas. Rarus quidem ad recipiendas amicitias, ad retinendas constantissimus. Liberalibus studiis praesertim eloquentiae intantum incumbens, ut nullus, ne in procinctu quidem, laberetur dies, quin legeret, scriberet, declamaret.

Auxit ornauitque Romam aedificiis multis isto glorians dicto: «Vrbem latericiam repperi, relinquo marmoream». Fuit mitis, gratus, ciuilis animi et lepidi, corpore toto pulcher, sed oculis magis, quorum aciem clarissimorum siderum modo uibrans libenter accipiebat cedi ab intendentibus tamquam solis radiis aspectui suo; a cuius facie dum quidam miles oculos auerteret et interrogaretur ab eo cur ita faceret, respondit: «Quia fulmen oculorum tuorum ferre non possum». Nec tamen uir tantus uitiis caruit; fuit enim paululum inpatiens, leniter iracundus, occulte inuidus, palam factiosus, porro autem dominandi supra quam aestimari potest cupidissimus, studiosus aleae lusor; cumque esset cibi ac uini multum, aliquatenus uero somni abstinens, seruiebat tamen libidini usque ad probrum uulgaris famae; nam inter duodecim catamitos totidemque puellas accubare solitus erat. Abiecta quoque uxore Scribonia, amore alienae coniugis possessus, Liuiam quasi marito concedente sibi coniunxit; cuius Liuiae iam erant filii Tiberius et Drusus. Cumque esset luxuriae seruiens, erat tamen eiusdem uitii seuerissimus ultor, more hominum qui in ulciscendis uitiis, quibus ipsi uehementer indulgent, acres sunt.

Annos septem et septuaginta ingressus Nolae morbo interiit, quamquam alii scribant dolo Liuiae extinctum, metuentis ne, quia priuignae filium Agrippam, quem odio nouercali in insulam religauerat, reduci compererat, eo summam rerum adepto, poenas daret. Igitur mortuum seu necatum multis nouisque honoribus senatus censuit decorandum; nam, praeter id quod antea patrem patriae dixerat, templa tam Romae quam per urbes celeberrimas ei consecrauit cunctis uulgo iactantibus: «Vtinam aut non nasceretur aut non moreretur!» Vir qui non inmerito ex maxima parte deo similis est putatus; neque enim facile ullus eo aut in bellis felicior fuit aut in pace moderatior. Quadraginta quattuor annis, quibus solus gessit imperium, ciuilissime uixit, in cunctos liberalissimus, in amicos fidelissimus, quos tantis euexit honoribus ut paene aequaret fastigio suo.

Imperauit annos quinquaginta et sex, duodecim cum Antonio, quadraginta uero et quattuor solus; qui certe numquam aut rei publicae ad se potentiam traxisset aut tam diu ea potiretur, nisi magnis naturae et studiorum bonis abundasset. Rem publicam beatissimam Tiberio successori reliquid, qui priuignus ei, mox gener, postremo adoptatione filius fuerat.

11 Iste quia Claudius Tiberius Nero dicebatur, eleganter a iocularibus Caldius Biberius Mero ob uinolentiam nominatus est. Satis prudens in armis satisque fortunatus ante sumptum imperium sub Augusto fuit, ut non inmerito rei publicae dominatus ei committeretur. Inerat ei scientia litterarum multa, eloquio clarior, sed ingenio pessimo, truci, auaro, insidioso, simulans ea se uelle quae nollet, his quasi infensus quibus consultum cupiebat, his uero quos oderat quasi beniuolus apparens, repentinis responsionibus aut consiliis melior quam meditatis. Nusquam ipse pugnauit, bella per legatos gessit suos. Quosdam reges ad se per blanditias euocatos numquam remisit, in quibus Archelaum Cappadocem, cuius etiam regnum in prouinciae formam redegit et maximum ciuitatem appellari nomine suo iussit, quae nunc Caesarea dicitur, cum Mazaga antea diceretur. Hic tertio et uicesimo imperii anno, aetatis septuagesimo octauo, cum inmani furore insontes, noxios, suos pariter externosque puniret, resolutis militiae artibus, Armenia per Parthos, Moesia a Dacis, Pannonia a Sarmatis, Gallia a finitimis gentibus direptae sunt. Ipse ingenti omnium gaudio mortuus est in Campania. Huius imperii quinto decimo anno dominus Iesus Christus praedicationis suae sumpsit initium, octauo quoque et decimo eiusdem anno Iesus Christus filius Dei pro nobis sese morti offerens crucifixus est.

12 Successit Tiberio Gaius Caesar cognomento Galicula, Drusi priuigni Augusti et ipsius Tiberii nepos, sceleratissimus et qui etiam Tiberii dedecora purgauerit. Bellum contra Germanos suscepit et ingressus Suauiam nihil strenue fecit. Stupra sororibus intulit, ex una etiam natam filiam cognouit. Cum aduersum cunctos ingenti auaritia, libidine, crudelitate saeuiret, interfectus in palatio est anno aetatis suae xxxix, imperii tertio, mense decimo dieque octauo.

13 Post hunc Claudius fuit, patruus Galiculae, Drusi qui apud Moguntiacum monumentum habet filius, cuius Galicula nepus erat. Hic medie imperauit, multa gerens tranquille atque moderate, quaedam crudeliter et insulse. Brittanis intulit bellum, quo nullus Romanorum post Gaium Caesarem attigerat, eaque deuicta per Gneum Sentium et Aulum Plautium, inlustres et nobiles uiros, triumphum celebrem egit. Quasdam insulas etiam ultra Brittanias in Oceano positas imperio Romano addidit, quae appellantur Orcades, filio autem suo Brittanici nomen inposuit. Tam ciuilis autem circa quosdam amicos extitit, ut etiam Plautum nobilem uirum, qui expeditione Brittanica multa egregie fecerat, triumphantem ipse prosequeretur et conscendenti Capitolium leuus incederet. Vixit annos iiii et lx, imperauit xiiii. Post mortem consecratus est diuusque appellatus.

14 Successit huic Nero, Galiculae auunculo suo simillimus, qui Romanum imperium et deformauit et minuit, inusitatae luxuriae sumptuumque, ut qui exemplo Gai Galiculae in calidis et frigidis lauaret unguentis, retibus aureis piscaretur, quae blattinis funibus extrahebat. Infinitam senatus partem interfecit; bonis omnibus hostis fuit. Ad postremum se tanto dedecore prostituit, ut et saltaret et cantaret in scaena cytharedico habitu uel tragico. Parricidia multa commisit, fratre, uxore, matre interfectis. Vrbem Romam incendit, ut spectaculi eius imaginem cerneret quale olim Troia capta arserat. In re militari nihil omnino ausus, Britanniam paene amisit. Nam duo sub eo nobilissima oppida capta illic atque euersa sunt. Armeniam Parthi sustulerunt legionesque Romanas sub iugum miserunt. Duae tamen sub eo prouinciae factae sunt, Pontus Polemoniacus concedente rege Polemone et Alpes Cottio rege defuncto.

15 Per haec Romanae urbi execrabilis ab omnibus simul destitutus et a senatu hostis iudicatus; cum quaereretur ad poenam, quae poena erat talis, ut nudus per publicum ductus furca capite eius inserta uirgis usque ad mortem caederetur atque ita praecipitaretur saxo, e palatio fugit et in suburbano se liberti sui, quod est inter Salariam et Nomentanam uiam ad quartum Vrbis miliarium, interfecit. Aedificauit Romae termas, quae ante Neronianae dictae, nunc Alexandrinae appellantur. Obiit xxxi aetatis anno, imperii quarto decimo, atque in eo omnis Augusti familia consumpta est. Denique omnibus flagitiis suis etiam hoc addidit, quod sanctos Dei apostolos Petrum Paulumque trucidauit.

16 Huic Seruius Galba successit antiquissimae nobilitatis senator, cum septuagesimum et tertium annum ageret aetatis, ab Hispanis et Gallis imperator electus, mox ab uniuerso exercitu libenter acceptus. Nam priuata eius uita insignis fuerat militaribus et ciuilibus rebus. Saepe consul, saepe pro consule, frequenter dux grauissimis bellis. Huius breue imperium et quod bona haberet exordia, nisi ad seueritatem propensior uideretur. Insidiis Othonis occisus est imperii mense septimo. Iugulatus in foro Romae sepultusque in hortis suis, qui sunt Aurelia uia non longe ab urbe Roma.

17 Lucius Otho, occiso Galba, inuasit imperium, materno genere nobilior quam paterno, neutro tamen obscuro. In priuata uita mollis et Neronis familiaris, in imperio documentum sui non potuit ostendere. Nam, cum hisdem temporibus quibus Otho Galbam occiderat, etiam Vitellius factus esset a Germanicianis exercitibus imperator, bellum contra eum suscepto cum apud Betriacum in Italia leui proelio uictus esset, ingentes tamen copias ad bellum haberet, sponte semet occidit Petentibus militibus ne tam cito de belli desperaret euentu, cum tanti se non esse dixisset ut propter eum bellum ciuile oriretur, uoluntaria morte obiit tricesimo et octauo aetatis anno, nonagesimo et quinto imperii die.

18 Dein Vitellius imperio potitus est, familia honorata magis quam nobili. Nam pater eius non admodum clare natus tres tamen ordinarios gesserat consulatus. Hic cum multo dedecore imperauit et graui saeuitia notabilis, praecipue ingluuie et uoracitate, quippe cum de die saepe quarto uel quinto feratur epulatus. Notissima certe cena memoriae mandata est, quam ei Vitellius frater exhibuit, in qua super ceteros sumptus duo milia piscium, septem milia auium adposita traduntur. Hic cum Neroni similis esse uelit atque id adeo prae se ferret, ut etiam exsequias Neronis, quae humiliter sepultae fuerant, honoraret, a Vespasiani ducibus occisus est, interfecto in Vrbe prius Sabino Vespasiani imperatoris fratre, quem cum Capitolio incendit. Interfectus autem est magno dedecore: tractus per urbem Romam publice nudus, erecta coma et capite ei subiecto ad mentum gladio stercore inuoluto et pectus ab omnibus obuiis appetitus, postremo iugulatus et in Tyberim deiectus etiam communi caruit sepultura. Periit autem aetatis anno septimo et quinquagesimo, imperii mense octauo et die uno.

19 Vespasianus huic successit, factus apud Palestinam imperator, princeps obscure quidem natus, sed optimis comparandus, priuata uita inlustris, ut qui a Claudio in Germaniam et deinde in Brittaniam missus tricies et bis cum hoste conflixerit, duas ualidissimas gentes, uiginti oppida, insulam Vectam Brittaniae proximam imperio Romano adiecerit. Romae se in imperio moderatissime gessit. Pecuniae tantum auidior fuit, ita ut eam nullis iniuste auferret. Quam cum omni diligentiae prouisione colligeret, tamen studiosissime largiebatur, praecipue indigentibus. Nec facile ante eum cuiusquam principis uel maior est liberalitas conperta uel iustior. Placidissimae lenitatis, ut qui maiestatis quoque contra se reos non facile punierit ultra exilii poenam. Sub hoc Iudaea Romano accessit imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilissima Palestinae. Achaiam, Liciam, Rodum, Bizantium, Samum, quae liberae ante id tempus fuerant, item Trachiam, Ciliciam, Commaginem, quae sub regibus amicis egerant, in prouinciarum formam redegit.

20 Offensarum et inimicitiarum inmemor fuit, conuicia a causidicis et philosophis in se dicta leuiter tulit, diligens tamen coercitor disciplinae militaris. Hic cum filio Tito de Hierosolymis triumphauit. Per haec cum senatui, populo, postremo cunctis amabilis ac iocundus esset, profluuio uentris extinctus est in uilla propria circa Sabinos, annum agens aetatis sexagesimum nonum, imperii nonum et diem septimum, atque inter diuos relatus est. Genituram filiorum ita cognitam habuit, ut cum multae contra eum coniurationes fierent, quas patefactas ingenti dissimulatione contempsit, in senatu dixit aut filios sibi successuros aut neminem.

21 Huic Titus filius successit, qui et ipse Vespasianus est dictus, uir omnium uiriutum genere mirabilis, adeo ut amor et deliciae humani generis diceretur, facundissimus, bellicosissimus, moderatissimus. Causas Latine egit, poemata et tragoedias Grece conposuit. In oppugnatione Hierosolymorum sub patre militans duodecim propugnatores duodecim sagittarum ictibus confixit. Romae tantae ciuilitatis in imperio fuit, ut nullum omnino puniret, conuictos aduersum se coniurationis dimisit et in eadem familiaritate quam antea habuerit. Facilitatis et liberalitatis tantae fuit, ut cum nulli quicquam negaret et ab amicis reprehenderetur, responderit nullum tristem debere ab imperatore discedere; praeterea cum quadam die in cena recordatus fuisset nulli se illo die quicquam praestitisse, dixerit: «Amici, hodie diem perdidi». Hic Romae amphitheatrum aedificauit et quinque milia ferarum in dedicatione eius occidit. Per haec inusitato fauore dilectus, morbo periit in ea, qua pater, uilla post biennium et menses octo, dies uiginti, quam imperator erat factus, aetatis anno altero et quadragesimo. Tantus luctus eo mortuo publicus fuit, ut omnes tamquam in propria doluerint orbitate. Senatus, obitu ipsius circa uesperam nuntiato, nocte inrupit in curiam et tantas ei mortuo laudes gratiasque congessit, quantas nec uiuo umquam egerat nec praesenti. Inter diuos relatus est.

22 Domitianus mox accepit imperium, frater ipsius iunior, Neroni aut Galiculae aut Tyberio similior quam patri aut fratri suo. Primis tamen annis moderatus in imperio fuit, mox ad ingentia uitia progressus libidinis, iracundiae, crudelitatis, auaritiae tantum in se odii concitauit, ut merita et patris et fratris aboleret: interfecit nobilissimos e senatu, dominum se et deum primus appellari iussit, nullam sibi nisi auream aut argenteam statuam in Capitolio passus est poni, consobrinos suos interfecit. Superbia quoque in eo execrabilis fuit. Expeditiones quattuor habuit, unam aduersus Sarmatas, alteram aduersus Catthos, duas aduersus Dacos. De Dacis Catthisque duplicem triumphum egit, de Sarmatis solam lauream usurpauit. Multas tamen calamitates isdem bellis passus est; nam in Sarmatia legio eius cum duce interfecta est et a Dacis Oppius Sabinus consularis et Cornelius Furcus praefectus praetorio cum magnis exercitibus occisi sunt. Romae quoque multa opera fecit, in his Capitolium et Forum transitorium, Diuorum Porticus, Isium ac Serapeum et Stadium. Verum cum ob scelera uniuersis exosus esse coepisset, interfectus est suorum coniuratione in palatio, anno aetatis tricesimo quinto, imperii quinto decimo. Funus eius ingenti dedecore per bispelliones exportatum et ignobiliter est sepultum.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER SEPTIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER OCTAVVS

INCIPIT LIBER OCTAVVS

1 Anno octingentesimo et quinquagesimo ab Vrbe condita, Vetere et Valente consulibus, res publica ad prosperrimum statum rediit, bonis principibus ingenti felicitate commissa. Domitiano enim, exitiabili tyranno, Nerua successit, ut in priuata uita moderatus et strenuus, nobilitatis mediae. Qui senex admodum, operam dante Petronio Secundo praefecto praetorio, item Parthenio interfectore Domitiani, imperator est factus. Aequissimum se et ciuilissimum praebuit. Rei publicae diuina prouisione consuluit Traianum adoptando. Mortuus est Romae post annum et quattuor menses imperii sui ac dies octo, aetatis septuagesimo et altero anno, atque inter diuos relatus est.

2 Successit ei Vlpius Crinitus Traianus, natus Italicae in Hispania, familia antiqua magis quam clara. Nam pater eius primum consul fuit. Imperator autem apud Agrippinam in Gallis factus est. Rem publicam ita administrauit ut omnibus principibus merito praeferatur, inusitatae ciuilitatis et fortitudinis. Romani imperii, quod post Augustum defensum magis fuerat quam nobiliter ampliatum, fines longe lateque diffudit. Vrbes trans Renum in Germania reparauit. Daciam, Decibalo uicto, subegit, prouincia trans Danubium facta in his agris quos Taifali nunc, Victoali et Teruingi habent. Ea prouincia decies centena milia passuum in circuitu tenuit.

3 Armeniam, quam occupauerant Parthi, recepit Farmatosyrie occiso qui eam tenebat. Albanis regem dedit. Hiberorum regem et Sauromatarum et Bosporanorum et Arabum et Osdroenorum et Colchorum in fidem accepit. Carduenos, Marcomedos occupauit et Antemusium, magnam Persidis regionem, Seleuciam et Tesifontem, Babylonem, Messenios uicit ac tenuit. Vsque ad Indiae fines et mare Rubrum accessit atque ibi tres prouincias fecit, Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam, cum his gentibus quae Madenam adtingunt. Arabiam postea in prouinciae formam redegit. In mari Rubro classem instituit, ut per eam Indiae fines uastaret.

4 Gloriam tamen militarem ciuilitate et moderatione superauit, Romae et per prouincias aequalem se omnibus exhibens, amicos salutandi causa frequentans uel egrotantes uel cum festos dies habuisset, conuiuia cum isdem indiscreta uicissim habens, saepe in uehiculis eorum sedens, nullum senatorum laedens, nihil iniustum ad augendum fiscum agens, liberalis in cunctos, publice priuatimque ditans omnes et honoribus augens quos uel mediocri familiaritate cognouisset, orbem terrarum aedificans, multas inmunitates ciuitatibus tribuens, nihil non tranquillum et placidum agens, adeo ut omni eius aetate unus senator damnatus sit atque his tamen per senatum ignorante Traiano. Ob haec per orbem terrarum deo proximus nihil non uenerationis meruit et uiuus et mortuus.

5 Inter alia dicta hoc ipsius fertur egregium: amicis enim culpantibus quod nimium circa omnes communis esset, respondit: talem se imperatorem esse priuatis, quales esse sibi imperatores priuatus optasset. Post ingentem igitur gloriam belli domique quaesitam e Perside rediens apud Seleuciam Isauriae profluuio uentris extinctus est. Obiit autem aetatis anno sexagesimo tertio, mense uno, die quarto, imperii nono decimo, mense sexto, die quinto decimo. Inter diuos relatus est. Solus omnium intra Vrbem sepultus est; ossa conlata in urnam auream in foro quod aedificauit sub columna posita sunt, cuius altitudo cxl pedes habet. Huius tantum memoriae delatum est, ut usque ad nostram aetatem non aliter in senatu principibus adclametur, nisi «felicior Augusto, melior Traiano». Adeo in eo gloria bonitatis optinuit, ut uel adsentantibus uel uere laudantibus occasionem magnificentissimi praestet exempli.

6 Defuncto Traiano Aelius Adrianus creatus est princeps, sine aliqua quidem uoluntate Traiani, sed operam dante Plotina Traiani uxore; nam eum Traianus quamquam consobrinae suae filium uiuus noluerat adoptare. Natus et ipse Italicae in Hispania. Qui Traiani gloriae inuidens statim prouincias tres reliquid, quas Traianus addiderat, id est Suriam et Mesopotamiam, Armeniam, reuocauit exercitus ac finem imperii esse uoluit Eufraten. Idem de Dacia facere conantem amici deterruerunt, ne multi ciues Romani barbaris traderentur, propterea quia Traianus uicta Dacia ex toto orbe Romano infinitas eo copias hominum transtulerat ad agros et urbes colendas; Daciae enim diuturno bello Deciuali res fuerant exhaustae.

7 Pacem tamen omni imperii sui tempore habuit, semel tantum per praesidem dimicauit. Orbem Romanum circumiit; multa aedificauit. Facundissimus Latino sermone, Greco eruditissimus fuit. Non magnam clementiae gloriam habuit; diligentissimus tamen circa aerarium et militum disciplinam. Obiit in Campania maior sexagenario, imperii anno uicesimo primo, mense decimo, die uicesimo. Senatus ei tribuere noluit diuinos honores; tamen cum successor ipsius Titus Aurelius Antonius Fuluius hoc uehementer exigeret et uniuersi senatores palam resisterent, tandem optinuit.

8 Ergo Adriano successit Marcus Antonius Fuluius Boionius, isdem etiam Pius nominatus, genere claro sed non admodum uetere, uir insignis et qui merito Numae Pompilio conferatur, ita ut Romulo Traianus aequetur. Vixit ingenti honestate priuatus, maior in imperio, nulli aceruus, cunctis benignus, in re militari moderata gloria defendere magis prouincias quam amplificare studens, uiros aequissimos ad administrandam rem publicam quaerens, bonis honorem habens, improbos sine aliqua aceruitate detestans, regibus amicis uenerabilis non minus quam terribilis, adeo ut barbarorum plurimae nationes depositis armis ad eum controuersias suas litesque deferrent sententiaeque parerent. Hic ante imperium ditissimus opes quidem omnes suas stipendiis militum et circa amicos liberalitatibus minuit, uerum aerarium opulentum reliquid. Pius propter clementiam dictus est. Obiit apud Orium uillam suam miliario ab Vrbe duodecimo, uitae anno septuagesimo septimo, imperii uicesimo tertio, atque inter diuos relatus est et merito consecratus.

9 Post hunc imperauit Marcus Antonius Verus, haud dubie nobilissimus, quippe cum eius origo paterna a Numa Pompilio, materna a Solentino rege penderet, et cum eo Lucius Annius Antonius Seuerus. Tumque primum Romana res publica duobus aequo iure imperium administrantibus paruit, cum usque ad eum singulos semper habuisset Augustos.

10 Hi et genere inter se coniuncti fuerunt et adfinitate. Nam Verus Annius Antonius gener Antonini Pii fuit per uxorem Galeriam Faustinam iuniorem, consobrinam suam. Hi bellum contra Parthos gesserunt, qui post uictoriam Traiani tum primum rebellauerant. Verus Antonius ad id profectus est. Qui Antiochiae et circa Armeniam agens multa per duces suos et ingentia patrauit; Seleuciam Assyriae urbem nobilissimam cum cccctis milibus hominum coepit; Parthicum triumphum reuexit. Cum fratre eodemque socero triumphauit. Obiit tamen in Venetia, cum a Concordia ciuitatem Altinum proficisceretur et cum fratre in uehiculo sederet, subito sanguine ictus, casu morbi quem Greci apoplexin uocant. Vir ingenii parum ciuilis, reuerentia tamen fratris nihil umquam atrox ausus. Cum obisset undecimo imperii anno, inter deos relatus est.

11 Post eum Antoninus solus rem publicam tenuit, quem mirari facilius quisquam quam laudare possit. A principio uitae tranquillissimus, adeo ut ab infantia quoque uultum nec ex gaudio nec ex merore mutauerit. Philosophiae deditus Stoicae, ipse etiam non solum uitae moribus, sed etiam eruditione philosophus. Tantae admirationis adhuc iuuenis, ut eum successorem parauerit Adrianus relinquere, adoptato tamen Antonino Pio generum ei idcirco esse uoluerit, ut hoc ordine ad imperium perueniret.

12 Institutus est ad philosophiam per Apollonium Calcedonem, ad scientiam litterarum Grecarum per Chaeronensem Plutarchi nepotem, Latinas autem eum litteras Fronto orator nobilissimus docuit. Hic cum omnibus Romae aequo iure egit, ad nullam insolentiam elatus est imperii fastigio, liberalitatis promptissimae. Prouincias ingenti benignitate moderatione tractauit. Contra Germanos eo principe res feliciter gestae sunt. Bellum ipse unum gessit Marcomannicum, sed quantum nulla memoria fuit, adeo ut Punicis conferatur. Nam eo grauius est factum, quod uniuersi exercitus Romani perierant; sub hoc enim tantus casus pestilentiae fuit, ut post uictoriam Persicam Romae ac per Italiam prouinciasque maximas hominum pars, militum omnes fere copiae languore defecerint.

13 Ingenti ergo labore et moderatione, cum apud Carnuntum iugi triennio perseuerasset, bellum Marcomannicum confecit, quod cum his Quadi, Wandali, Sarmatae, Sueui atque omnis barbaria commouerat, multa hominum milia interfecit, ac Pannoniis seruitio liberatis Romae rursus cum Commodo Antonino filio suo, quem iam Caesarem fecerat, triumphauit. Ad huius belli sumptum, cum aerario exhausto largitiones nullas haberet neque indicere prouincialibus aut senatui aliquid uellet, instrumentum regii cultus, facta in foro diui Traiani sectione, distraxit, uasa aurea, pocula christallina et murrina, uxoriam ac suam sericam et auream uestem, multa ornamenta gemmarum, ac per duos continuo menses uenditio habita est multumque auri redactum. Post uictoriam tamen emptoribus pretia restituit qui reddere comparata uoluerunt, molestus nulli fuit qui maluit semel empta retinere.

14 Hic permisit uiris clarioribus ut conuiuia eodem cultu quo ipse et ministris similibus exhiberent. In editione munerum post uictoriam adeo magnificus fuit, ut centum simul leones exhibuisse tradatur. Cum igitur fortunatam rem publicam et uirtute et mansuetudine reddidisset, obiit octauo decimo anno imperii, uitae sexagesimo primo, et omnibus certatim adnitentibus inter diuos relatus est.

15 Huius successor Lucius Antoninus Commodus nihil paternum habuit, nisi quod contra Germanos feliciter et ipse pugnauit. Septembrem mensem ad nomen suum transferre conatus est, ut Commodus diceretur. Sed uxoria obscenitate deprauatus gladiatoriis armis saepissime in ludo, deinceps etiam in amphiteatro cum huiusmodi hominibus dimicauit. Obiit morte subita atque adeo ut strangulatus uel ueneno interfectus putetur, cum annis xii post patrem et viii mensibus imperasset, tanta execratione omnium ut hostis generis humani etiam mortuus iudicaretur.

16 Huic successit Pertinax grandeuus et qui septuagenariam attigisset aetatem, praefecturam Vrbi tum agens, ex senatus consulto imperare iussus. Octogesimo die imperii praetorianorum militum seditione et Iuliani scelere occisus est.

17 Post eum Saluius Iulianus rem publicam inuasit, uir nobilis et iure peritissimus, nepos Saluii Iuliani qui sub diuo Adriano perpetuum conposuit edictum. Victus est a Seuero apud Miluium pontem, interfectus in palatio. Vixit mensibus septem postquam coeperat imperare.

18 Hinc imperii Romani administrationem Septimius Seuerus accepit, oriundus ex Africa, prouincia Tripolitana, oppido Lepci. Solus omni memoria et ante et postea ex Africa imperator fuit. Hic primum fisci aduocatus, mox militaris tribunus, per multa deinde et uaria officia atque honores usque ad administrationem totius rei publicae uenit. Pertinacem se appellari uoluit in honore eius Pertinacis qui a Iuliano fuerat occisus. Parcus admodum fuit, natura saeuus. Bella multa et feliciter gessit. Pescennium Nigrum, qui in Aegypto et Suria rebellauerat, apud Cizicum interfecit. Parthos uicit et Arabas interiores et Azabenos; Arabas eo usque superauit, ut etiam prouinciam ibi faceret; idcirco Parthicus, Arabicus, Azabenicus dictus est. Multa toto orbe Romano reparauit. Sub eo etiam Glodius Albinus, qui in occidendo Pertinace socius fuerat Iuliano, Caesarem se in Gallia fecit uictusque apud Lugdunum et interfectus.

19 Seuerus tamen praeter bellicam gloriam etiam ciuilibus studiis clarus fuit et litteris doctus, philosophiae scientiam ad plenum adeptus. Nouissimum bellum in Brittania habuit, utque receptas prouincias omni securitate muniret, uallum per xxxii passuum milia a mari ad mare deduxit. Decessit Euoraci admodum senex, imperii anno sedecimo, mense tertio. Diuus appellatus est. Nam filios duos successores reliquid, Bassianum et Getam, sed Bassiano Antonini nomen a senatu uoluit inponi; itaque dictus est Marcus Aurelius Antoninus Bassianus patrique successit. Nam Geta hostis publicus iudicatus confestim periit.

20 Marcus igitur Aurelius Antoninus Bassianus, idemque Caracalla, morum fere paternorum fuit, paulo asperior et minax. Opus Romae egregium fecit lauacri, quae Antonianae appellantur, nihil praeterea memorabile. Impatientis libidinis, qui nouercam suam Iuliam uxorem duxerit. Defunctus est in Osdroena apud Edessam moliens aduersum Parthos expeditionem, anno imperii sexto, mense secundo, uix egressus quadragesimum tertium annum. Funere publico elatus est.

21 Deinde Opilius Macrinus, qui praefectus praetorio erat, cum filio Diadumeno facti imperatores, nihil memorabile ex temporis breuitate gesserunt. Nam imperium eorum duum mensuum et unius anni fuit. Seditione militari ambo pariter occisi sunt.

22 Creatus est post hos Marcus Aurelius Antoninus. Hic Antonini Caracallae filius putabatur, sacerdos autem Eliogabali templi erat. Hic cum Romam ingenti et militum et senatus expectatione uenisset, probris se omnibus contaminauit. Inpudicissime et obscenissime uixit, biennioque post et octo mensibus tumultu interfectus est militari et cum eo mater Suriasera.

23 Successit huic Aurelius Alexander, ab exercitu Caesar, a senatu Augustus nominatus, iuuenis admodum, susceptoque aduersus Persas bello Xeren eorum regem gloriosissime uicit. Militarem disciplinam seuerissime rexit; quasdam tumultuantes legiones integras exauctorauit. Adsessorem habuit uel scrinii magistrum Vlpianum iuris conditorem. Romae quoque fauorabilis fuit. Periit in Gallia militari tumultu, tercio decimo imperii anno et die octauo. In Mammeam matrem suam unice pius.

EXPLICIT LIBER OCTAVVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER NONVS

INCIPIT LIBER NONVS

1 Post hunc Maximinus ex corpore militari primus ad imperium accessit sola militum uoluntate, cum nulla senatus intercessisset auctoritas neque ipse senator esset. Is, bello aduersus Germanos feliciter gesto, cum a militibus imperator esset appellatus, a Puppieno Aquileia occisus est deserentibus eum militibus suis cum filio adhuc puero, cum quo imperauerat triennio et paucis diebus.

2 Postea tres simul Augusti fuerunt, Puppienus, Balbinus, Gordianus, duo superiores obscurissimo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius pater senior Gordianus consensu militum, cum proconsulatum Africae gereret, Maximiano imperante princeps fuisset electus. Itaque cum Romam uenissent, Balbinus et Puppienus in palatio interfecti sunt, soli Gordiano imperium reseruatum. Gordianus admodum puer cum Tranquillinam Romae duxisset uxorem, Ianum geminum aperuit et ad Orientem profectus Parthis bellum intulit, qui iam moliebantur erumpere. Quod quidem mox feliciter gessit proeliisque ingentibus Persas adflixit. Rediens haud longe Romanis finibus interfectus est fraude Philippi, qui post eum imperauit. Miles ei tumulum uicesimo miliario a Circesso, quod castrum nunc Romanorum est Eufrate inminens, aedificauit, exsequias Romam reuexit, ipsum diuum appellauit.

3 Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso imperium inuaserunt atque exercitu incolumi reducto ad Italiam ex Suria profecti sunt. His imperantibus millesimus annus Romae urbis ingenti ludorum apparatu spectaculorumque celebratus est. Ambo deinde ab exercitu interfecti sunt, senior Philippus Veronae, Romae iunior. Annis quinque imperauerunt. Inter diuos tamen relati sunt. Ex quibus iunior Philippus adeo seueri animi fuit, ut nullo cuiusquam commento ad ridendum solui potuerit patremque ludis saecularibus petulantius cacinnantem uultu auersato notauerit.

4 Post hunc Decius e Pannonia inferiore Bubaliae natus imperium sumpsit. Bellum ciuile, quod in Gallia motum fuerat, oppressit. Filium suum Caesarem fecit. Romae lauacrum aedificauit. Cum biennio imperassent ipse et filius, uterque in barbarico interfecti sunt. E quibus senior gurgite paludis submersus est ita ut nec cadauer eius potuerit inueniri; digno damnatus iudicio, qui persecutionem in Christianos mouens inter ceteros beatissimum leuitam et martyrem Laurentium extinxit.

5 Mox imperatores creati sunt Gallus Hostilianus et Galli filius Volusianus. Sub his Aemilianus in Moesia res nouas molitus est; ad quem opprimendum cum ambo profecti essent, Interamnae interfecti sunt non completo biennio. Nihil omnino clarum gesserunt. Sola pestilentia et morbis atque egritudinibus notus eorum principatus fuit.

6 Aemilianus obscurissime natus obscurius imperauit, siquidem Maurus fuerat, ac tertio mense extinctus est.

7 Hinc Licinius Valerianus in Retia et Norico agens ab exercitu imperator et mox Augustus est factus. Gallienus quoque Romae a senatu Caesar est appellatus. Horum imperium Romano nomini perniciosum et paene exitiabile fuit, ut uel infelicitate principum uel ignauia Germani Rauennam usque uenirent. Valerianus in Mesopotamiam bellum gerens a Sapore Persarum rege superatus est, mox etiam captus apud Parthos ignobili seruitute consenuit. Nam, quamdiu uixit, rex eiusdem prouinciae, incuruato eo, pedem ceruicibus eius inponens, solitus erat equum conscendere.

8 Gallienus cum adolescens factus esset Augustus, imperium primum feliciter, mox commode, ad ultimum perniciose gessit. Nam iuuenis in Gallia et in Illyrico multa strenue fecit occiso apud Mursam Ingenuo, qui purpuram sumpserat, et Trebelliano. Diu placidus et quietus, mox in omnem lasciuiam dissolutus tenendae rei publicae abenas probrosa ignauia et desperatione laxauit: Alamanni uastatis Gallis in Italiam penetrauerunt, Dacia quae a Traiano ultra Danuuium fuerat adiecta tum amissa est, Grecia, Macedonia, Pontus, Asia uastata per Gothos, Pannonia a Sarmatis Quadisque populata est, Germani usque ad Hispanias penetrauerunt, Parthi Mesopotamia occupata Suriam sibi coeperant uindicare.

9 Tam desperatis rebus et deleto paene imperio Romano, Postumius in Gallia obscurissime natus purpuram sumpsit et per annos decem ita imperauit, ut consumptas paene prouincias ingenti uirtute moderatione reparauerit. Qui seditione militum interfectus est, quod Magontiacum, qui aduersus eum rebellauerat, Lolliano res nouas moliente, diripiendam militibus tradere noluisset. Post eum Marius uilissimus opifex purpuram accepit et secundo die interfectus est. Victorinus postea Galliarum accepit imperium, uir strenuissimus, sed cum nimiae libidinis esset et matrimonia aliena corrumperet, Agrippinae occisus est, actuario quodam dolum machinante, imperii sui anno secundo.

10 Huic successit Tetricus senator, qui Aquitaniam honore praesidis administrans, absens a militibus imperator electus est et apud Burdigalam purpuram sumpsit. Seditiones multas militum pertulit. Sed dum haec in Gallia geruntur, in Oriente per Odenachum Persae uicti sunt. Defensa Suria, recepta Mesopotamia usque ad Tesifontem Odenachus penetrauit.

11 Ita Gallieno rem publicam deserente Romanum imperium in Occidente per Postumum, per Odenachum in Oriente seruatum est. Gallienus interea fraude Aureoli ducis sui Mediolani cum Valeriano fratre occisus est imperii anno nono, Claudiusque ei successit a militibus electus, a senatu appellatus Augustus. Hic Gothos Illyricum Macedoniamque uastantes ingenti proelio uicit. Parcus uir ac modestus et iusti tenax ac rei publicae gerendae idoneus, aduersus trecenta milia Alamannorum haut procul a lacu Benaco, in silua quae Ligana dicitur, dimicans tantam multitudinem fudit, ut aegre pars dimidia superfuerit. Qui tamen intra imperii biennium morbo interiit. Diuus appellatus est. Senatus eum ingenti honore decorauit, scilicet ut in curia clipeus ipsi aureus, item in Capitolio statua aurea poneretur.

12 Quintillius post eum Claudii frater consensu militum imperator electus est, unicae moderationis uir et ciuilitatis, aequandus fratri uel praeferendus; consensu senatus appellatus Augustus. Septimo decimo imperii die occisus est.

13 Post eum Aurelianus suscepit imperium, Dacia Ripensi oriundus, uir in bello potens, animi tamen inmodici et ad crudelitatem propensioris quique Gothos strenuissime uicit. Haut dissimilis fuit Magno Alexandro seu Caesari dictatori; nam Romanum orbem triennio ab inuasoribus receptauit, cum Alexander annis tredecim per uictorias ingentes ad Indiam peruenerit et Gaius Caesar decennio subegerit Gallos aduersum ciues quadriennio congressus; iste in Italia tribus proeliis uictor fuit apud Placentiam, iuxta amnem Metaurum ac Fanum Fortunae, postremum Ticinensibus campis. Huius tempore apud Dalmatas Septiminus imperator effectus mox a suis obtruncatur. Iste primus apud Romanos diadema capiti innexuit gemmisque et aurata omni ueste, quod adhuc fere incognitum Romanis moribus uisebatur, usus est. Hic muris ualidioribus et laxioribus Vrbem sepsit. Templum Soli aedificauit, in quo infinitum auri gemmarumque constituit. Porcinae carnis usum populo instituit. Superauit in Gallia Tetricum apud Catalaunos ipso Tetrico prodente exercitum suum, cuius assiduas seditiones ferre non poterat; quin etiam per litteras occultas Aurelianum ita fuerat deprecatus, ut inter alia uersu Vergiliano uteretur: «Eripe me his, inuicte, malis». Quem Claudius correctorem Lucaniae prouexit aspergens hominem eleganti ioco, sublimius habendum regere aliquam Italiae partem quam trans Alpes regnare. Zenobiam quoque occiso Odenatho marito, qui Orientent tenebat, haut longe ab Antiochia sine graui proelio coepit ingressusque Romam nobilem triumphum quasi receptor Orientis Occidentisque egit praecedentibus currum Tetrico et Zenobia.

14 Hoc imperante etiam in Vrbe monetarii rebellauerunt uitiatis pecuniis et Felicissimo rationali interfecto, quos Aurelianus uictos ultima crudelitate compescuit. Plurimos nobiles capite damnauit. Saeuus et sanguinarius ac necessarius magis in quibusdam quam in ullo amabilis imperator. Trux omni tempore, etiam filii sororis interfector, disciplinae tamen militaris et morum dissolutorum magna ex parte corrector.

15 Prouinciam Daciam, quam Traianus ultra Danubium fecerat, intermisit, uastata omni Illirico et Moesia, desperans eam posse retineri abductosque Romanos ex urbibus et agris Daciae in media Moesia collocauit appellauitque eam Daciam, quae nunc duas Moesias diuidit et est dextera Danubio in mare fluenti, cum antea fuerit in leua. Occiditur serui sui fraude, qui ad quosdam militares uiros amicos ipsius nomina pertulit adnotata, falso manum eius imitatus, tamquam Aurelianus ipsos pararet occidere; itaque ut praeueniretur, ab isdem interfectus est in itineris medio quod inter Constantinopolim et Eracliam est stratae ueteris; locus Cenofrurium appellatur. Mors tamen eius inulta non fuit. Meruit quoque inter diuos referri. Imperauit annos quinque menses sex.

16 Tacitus post hunc suscepit imperium, uir egregie moratus et rei publicae gerendae idoneus. Nihil tamen potuit ostendere intra sextum mensem imperii morte praeuentus. Florianus, qui Tacito successerat, duobus mensibus et diebus xx in imperio fuit neque quicquam dignum memoria egit.

17 Post hunc Probus, uir inlustris gloria militari, ad administrationem rei publicae accessit. Gallias a barbaris occupatas ingenti proeliorum felicitate restituit, quosdam imperium usurpare conatos, scilicet Saturninum in Oriente, Proculum et Bonosum Agrippinae, certaminibus oppressit. Vineas Gallos et Pannonios habere permisit, opere militari Almam montem apud Sirmium et Aureum apud Moesiam superiorem uineis conseruit et prouincialibus colendos dedit. Hic cum bella innumera gessisset, pace parata dixit breui milites necessarios non futuros. Vir acer, strenuus, iustus et qui Aurelianum aequaret gloria militari, morum autem ciuilitate superaret. Interfectus tamen est Sirmio tumultu militari in turri ferrata. Imperauit annos sex menses quattuor.

18 Post hunc Carus est factus Augustus, Narbone natus in Gallia. Is confestim Carinum et Numerianum filios Caesares fecit, cum quibus regnauit annis duobus; sed dum bellum aduersus Sarmatas gerit, nuntiato Persarum tumultu ad Orientem profectus res contra Persas nobiles gessit; ipsos proelio fudit, Sohenen et Tesifontem urbes notissimas coepit. Et cum castra super Tigridem haberet, ui diuini fulminis periit. Numerianus quoque filius eius, quem secum Caesarem ad Persas duxerat, adulescens egregiae indolis, cum oculorum dolore correptus in lecticula ueheretur, inpulsore Apro, qui socer eius erat, per insidias occisus est. Et cum dolo occultaretur ipsius mors quousque Aper inuadere possit imperium, foetore cadaueris prodita est; milites enim qui eum sequebantur, putore commoti, deductis lecticulae palliis post aliquod dies mortem eius notam habere potuerunt.

19 Interea Carinus, quem Caesarem ad Parthos proficiscens Carus in Illirico, Gallia, Italia reliquerat, omnibus se sceleribus inquinauit: plurimos innoxios fictis criminibus occidit, matrimonia nobilia corrupit, condiscipulis quoque qui eum in auditorio uerbi fatigatione taxauerunt perniciosus fuit; atque omnibus honoribus inuisus non multo post poenas dedit. Nam de Perside uictor exercitus rediens, cum Carum Augustum fulmine, Numerianum Caesarem insidiis perdidisset, Dioclitianum imperatorem creauit Dalmatia oriundum, uirum obscurissime natum, adeo ut a plerisque scribae filius, a nunnullis Anuli senatoris libertinus fuisse credatur.

20 Is primum militi in contione iurauit Numerianum nullo suo dolo interfectum, et cum iuxta eum Aper, qui Numeriano insidias fecerat, constitisset, in conspectu exercitus manu Diocletiani percussus est gladio. Postea Carinum omnium odio et decertatione uiuentem apud Margum ingenti proelio uicit, proditum a se exercitu suo, quem fortiorem habebat, certe desertum, inter Viminacium atque Aureum montem. Ita rerum Romanorum potitus, cum tumultum rusticani in Gallia concitassent et factioni suae Bacaudarum nomen inponerent, duces autem haberent Amandum et Aelianum, ad subigendos eos Maximianum Herculium Caesarem misit, qui leuibus proeliis agrestes domuit et partem Galliae reformauit.

21 Per haec tempora etiam Carausius, qui uilissime natus serenae militiae ordine famam egregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam per tractum Belgicae et Armorici pacandum mare accepisset, quod Franci et Saxones infestabant, multis barbaris saepe captis nec praeda integra aut prouincialibus reddita aut imperatoribus missa, cum suspicio esse coepisset consultu ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum praeda exciperet atque hac se occasione ditaret, a Maximiano iussus occidi purpuram sumpsit et Brittanias occupauit.

22 Ita cum per omnem orbem terrarum res turbatae essent, Carausius in Brittaniis rebellaret, Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Narseus Orienti bellum inferret, Dioclitianus Maximianum Herculium ex Caesare fecit Augustum, Constantium et Maximianum Caesares, quorum Constantius per filiam nepos Claudii traditur, Maximianum Galerium etiam adfinitate coniungeret, Constantius priuignam Herculi Theodoram accepit, ex qua postea sex liberos Constantini fratres habuit, Galerius filiam Dioclitiani Valeriam, ambo uxores habuerant repudiare conpulsi. Cum Carausio tamen, cum bella frustra temptata essent contra uirum rei militaris peritissimum, ad postremum pax conuenit. Eum post septennium Adlectus socius eius occidit, atque ipse post eum Brittanias triennio tenuit. Qui ductu Asclepiodoti praefecti praetorio oppressus est. Ita Brittaniae decimo anno receptae.

23 Per idem tempus a Constantio Caesare in Gallia bene pugnatum est. Circa Lingonas die una aduersam et secundam fortunam expertus est. Nam cum repente barbaris ingruentibus intra ciuitatem esset coactus tam praecipiti necessitate, ut clausis portis in murum funibus tolleretur, uix quinque horis mediis aduentante exercitu sexaginta fere milia Alamannorum cecidit. Maximianus quoque Augustus bellum in Africa profligauit domitis Quinquegentianis et ad pacem redactis. Dioclitianus obsessum Alexandriae Achilleum octauo fere mense superauit eumque interfecit. Victoria acerbe usus est; totam Aegyptum grauibus proscriptionibus cedibusque foedauit. Ea tamen occasione ordinauit prouide multa et disposuit quae ad nostram aetatem manent.

24 Galerius Maximianus primum aduersus Narseum proelium insecundum habuit inter Callinicum Carrasque congressus, cum inconsulte magis quam ignaue dimicasset; admodum enim parua manu cum copiosissimo hoste commisit. Pulsus igitur et ad Dioclitianum profectus cum ei in itinere occurrisset, tanta insolentia a Dioclitiano fertur exceptus, ut per aliquod passuum milia purpuratus tradatur ad uehiculum cucurrisse.

25 Mox tamen per Illiricum Moesiamque contractis copiis rursus cum Narseo Hormisde et Saporis auo in Armenia maiore pugnauit successu ingenti nec minore consilio, simul fortitudine, quippe qui etiam speculatoris munus cum altero aut tertio equite susceperit. Pulso Narseo castra eius diripuit, uxores, sorores, liberos coepit, infinitam extrinsecus Persarum nobilitatem, gazam Persicam copiosissimam. Ipsum in ultimi regni solitudines egit. Quare ad Dioclitianum in Mesopotamiam cum praesidiis tamen morantem ouans regressus ingenti honore susceptus est. Varia deinceps et simul et uiritim bella gesserunt, Carpis et Basternis subactis, Sarmatis uictis, quorum nationum ingentes captiuorum copias in Romanis finibus locauerunt.

26 Dioclitianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenio et qui seueritatem suam aliena inuidia uellet explere. Diligentissimus tamen et sollertissimus princeps, etsi imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam Romanae libertatis inuexerat, adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta gemmarum uestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in clamide purpurea tantum erat, reliqua communia.

27 Herculius autem propalam ferus et inciuilis ingenii, asperitatem suam etiam uultus horrore significans. Hic naturae suae indulgens, Dioclitiano in omnibus et saeuioribus consiliis obsecutus. Cum tamen ingrauescente aeuo parum se idoneum Dioclitianus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in uitam priuatam concederent et stationem tuendae rei publicae uiridioribus iunioribusque mandarent; cui aegre collega obtemperauit. Tamen uterque uno die priuato habitu imperii insigne mutauit, Nicomediae Dioclitianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis gentibus pompa ferculorum illustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante currum ducti sunt. Concesserunt tamen Salonam unus, aller in Licaonia.

28 Dioclitianus priuatus in uilla, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio senuit. Qui dum ab Herculio atque Galerio ad recipiendum imperium rogaretur, tamquam pestem aliquam detestans in hunc modum respondit: «Vtinam Salonae possetis uisere olera nostris manibus instituta, profecto numquam istud temptandum iudicaretis». Vixit annos sexaginta octo, ex quis communi habitu prope nouem egit. Morte consumptus est, ut satis patuit, per formidinem uoluntariam; quippe cum a Constantino atque Licinio uocatus ad festa nuptiarum, per senectam, quominus interesse ualeret, excusauisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio fauisse ac Maximino fauere, suspectans necem dedecorosam uenenum dicitur hausisse. Inusitata uirtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio sponte ad priuatae uitae statum ciuilitatemque remearet; contigit igitur ei, quod nulli post natos hommes, ut, cum priuatus obisset, inter diuos tamen referretur.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER NONVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER DECIMVS

INCIPIT LIBER DECIMVS

1 His igitur abeuntibus administratione rei publicae Constantius et Galerius Augusti creati sunt diuisusque inter eos ita Romanus orbis, ut Gallias, Italiam, Africam Constantius, Illiricum, Asiam, Orientem Galerius obtineret, sumptis duobus Caesaribus. Constantius tamen contentus dignitate Augusti, Italiae atque Africae administrandae sollicitudinem recusauit, uir egregius et praestantissimae ciuilitatis, diuitiis prouincialium ac priuatorum studens, fisci commoda non admodum adfectans dicensque melius publicas opes a priuatis haberi quam intra unum claustrum reseruari, adeo autem cultus modici, ut feriatis diebus, si amicis numerosioribus esset epulandum, priuatorum ei argentum ostiatim petito triclinia sternerentur. Hic non modo amabilis sed etiam uenerabilis Gallis fuit, praecipue quod Dioclitiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariam temeritatem imperio eius euaserant. Obiit in Brittania Eboraci principatus anno tertio decimo atque inter diuos relatus est.

2 Galerius, uir et probe moratus et egregius re militari, cum Italiam quoque sinente Constantio administrationi suae accessisse sentiret, Caesares duos creauit, Maximianum, quem Orienti praefecit, et Seuerum, cui Italiam dedit. Ipse Illirico commoratus est. Verum Constantio mortuo Constantinus ex obscuriore matrimonio eius filius in Brittania creatus est imperator et in locum patris exoptatissimus moderator accessit. Romae interea praetoriani excitato tumultu Maxentium Herculii filium, qui haut procul ab Vrbe in uilla publica morabatur, Augustum nuncupauerunt. Quo nuntio Maximianus Herculius ad spem arrectus resumendi fastigii, quod inuitus amiserat, Romam aduolauit e Lucania, quam sedem priuatus elegerat in agris amoenissimis consenescens, Dioclitianumque etiam per litteras adhortatus est, ut depositam resumeret potestatem, quas ille irritas habuit. Sed aduersum motum praetorianorum atque Maxentii Seuerus Caesar Romam missus a Galerio cum exercitu uenit obsidensque Vrbem militum suorum scelere desertus est. Auctae Maxentio opes confirmatumque imperium. Seuerus fugiens Rauennae interfectus est.

3 Herculius tamen Maximianus post haec in contione exercituum filium Maxentium nudare conatus seditionem et conuicia militum tulit. Inde ad Gallias profectus est dolo composito, tamquam a filio esset expulsus, ut Constantino genero iungeretur, moliens tamen Constantinum reperta occasione interficere, qui in Galliis et militum et prouincialium ingenti iam pauore regnabat caesis Francis atque Alamannis, captis eorum regibus, quos etiam bestiis, cum magnificum spectaculum muneris parasset, obiecit. Detectis igitur insidiis per Faustam filiam, quae dolum uiro nuntiauerat, profugit Herculius Massiliaeque oppressus, ex ea enim nauigare ad filium praeparabat, poenas dedit iustissimo exitu, uir ad omnem asperitatem saeuitiamque procliuis, infidus, incommodus, ciuilitatis penitus expers.

4 Per hoc tempus a Galerio Licinnius imperator est factus Dacia oriundus, notus ei antiqua consuetudine et in bello, quod aduersus Narseum gesserat, strenuus laboribus et officiis acceptus. Mors Galerium confestim secuta. Ita res publica tum a nouis quattuor imperatoribus tenebatur, Constantino, Maxentio filiis Augustorum, Licinnio et Maximino nouis hominibus. Quinto tamen Constantinus imperii sui anno bellum aduersus Maxentium ciuile commouit, copias eius multis proeliis fudit, ipsum postremo Romae aduersum nobiles omnibus exitiis saeuientem apud pontem Muluium uicit Italiaque est potitus. Maxentium suppositum ferunt arte muliebri, tenere mariti animum laborantis auspicio gratissimi partus coepti a puero. Non multo deinceps in Oriente quoque aduersus Licinnium Maximinus res nouas molitus uicinum exitium fortuita apud Tarsum morte praeuenit.

5 Constantinus tamen, uir ingens et omnia efficere nitens quae animo praeparasset, simul principatum totius orbis affectans, Licinnio bellum intulit, quamquam necessitudo et adfinitas cum eo esset; nam soror Constantia nupta Licinnio erat. Ac primo eum in Pannonia secunda ingenti apparatu bellum apud Cibalas instruentem repentinus oppressit omnique Dardania, Moesia, Macedonia potitus numerosas prouincias occupauit.

6 Varia deinceps inter eos bella et pax reconciliata ruptaque est. Postremo Licinnius nauali et terrestri proelio uictus apud Nicomediam se dedidit et contra religionem sacramenti Thesalonicae priuatus occisus est. Hic Licinnius annum dominationis fere post quartum decimum, uitae proxime sexagesimum, occidit, auaritiae cupidine omnium pessimus neque alienus a luxu uenerio, asper admodum, haut mediocriter inpatiens, infestus litteris, quas per inscitiam inmodicam uirus ac pestem publicam nominabat, praecipue forensem industriam. Agraribus plane ac rusticantibus, quod ab eo genere ortus altusque erat, satis utilis; ac militiae custos ad ueterum instituta seuerissimus; spadonum et auligorum omnium uehemens domitor tineas soricesque palatii eos appellans. Eo tempore res Romana sub uno Augusto et tribus Caesaribus, quod numquam alias, fuit, cum liberi Constantini Galliae, Orienti Italiaeque praeessent. Verum insolentia rerum secundarum aliquantum Constantinus ex illa fauorabilis animi docilitate mutauit. Primum necessitudine persecutus egregium uirum et sororis filium commodem indolis iuuenem interfecit, mox uxorem, post numerosos amicos.

7 Vir primo imperii tempore optimis principibus, ultimo mediis conparandus. Innumerae in eo animi corporisque uirtutes claruerunt. Militaris gloriae adpetentissimus, fortuna in bellis prospera fuit, uerum ita ut non superaret industriam. Nam etiam Gothos post ciuile bellum uarie profligauit, pace his ad postremum data, ingentemque apud barbaras gentes memoriae gratiam collocauit. Ciuilibus artibus et studiis liberalibus deditus, affectator iusti amoris, quem omnem sibi et liberalitate et docilitate quaesiuit, sicut in nonnullos amicos dubius, ita in reliquos egregius, nihil occasionum praetermittens quo opulentiores eos clarioresque praestaret.

8 Multas leges rogauit, quasdam ex bono et aequo, plerasque superfluas, nonnullas seueras, primusque urbem nominis sui ad tantum fastigium euehere molitus est, ut Romae aemulam faceret. Bellum aduersus Parthos moliens, qui iam Mesopotamiam fatigabant, uno et tricesimo anno imperii, aetatis sexto et sexagesimo, Nicomediam in uilla publica obiit. Denuntiata mors eius etiam per crinitam stellam, qnae inusitatae magnitudinis aliquandiu fulsit, eam Greci cometem uocant. Atque inter diuos meruit referri.

9 Is successores filios tres reliquid atque unum fratris filium. Verum Dalmatius Caesar prosperrima indole neque patruo obsimilis haut multo post oppressus est factione militari et Constantio patrueli suo sinente potius quam iubente. Constantinum porro bellum fratri inferentem et apud Aquileiam inconsultius proelium adgressum Constantis duces interemerunt. Ita res publica ad duos Augustos redacta. Constantis imperium strenuum aliquandiu et iustum fuit. Mox cum et ualitudine inprospera et amicis prauioribus uteretur, ad grauia uitia conuersus, cum intolerabilis prouincialibus, militi iniocundus esset, factione Magnentii occisus est. Obiit haut longe ab Hispaniis in castro cui Helenae nomen est, anno imperii septimo decimo, aetatis tricesimo, per omne tempus sine graui crudelitate terribilis.

10 Diuersa Constantii fortuna fuit. A Persis enim multa et grauia perpessus, saepe captis oppidis, obsessis urbibus, caesis exercitibus, nullumque ei contra Saporem prosperum proelium fuit, nisi quo apud Singarum haud dubium uictoriam ferocia militum amisit, qui pugnam seditiose et stolide contra rationem belli die iam praecipiti poposcerunt. Post Constantis necem, Magnentio Italiam, Africam, Gallias obtinente etiam Illiricum res nouas habuit, Vetranione ad imperium consensu militum electo. Quem grandaeuum iam et cunctis amabilem diuturnitate et felicitate militiae ad tuendum Illricum principem creauerunt, uirum probum et morum ueterum ac iocundae ciuilitatis, sed omnium liberalium expertem, adeo ut ne elementa quidem primarum litterarum nisi grandaeuus et iam imperator acceperit.

11 Sed a Constantio, qui ad ultionem fraternae necis bellum ciuile commouerat, abrogatum est Vetranioni imperium; nouo inusitatoque more consensu militum deponere insigne compulsus. Romae quoque tumultus fuit Nepotiano Constantini sororis filio per gladiatoriam manum imperium uindicante, qui saeuis exordiis dignum exitum nanctus est; uicesimo enim atque octauo die a Magnentianis ducibus oppressus poenas dedit. Caput eius pilo per Vrbem circumlatum est, grauissimaeque proscriptiones et nobilium caedes fuerunt.

12 Non multo post Magnentius apud Mursam profligatus acie est ac paene captus. Ingentes Romani imperii uires ea dimicatione consumptae sunt, atque libet bella externa idoneae, quae multum triumphorum possent securitatisque conferre. Orienti mox a Constantio Caesar est datus patrui filius Gallus. Magnentiusque diuersis proeliis uictus uim uitae suae apud Lugdunum attulit imperii anno tertio, mense septimo, frater quoque eius Senonis, quem ad tuendas Gallias Caesarem miserat.

13 Per haec tempora etiam a Constantio multis inciuilibus gestis Gallus Caesar occisus est, uir natura ferus et ad tyrannidem pronior, si suo iure imperare licuisset. Siluanus quoque in Gallia res nouas molitus ante diem tricesimum extinctus est, solusque imperio Romano eo tempore Constantius princeps et Augustus fuit.

14 Mox Iulianum Caesarem ad Gallias misit, patruelem suum, Galli fratrem, tradita ei in matrimonium sorore, cum multa oppida barbari expugnassent, alia obsiderent, ubique foeda uastitas esset Romanumque imperium non dubia iam calamitate nutaret. A quo modicis copiis apud Argentoratum Galliae urbem ingentes Alamannorum copiae extinctae sunt, rex nobilissimus captus, Galliae restitutae. Multa postea per eundem Iulianum egregia aduersum barbaros gesta sunt summotique ultra Renum Germani et finibus suis Romanum imperium restitutum.

15 Neque multo post cum Germaniciani exercitus a Galliarum praesidio tollerentur, consensu militum Iulianus factus Augustus est interiectoque anno ad Illiricum optinendum profectus, Constantio Parthicis proeliis occupato. Qui rebus cognitis ad bellum ciuile conuersus, in itinere obiit inter Ciliciam Cappadociamque anno imperii octauo et tricesimo, aetatis quinto et quadragesimo, meruitque inter diuos referri, uir egregiae tranquillitatis, placidus, nimium amicis et familiaribus credens, mox etiam uxoribus deditior, qui tamen primis imperii annis ingenti se modestia egerit, familiarum etiam locupletator neque inhonores sinens quorum laboriosa expertus fuisset officia, ad seueritatem tum propensior, si suspicio imperii moueretur, mitis alias, et cuius in ciuilibus magis quam in externis bellis sit laudanda fortuna.

16 Hinc Iulianus rerum potitus est ingentique apparatu Parthis intulit bellum, cui expeditioni ego quoque interfui. Aliquot oppida et castella Persarum in deditionem accepit uel ui oppugnauit, Assyriamque populatus castra apud Tesifontem statiua aliquamdiu habuit. Remeansque uictor, dum se inconsultus proeliis inserit, hostili manu interfectus est ad sexto kalendas Iulias, imperii anno septimo, aetatis altero et tricesimo. atque inter diuos relatus est, uir egregius et rem publicam insigniter moderaturus, si per fata licuisset. Liberalibus disciplinis adprime eruditus, Grecis doctior atque adeo ut Latina eruditione quamquam cum Greca scientia conueniret, facundia ingenti et prompta, memoriae tenacissimae atque amplissimae, in quibusdam philosopho proprior. In amicos liberalis sed minus diligens quantum principem decuit; fuerunt enim nonnulli qui uulnera gloriae eius inferrent. In prouinciales iustissimus et tributorum, quatenus fieri posset, repressor. Ciuilis in cunctos, mediocrem habens aerarii curam, gloriae auidus ac per ea animi plerumque inmodici, nimius religionis christianae insectator, perinde tamen ut cruore abstineret, Marco Antonino non absimilis, quem etiam aemulari studebat.

17 Iouianus genitus patre Varroniano incola agri Singidonensis prouinciae Pannoniae. Eius patri, cum liberos crebros amitteret, praeceptum somnio est, eum, qui iam instante uxoris partu edendus foret, diceret Iouianum. Hic fuit insignis corpore, laetus ingenio, litterarum studiosus. Ad optinendum imperium consensu exercitus lectus est, commendatione patris militibus quam sua notior. Qui iam turbatis rebus exercitu quoque inopia laborante uno a Persis atque altero proelio uictus pacem cum Sapore necessariam quidem sed ignobilem fecit multatus finibus ac nonnulla imperii Romani parte tradita. Quod ante eum annis mc et duobus de uiginti fere, ex quo Romanum imperium conditum erat, numquam accidit. Quin etiam legiones nostrae ita et apud Claudium per Pontium Telesinum et Hispania apud Numantiam et in Numidia sub iugum missae sunt, ut nihil tamen finium traderetur. Ea pacis condicio non penitus reprehendenda foret, si foederis necessitatem tum, cum integrum fuit, mutare uoluisset, sicut a Romanis omnibus his bellis, quaecunque memoraui, factum est. Nam et Samnitibus et Numantinis et Numidis confestim bella inlata sunt neque pax rata fuit. Sed dum aemulum imperii ueretur, intra Orientem residens gloriae parum consuluit. Isque intergressus atque Illyricum petens in Galatiae finibus repentina morte obiit, uir alias neque iners neque imprudens.

18 Multi exanimatum opinantur nimia crudelitate, inter cenandum enim nimium epulis indulserat, alii odore cubiculi, quod ex recenti textorio calcis graue quiescentibus erat, quidam nimietate prunarum, quas graui frigore adoleri multas iusserat. Decessit imperii mense septimo, quarto decimo kal. Martias, aetatis, ut qui plurimum uel minimum tradunt, tertio et tricesimo anno, ac benignitate principum, qui ei successerunt, inter diuos relatus est. Nam et ciuilitate proprior et natura admodum liberalis fuit.

Is status erat Romanae rei Iouiano eodem et Varroniano consulibus anno Vrbis conditae millesimo centesimo octauo decimo. Quia autem ad inclitos principes uenerandosque peruentum est, interim operi modum dabimus. Nam reliqua stilo maiore dicenda sunt. Quae nunc non tam praetermittimus, quam ad maiorem scribendi diligentiam reseruamus.

EXPLICIT LIBER DECIMVS HISTORIAE ROMANAE

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER VNDECIMVS

Hucusque historiam Eutropius composuit, cui tamen aliqua Paulus diaconus addidit, iuuente domna Adelperga christianissima Beneuenti ductrice, coniuge domni Arichis sapientissimi et catholici principis; deinceps quae secuntur idem Paulus ex diuersis auctoribus proprio stilo contexuit.

INCIPIT LIBER VNDECIMVS

1 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo octauo decimo Valentinianus tricesimus octauus, e Pannonia Ciualensi editus, cum esset tribunus scutariorum, apud Niceam Augustus appellatus fratrem Valentem Constantinopolim in communionem regni adsumpsit. Huius pater Gratianus, mediocri stirpe ortus apud Cibalas, funarius appellatus est, eo quod uenalicium funem portanti quinque milites nequierint extorquere; eo merito adscitus in militiam usque ad praefecturae praetorianae potentiam conscendit; ob cuius apud milites commendationem Valentiniano imperium resistenti inlatum est. Qui cum sub Iuliano Augusto christianitatis integram fidem gereret, cum, ut dictum est, scutariorum tribunus esset, iussus ab imperatore sacrilego aut immolare idolis aut militia excedere sponte discessit; nec mora Iuliano interfecto Iouianoque mortuo, qui pro nomine Christi amiserat tribunatum, in locum persecutoris sui accepit imperium. Qui cum iam anno tertio imperii cum Valente fratre ageret, Gratianum filium necdum bene puberem oratu socrus et uxoris Augustum creauit.

2 Eodem anno apud Atrebatas uera lana de nubibus pluuiae mixta defluxit. Constantinopolim grande mirae magnitudinis decidens nonnullos hominum extinxit. His diebus Procopius apud Constantinopolim tyrannidem inuadens apud Frigiam Salutarem extinctus est plurimique eius partis caesi atque proscripti sunt. Circa haec tempora terraemotu per totum orbem facto ita mare litus egressum est ut Siciliae multarumque insularum urbes concussae et subrutae innumerabiles populos ruinis oppresserint.

3 Valens interea ab Eodoxio Arrianae hereseos episcopo baptizatus in saeuissimam heresim dilapsus est conatusque catholicos persequi fratris auctoritate conpressus est. Ea tempestate Athanaricus rex Gothorum Christianos in gente sua crudelissime persecutus ad coronam martyrii sublimauit.

4 Valentinianus Saxones, gentem in Oceani litoribus et paludibus inuiis sitam, uirtute atque agilitate terribilem, Romanis finibus eruptionem meditantem, in Francorum finibus oppressit. Burgundionum quoque plus quam octoginta milia armatorum ripae Reni fluminis insederunt, qui tamen non multo post tempore Christiani effecti sunt. Valentinus inter haec in Brittania, antequam tyrannidem inuaderet, oppressus est.

5 Valentinianus uero anno imperii sui undecimo, cum Sarmatae sese per Pannonias diffudissent easque uastarent, bellum in eos parans, dum apud Brigitionem oppidum Quadorum legationi responderet, anno aeui quinto et quinquagesimo subita effusione sanguinis, quae Grece apoplexis uocatur, uoce amissa sensu integer expirauit. Quod quidem intemperantia cibi ac securitate, qua artus diffuderat, accedisse plures retulere.

6 Fuit autem imperator egregius, uultu decens, sollers ingenio, animo grauis, moribus Aureliano similis, sermone cultissimus, quamquam esset ad loquendum parcus, seuerus, uehemens, infestus uitiis maximeque auaritiae. Seueritatem tamen eius nimiam et parcitatem quidam crudelitatem et auaritiam interpretabantur; acer in his quae memoratus sum Adrianoque proximus, pingere uenustissime, meminisse, noua arma meditari, fingere cera seu limo simulacra, prudenter uti locis, temporibus, sermone; atque, ut breuiter concludam, si ei foedis hominibus, quibus sese quasi fidissimis prudentissimisque dederat, carere aut probatis uti licuisset, perfectus haut dubie princeps enituisset.

7 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo uicesimo octauo Valens tricesimus nonus imperium Orientis quattuor annis Valentiniano mortuo tenuit, Gratiano Valentiniani filio in Occidentali parte regnante, qui sibi Valentinianum fratrem paruulum admodum socium creauit imperii. Hic enim Valentinianus de Iustina secunda Valentiniani uxore natus erat; nam Valentinianus senior dudum laudante uxore sua pulchritudinem Iustinae sibi eam sociauit in matrimonio legesque propter illam concessit, ut omnes, qui uoluissent, inpune bina matrimonia susciperent; nam ideo populosas fore gentes, quia hoc apud eas sollemne est. Accepta ergo, ut diximus, Valentinianus Iustina edidit ex ipsa quattuor filios, Valentinianum, quem sibi, ut praemisimus, Gratianus sociauit in regno, et Gratam Iustamque et Gallam.

8 Valens igitur impietatem, quam dudum meditatus fuerat, operibus explens, lege data ut monachi militarent, nolentes per tribunos et milites fustibus iussit interfici; quorum innumera multitudo per uastas tunc Aegypti solitudines effusa praecipueque apud Nitriam martyrii consecuta est palmam. Ac per singulas ubique prouincias aduersus catholicas ecclesias et rectae fidei populos diuersa sunt inlata incommoda.

9 Interea in Africae partibus Firmus sese excitatis Maurorum gentibus regem constituens, Africam Mauritaniamque uastauit. Contra quem Theodosius, Theodosii qui post imperio praefuit pater, a Valentiniano missus effusas Maurorum gentes multis proeliis fregit, ipsum Firmum afflictum et oppressum ad mortem coegit; qui postquam experientissima prouidentia Africam composuisset, stimulante inuidia iussus a Valente interfici, apud Carthaginem baptizari in remissionem peccatorum praeoptauit ac demum gloriosa morte occumbens percussori iugulum ultro praebuit.

10 Ea tempestate gens Hunnorum, diu inaccessis seclausa montibus, repentina rabie percita exarsit in Gothos eosque conturbatos ab antiquis sedibus expulit. Gothi transito Danubio fugientes a Valente sine ulla foederis pactione suscepti sunt. Deinde propter intolerabilem auaritiam Maximi ducis fame conpulsi in arma surgentes, uicto Valentis exercitu, sese per Trachias infudere, omnia caedibus incendiisque uastantes. Quibus cognitis Valens Antiochia egressus, cum aduersus Gothos exercitum aptaret, sera peccati paenitentia stimulatus episcopos ceterosque sanctos reuocare de exiliis imperauit.

11 Denique lacrimabili cum Gothis bello commisso ad primum Gothorum impetum perturbatae Romanorum equitum turmae nudatos pedes deseruere. Qui mox equitatu hostium septi ac sagittarum nubibus obruti, cum amentes metu huc illucque fugitarent, funditus interiere. Ipse imperator cum, sagitta saucius uersusque in fugam, ob dolorem nimium saepe equo laberetur atque in uilissimam casulam deportatus esset, superuenientibus Gothis ignique supposito concrematus est. Denique petentibus Gothis, ut eis episcopos mitteret, a quibus fidei rudimenta susciperent, Valens doctores ad eos Arriani dogmatis misit, sicque uniuersa illa gens Arriana effecta est. Iusto itaque Dei iudicio ab illis igne crematus est, quos ipse perfidiae succenderat igni. Gothi uero imperatore occiso iam securi ad urbem properant Constantinopolitanam, ubi tunc Dominica Augusta Valentis uxor multa pecunia plebi largita ab urbis uastatione hostem submouit, regnum cognatis fideliter uiriliterqne seruauit.

12 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo tricesimo secundo Gratianus quadragesimus ab Augusto post mortem Valentis sex annis imperium tenuit, quamuis iamdudum antea cum patruo Valente et cum Valentiniano fratre regnaret. Igitur Gratianus admodum iuuenis cum inaestimabilem multitudinem hostium Romanis infusam finibus cerneret, fretus Christi potentia longe inpari militum numero sese in hostem dedit et continuo apud Argentariam oppidum Galliarum formidolosissimum bellum incredibili felicitate confecit; nam plus quam triginta milia Alamannorum minimo Romanorum detrimento in eo proelio interfecta narrantur.

13 Hoc denique ei recta fidei cultura contribuit; nam cum usque ad id tempus Italia Arrianae perfidiae morbo langueret, post Auxentii seram mortem cum Ambrosius ex pagano iudice subito apud Mediolanum diuino nutu episcopus a cunctis fuisset electus moxque catholico baptismate tinctus praesul esset ordinatus, cumque pro fide catholica libros Gratiano imperatori porrexisset ac ueneratione, qua debuerat, susceptus esset, uniuersa statim ad rectam fidem Italia repedauit. Eo tempore in Galliis apud Turonos multis beatissimus Martinus lampabat uirtutibus totoque orbi doctrinis et scientia clarus apud Bethleem ciuitatem Palaestinae situs radiabat Hieronimus.

14 Porro Gratianus cum animaduertisset Traciam Daciamque tamquam genitales terras possidentibus Gothis Taifalisque atque omni pernicie atrocioribus Hunnis et Alanis extremum Romano nomini periculum instare, eadem prouisione qua quondam legerat Nerua Hispanum uirum Traianum, per quem res publica reparata est, accitum et ipse nihilominus aeque ab Hispania Theodosium fauentibus cunctis apud Syrmium purpuram induit aetatis annum tertium tricesimumque agentem, Orientisque et Traciae simul imperio praefecit.

15 Itaque Theodosius afflictam rem publicam ira Dei reparandam credidit misericordia Dei; omnem fiduciam sui ad opem Christi conferens, maximas illas Scithicas gentes formidatasque cunctis maioribus, Alexandro quoque illi Magno euitatas, ac tunc extincto Romano exercitu Romanis equis armisque structissimas, hoc est Alanos, Hunnos et Gothos, incunctanter adgressus magnis multisque proeliis uicit. Vrbem Constantinopolim uictor intrauit et ne paruam ipsam Romani exercitus manum assidue bellando deterreret, foedus cum Athanarico rege Gothorum percussit. Athanaricus Constantinopolim ad Theodosium uenit, quem ille mira animi iocunditate et affectione suscepit. Denique cum urbem Athanaricus intrasset et tam aedificia ciuitatis quamque exornati quasi ad diem festum populi frequentiam cerneret ac per singula mente inhaereret, cumque deinceps imperatoris regiam ingressus obsequia officiaque diuersa conspiceret: «Sine dubio», inquid, «deus terrenus est imperator, contra quem quicunque manum leuare nisus fuerit, ipse sui sanguinis reus existit». Nec mora tamen superueniente ualitudine rebus excessit humanis; cuius exequias imperator ipse praecedens dignae eum tradidit sepulturae. At uniuersae Gothorum gentes rege defuncto aspicientes uirtutem benignitatemqne Theodosii Romano sese imperio dederunt. In hisdem etiam diebus Parthi coeteraeque barbarae nationes Romano prius nomini inimicae ultro Constantinopolim ad Theodosium misere legatos pacemque supplices poposcerunt iunctumque cum eis foedus est.

16 Interea cum Theodosius in Oriente subactis barbarorum gentibus Trachias tandem liberas ab hoste reddidisset et Archadium filium suum consortem fecisset imperii, Maximus uir quidem strenuus et probus atque Augusto dignus, nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Brittania inuitus ab exercitu imperator creatus in Galliam transiit. At uero Gratianus dum exercitum neglegeret et paucos ex Alanis, quos ingenti auro ad se transtulerat, ueteri ac Romano militi anteferret adeoque barbarorum comitatu et prope amicitia capi, ut nonnumquam eodem habitu iter faceret, odia contra se militum excitauit. Maximus ergo ab infensis Gratiano legionibus exceptus eundem subita incursione perterritum atque in Italiam transire meditantem dolis circumuentum interfecit aetatis nouem et uiginti annos habentem fratremque eius Valentinianum Augustum Italia expulit. Valentinianus in Orientem refugiens a Theodosio paterna pietate susceptus mox etiam imperio restitutus est.

17 Fuit autem Gratianus litteris haud mediocriter institutus, carmen facere, ornate loqui, explicare controuersias rhetorum more, nihil aliud die noctuque agere quam spiculis meditari summaeque uoluptatis diuinaeque artis credere destinata ferire, parcus cibi somnique ac libidinis uictor, cunctisque esset plenus bonis, si ad cognoscendam rei publicae gerendae scientiam animum intendisset, a qua prope alienus non modo uoluntate sed etiam exercitio fuit.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER VNDECIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER DVODECIMVS

INCIPIT LIBER DVODECIMVS

1 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo tricesimo octauo Theodosius, genitus patre Theodosio, matre Termantia, quadragesimus primus imperatorum, interfecto per Maximum Gratiano imperium Romani orbis solus optinuit mansitque in eo annis undecim, cum iam in Orientis partibus sex annis Gratiano uiuente regnasset. Itaque iustis necessariisque causis ad bellum ciuile permotus, cum e duobus Augustis fratribus unius interfecti ultionem, alterius restitutionem procuraret, sese aduersum Maximum tyrannum sola fide maior, nam longe minor uniuersi apparatus bellici conparatione, proripuit. Aquileiae tunc Maximus insederat, Andragatius comes eius summam belli administrabat; qui cum largissimis militum copiis astuto consilio omnes Alpium ac fluminum aditus communisset, dum nauali expeditione incautum hostem praeuenire parat et obruere, sponte eadem quae obstruxerat claustra deseruit.

2 Ita Theodosius nemine sentiente uacuas Alpes intrauit atque Aquileiam inprouisus adueniens magnum hostem Maximum ac trucem et ab inmanissimis quoque Germanorum gentibus tributa ac stipendia solo terrore nominis exigentem sine controuersia clausit, coepit, occidit. Hanc Maximo perditionem beatus Martinus ante praedixit. Valentinianus recepto Italiae potitus imperio est; Andragatius comes cognita Maximi nece praecipitem sese e naui in undas dedit ac suffocatus est. Theodosius incruentam uictoriam Deo procurante suscepit; Victorem quoque Maximi filium, quem imperatorem pater Gallis infantili aetate reliquerat, extinxit.

3 Igitur Valentinianus iunior, cum in Galliam transisset ibique tranquilla re publica in pace ageret, apud Viennam dolo Arbogastis comitis sui strangulatus atque, ut uoluntariam sibi consciuisse mortem putaretur, laqueo suspensus est; quo extincto Arbogastes tyrannum creauit Eugenium, eligens hominem cui titulum imperatoris imponeret, ipse aucturus imperium; uir barbarus animo, consilio, manu, audacia potentiaque nimius, contraxit undique innumeras inuictasque copias uel Romanorum praesidiis uel auxiliis barbarorum, aliis potestate, aliis cognatione subnixus. Denique extabat genere Francus cultorque sordidissimus idolorum.

4 Igitur Eugenius atque Arbogastes cum instructa acie Alpium transitus tenerent, Theodosius expers cibi ac somni orationi incumbens totam noctem peruigil exegit; cum tamen se esse a suis destitutum sciret, ab hostibus circumseptum nesciret, fiducialiter arma corripiens signoque crucis signum proelio dedit ac se in bellum, etiam si nemo sequeretur, uictor futurus inmisit; nam consultus Iohannes anachoreta eum uicturum spoponderat. Quem cum Arbitio hostilium partium comes ignarum circumpositis excepisset insidiis, conuersus mox ad reuerentiam Augusti eum non solum periculo liberauit, uerum etiam auxilio instruxit; cumque ad congressionem uentum esset, uehemens turbo uentorum a parte Theodosii in ora hostium ruit, qui et ab eius parte spicula missa ualenter hosti infigeret et hostili manu missa repelleret. Nec mora, parua suorum data strage, uictori se Theodosio hostilis exercitus prostrauit. Eugenius captus atque interfectus est; Arbogastes sua se manu percussit. Praemiserat denique prius Theodosius decem milia auxiliatorum Gothorum, quae ab Arbogaste comite funditus deleta sunt; quos utique Theodosio perdidisse magis lucrum quam detrimentum fuit. Ad cuius laudem ob insignem uictoriam poeta quidam eximius sed infidelis inter coetera hos uersiculos cecinit:

5 Huic ferunt somnio nomen parentes monitos sacrauisse, quod in Latinum A Deo datum potest intellegi. De hoc etiam oraculo in Asia diuulgatum est eum Valenti successurum, cuius nomen ΘΕΟ atque Δ litteris initiaretur; qua cognitione principii deceptus Theodorus, cum sibi imperium deberi praesumeret, scelestae cupidinis supplicia persoluit. Fuit autem Theodosius propagator rei publicae atque defensor eximius; moribus et corpore Traiano similis, quantum scripta ueterum et picturae docent, a quo et originem traxit: sic eminens status, membra eadem, par caesaries, os, absque eo, quod illi aliquantum uellendo steriles genae, neque tam ingentes oculi erant; nescio an et tanta gratia tantusque flos in facie seu tanta dignitas in incessu fuisset. Mens uero prorsus similis, adeo ut nihil dici queat quod non ex libris in istum uideatur transferri. Clemens animus, misericors, communis, solo habitu differre se ceteris putans; in omnes homines honorificus, uerum effusius in bonos, simplicia ingenia aeque diligere, erudita mirari sed innoxia, largiri magno animo magna, amare ciues uel priuato contubernio cognitos eosque honoribus, pecunia, beneficiis ceteris munerari, praesertim quorum erga se uel patrem aspero casu officia conprobasset. Illa tamen, quibus Traianus aspersus est, uinolentiam scilicet et cupidinem triumphandi, usque eo detestatus ut bella non mouerit sed inuenerit. Ministeria lasciua psaltriasque commessationibus adhiberi lege prohibuit; consobrinarum nuptias tamquam sororum interdixit. Litteris mediocriter doctus, sagax plane multumque diligens ad noscenda gesta maiorum; execrabatur cum legisset superbiam dominantium, praecipue perfidos et ingratos; irasci sane rebus indignis, sed subito flecti, unde quoque dilatione modica emolliebantur interdum seuera praecepta; habuitque a naturae munere quod Augustus a philosophiae doctore; qui cum uidisset eum facile commoueri, ne asperum aliquid statueret, monuit, ubi irasci coepisset, quattuor atque uiginti Grecas litteras memoria recenseret, ut illa concitatio, quae momenti est, mente alio traducta parui temporis interiectu languesceret. Melior haut dubie, quod est rare uirtutis, post auctam annis potentiam regalem auri argentique pondera sublata a tyrannis multis ex suo restituit. Inerat ei cura pielatis eximiae: colere patruum tamquam genitorem, fratris mortui sororisque liberos habere pro suis, cognatos adfinesque parentis animo conplecti. Elegans letumque conuiuium dare nec tamen sumptuosum, miscere colloquia pro personis, studio, dignitatibus, sermone cum grauitate iocundo, blandus pater, concors maritus. Exercebatur neque ad inlecebram neque ad lassitudinem; ambulationibus, cum esset otium, animum reficiens, regebat ualitudinem continentia uescendi.

6 Huius et apud homines mansuetudo et quanta extiterit apud Deum deuotio, hoc uno monstratur exemplo: nam cum apud Mediolanum missarum fruiturus sollemniis ecclesiam uellet intrare eumque beatus Ambrosius pro quodam facinore, nisi publice peniteret, non admissurum se diceret, et prohibitionem humiliter pertulit et satisfactionem non erubescens indictum ab episcopo penitentiae modum deuotus excepit.

7 Huic sociata in coniugio Flaccilla fuit, ex qua Archadium et Honorium genuit; qua defuncta Gallam Valentiniani maioris et Iustinae filiam Valentiniani quoque iunioris sororem in matrimonium duxit, quae ei Placidiam peperit, cui postea de matris nomine Gallae cognomentum accessit.

8 Itaque quinquagesimum Theodosius annum agens aetatis in pace apud Mediolanum rebus excessit humanis utramque rem publicam utrisque filiis Archadio et Honorio quietam relinquens. Corpus eius eodem anno Constantinopolim translatum atque sepultum est.

9 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo quadragesimo nono Archadius Augustus in Oriente, Honorius frater eius in Occidente quadragesimo secundo loco commune imperium, diuisis tantum sedibus, tenere coeperunt. Quorum pater curam uiris potentissimis mandarat habere, id est Rufino Orientalis aulae, Stiliconi Occidentalis imperii. Vixitque Archadius post patris excessum annis duodecim imperiique summam Theodosio filio paruo admodum moriens tradidit.

10 Interea Gildo comes Africae, cognita Theodosii morte, arbitratus minimam in paruulis spem fore, Africam iuri proprio coepit usurpare. Huius frater Mascelzer germani perfidiam perhorrescens in Italiam rediit; Gildo duos eius filios, quos pater reliquerat, dolo circumuentos occidit. Ad hunc iam hostem bello insequendum Mascelzer frater missus est. Mascelzer iam a Theodosio sciens quantum in rebus desperatissimis oratio hominis per fidem Christi clementiam Dei impetraret, Caprariam insulam adiit; inde secum sanctos uiros abducens, cum quibus orationibus ac ieiuniis dies aliquod continuauit et noctes; ante triduum quoque quam hosti contiguus fieret, cernit noctu beatum Ambrosium paulo ante defunctum, quo uel quando uictoriam caperet, diem sibi indicantem et locum. Ac tertio demum die post noctem orationibus hymnisque peruigilem cum quinque solummodo milibus aduersus lxxx milia hostium pergens eos Dei nutu sine bello in deditionem accepit; quo uiso auxiliarii Gildonis barbari ilico terga dedere; Gildo et ipse fugam arripiens ascensa naui, cum in Africam redisset, post aliquot dies strangulatus interiit. Sane idem Mascelzer rerum secundarum insolentia tumens ecclesiam Dei temerare ausus est atque ex ea quosdam non dubitauit extrahere. Secuta mox poena sacrilegium est, nam post aliquantum temporis ipse punitus est.

11 Interea Rufinus, cui a Theodosio Orientalis aulae cura commissa est, malo perfidiae deprauatus, cum barbarorum solaciis regnum temptaret inuadere, morte iustissima poenas luit. Stilico quoque Occidentis tutor imperii, inmemor conlatorum beneficiorum, inmemor adfinitatis, nam socer extabat Honorii, regnum et ipse Eucherio filio affectans ingentia rei publicae intulit mala; nam saepe cum delere posset barbaros, fouit, saepe Alaricum cum Gothis suis uicit, saepe conclusit, semperque dimisit. Cui quis fuerit exitus, suo melius in loco dicetur.

12 Inter haec omnium antiquorum praesentiumque hostium longe inmanissimus Radagaisus rex Gothorum totam repentino inundauit Italiam impetu. Nam fuisse in eius populo plus quam ducenta milia Gothorum ferunt. Hic supra hanc incredibilem multitudinem indomitamque uirtutem barbarus erat et Scytha, qui omnem Romani generis sanguinem diis suis propinare deuouerat. Inuadit ilico Romam pauor infinitus, fit omnium paganorum in Vrbe concursus; adclamatur a cunctis se haec ideo perpeti, quod neglecta fuerint magnorum sacra deorum. Magnis querelis ubique agitur et continuo de repetendis sacris celebrandisque tractatur; feruent tota Vrbe blasphemiae, nomen Christi tamquam lues aliqua probris ingrauatur. Conducuntur a Romanis aduersus Radagaisum duo pagani duces, Gothorum Sarus, Vldin Hunnorum. Sed non sinit Deus rem suae potentiae infidelium uirtutem uideri; conterritus namque diuinitus Radagaisus in aspero Fesulani montis iugo urguente undique timore concluditur agminaque, quibus angusta dudum uidebatur Italia, latendi spe in unum ac paruum uerticem truduntur; quo cum fame et siti conficerentur, rex Radagaisus solus spem fugae sumens captus a Romanis in uincla coicitur ac paulisper retentus uita priuatur. Tanta uero multitudo captiuorum Gothorum fuisse fertur, ut uilissimorum pecodum modo singulis aureis passim greges hominum uenderentur.

13 Interea Alaricus Italiam ingressus, cum ab Honorio sedes quo cum suo exercitu consistere possit expeteret, Honorius deliberato consilio ei Gallias concessit; qui dum ad Galliam pergens ob recuperationem iumentorum apud Pollentiam aliquantulum resedisset, Stilico comes in perniciem rei publicae Gothos pertemptans, dum eos insidiis adgredi cuperet, belli summam Sauli pagano duci commisit. Qui ipso sacratissimo die Paschae Gothis nil tale suspicantibus super eos inruit magnamque eorum partem prostrauit; nam primum perturbati Gothi ac propter religionem cedentes, demum arma corripiunt, more se solito cohortantur uictoremque uirtute potiori prosternunt exercitum. Hinc in rabiem furoris excitati coeptum iter deserentes Romam contendunt petere, cuncta per quae ierant igni ferroque uastantes. Nec mora uenientes Vrbem capiunt, deuastant, incendunt, dato tamen prius praecepto, ut si qui in sancta loca praecipueque sanctorum apostolorum Petri et Pauli basilicas confugissent, hos in primis inuiolatos securosque esse sinerent, deinde in quantum possint praedae inhiantes a sanguine temperarent. Capta itaque Roma est anno millesimo centesimo sexagensimo quarto conditionis suae. Die sane tertia sponte Gothi Vrbe discedunt, facto aliquantarum aedium incendio, sed ne tanto quidem, quantum olim a Caesare factum est.

14 Deinde per Campaniam, Lucaniam Britiamque simili strage bacchantes Regium peruenere, in Siciliam transfretare cupientes. Quo cum transmeare ascensis nauibus uellent, perpessi naufragium plures suorum amisere. Halaricus inter haec, dum quid ageret deliberaret, apud Consentiam subita morte defunctus est. Gothi Basentum amnem de alueo suo captiuorum labore deriuantes Halaricum in medio eius alueo cum multis opibus sepeliunt amnemque meatui proprio reddentes, ne quis locum scire possit, captiuos qui interfuerant extingunt.

15 Regem deinceps Athaulfum Alarici adfinem Gothi constituentes Romam redeunt: si quid residui fuit, more locustarum eradunt, auferentes exinde Gallam Placidiam Theodosii principis filiam, sororem Honorii, quam sibi Athaulfus apud Forum Cornelii coniugio sociauit. Quae multo post rei publicae commodo fuit. Nam ad hoc mariti animum acerrimo ingenio subtilibus blandimentis inflexit, ut ultro a Romanis pacem expeteret. Qui ad Gallias proficiscens dein apud Barchilonem fraude suorum occisus est. Post quem Segericus regnum capiens, dum pacem Romanis seruare disponit, et ipse a suis peremptus est. Deinde Wallia regnandi iura suscepit ad hoc electus a Gothis, ut pacem infringeret, ad hoc a Deo ordinatus, ut confirmaret.

16 Interea comes Stilico Wandalorum perfidae et dolosae gentis genere editus, Eucherium, ut dictum est, filium iam a puero Christianorum persecutionem meditantem, ut in imperio substitueret, ante biennium Romanae inruptionis gentes copiis uiribusque intolerabiles, hoc est Alanorum, Sueuorum, Wandalorum, Burgundionum, ultro in arma suscitauit easque pulsare Gallias uoluit, ut sub hac necessitate a genero in filium extorquere imperium possit. Tandem ubi imperatori Honorio exercituique Romano haec tam ingentia damna patefacta sunt, commoto iustissime exercitu occisus est Stilico, qui ut unum puerum purpuram indueret, totius generis humani sanguinem dedidit. Occisus Eucherius eius filius paucique cum isdem satellites tantarum molitionum puniti sunt. Eodem tempore clarissima Vrbis loca fulminibus diruta sunt, quae inflammari ab hostibus nequiuerunt.

17 Inter haec apud Brittanias Gratianus tyrannus mox creatur occiditur. Huius in loco Constantinus ex infima militia propter solam spem nominis sine merito uirtutis eligitur. Qui ad Gallias transiens saepe a barbaris incerto foedere inlusus detrimento magis rei publicae fuit quam augmento. Tunc duo iuuenes locupletes, Didimus et Viridianus, adsumptis propriis seruulis ac uernaculis sese patriamque a barbaris et tyranno defensare moliti sunt. Aduersus hos Constantinus Constantem filium ex monacho Caesarem factum cum quibusdam foederatis barbaris in Hispanias misit. Constans barbarorum fultus auxilio eos primo proelio peremit. Quibus barbaris dum claustra Pyrinaei montis commissa fuissent, ab eis tota illa, quae per Gallias bachabatur, ferocitas gentium Hispaniarum prouinciis intromissa est. Itaque post multas strages, incendia et rapinas tandem diuisis sedibus barbari ad aratra conuersi Romanorum residuos coeperunt ut socios amicosque fouere.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER DVODECIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER TERTIVS DECIMVS

INCIPIT LIBER TERTIVS DECIMVS

1 Igitur imperator Honorius, dum uires rei publicae cotidianis cerneret labefactari incommodis, uirum strenuum et bellicosum Constantium comitem ad Gallias cum exercitu mittit. Is mox Galliam ingressus est, continuo Constantinum tyrannum apud Arelatem extinxit, Constans uero eius filius a Gerontio suo comite Viennae peremptus est. In cuius locum Gerontius Maximum quendam substituens, ipse a suis militibus iugulatus est. Maximus deinde purpura exutus in Hispania exulans egens obiit. Exinde Iobinus apud Gallias, mox adsurrexit, cecidit. Sebastianus tyrannus frater eius continuo creatus occisus est. Tertullus consul, qui se futurum principem in senatu gloriatus est, pari nihilominus exitu periit. Attalus a Gothis imperator effectus, postmodum captus a Constantio missusque Honorio truncata manu uitae relictus est. Heraclianus quoque cum Sabino genero cum tribus milibus ac septingentis nauibus ex Africa Romam tendens, occursu comitis Marini territus et in fugam uersus, arrepta naui solus Carthaginem rediit ibique peremptus est. Hos omnes Honorius optima religione magnaque Constantii industria superauit, merito sane, nam his diebus praecipiente Honorio, fauente Constantio, sopitis apud Africam haereticis pax Ecclesiae redditur. In qua fulgentissimus tunc apud Ipponiregium totiusque magister Ecclesiae florebat Augustinus.

2 Interea Wallia Gothorum rex Dei iudicio territus Placidiam apud se honeste habitam, exigente Constantio, fratri Honorio reddidit pacemque cum eo datis lectissimis obsidibus pepigit seque pro Romanis aduersus barbaros, qui Hispanias inuaserant, pugnaturum spopondit. Mittunt e contrario Wandalorum, Alanorum Sueuorumque reges principi Honorio legationem in his uerbis: «Tu cum omnibus pacem habe, omnium obsides accipe. Nos nobis confligimus, nobis perimus, tibi uincimus, tuae erit quaestus rei publicae si utrique pereamus».

3 His ita tantis incommodis Deo fauente sopitis Honorius Gallam Placidiam germanam suam Constantio suo comiti fide integerrimo et ingenti uiro iamdudum promissam magno cunctorum gaudio sociauit, ex qua Valentinianum filium Constantius genuit, qui postea rei publicae imperium gessit. Hoc in tempore foedus firmissimum cum rege Gothorum Wallia Constantius pepigit, tribuens ei ad habitandum Aquitaniam Galliae prouinciam eiusdemque prouinciae quasdam ciuitates uicinas. Cernens itaque Honorius ubique se Constantii uirtute et ingenio seu per bella seu pacis moderatione tueri, eum cunctis adnitentibus apud Rauennam in regni consortium adsciuit, qui necdum septem mensibus euolutis ex hac luce subtractus est.

4 His diebus apud Bethleem Palaestinae beatissimus Hieronymus expletis xci annis ad Christum migrauit.

5 Sequenti tempore Maximus apud Hispanias factione Iouiniani, qui tunc in re militari clarus habebatur, tyrannidem arripuit. Nec multo post superati utrique et capti ab Honorii exercitu eidem, cum apud Rauennam tricennalia sua perageret, praesentantur.

Hac tempestate Brittanni Scottorum Pictorumque infestationem non ferentes Romam mittunt ac sui subiectione promissa contra hostes auxilia flagitant. Quibus statim ab Honorio missa militum legio magnam barbarorum multitudinem strauit coeterosque Brittaniae finibus expulit. Sed mox ut discessere Romani, aduecti iterum nauibus hostes obuia quaeque sibi conculcant ac deuorant. Rursumque aduolant Romani caesumque hostem trans maria fugant.

6 Hoc tempore dum Wandali Alanique Hispanias infestarent, Honorius ad eas defensandas Castinum ducem cum exercitu dirigit. Qui Castinus praeclarum uirum Bonifatium ac bellicis artibus exercitum inepto et iniurioso imperio ab expeditionis suae societate auertit. Bonifatius uero periculosum sibi indignumque ratus eum sequi, quem discordem superbientemque expertus esset, celeriter se ad portum Vrbis atque inde ad Africam proripuit magnumque postmodum rei publicae detrimentum totiusque Africae causa excidii extitit. Castinus uero tanto collega ob suam intemperantiam priuatus nihil dignum in Hispaniis gessit.

7 Inter haec Placidia Augusta a fratre Honorio pulsa ad Orientem cum Honoria et Valentiniano filiis profecta a Theodosio Augusto, Archadii alterius germani sui filio, honorifice libenterque suscepta est. Honorius uero postquam cum minore, de quo praemissum est, Theodosio Archadii sui germani filio annis quindecim imperasset, cum iam antea cum fratre annis tredecim ac sub patre duobus regnasset, rem publicam, ut cupierat, pacatam relinquens, apud urbem Romam uita exemptus est corpusque eius iuxta beati Petri apostoli martyrium in mausoleo sepultum est.

8 Huic soboles nulla fuit. Nam duae Stiliconis filiae, id est Maria et Thermantia, una post alteram eius coniugio sociatae, utraeque Dei iudicio inopinata morte praeuentae ex hac luce uirgines migrauere. Fuit sane Honorius moribus et religione patri Theodosio non ualde absimilis. Cuius temporibus quamuis multa externa et ciuilia bella surrexerint, uel nullo uel minimo sanguine quieuere. Exempto rebus humanis Honorio fultus praesidio Castini magistri militum Iohannes inuadit imperium.

9 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo septuagesimo septimo, Theodosius Archadii filius quadragesimus tertius regum Romanorum Orientale regebat imperium. Qui conperto patrui sui Honorii funere mox Valentinianum amitae suae Placidiae filium Caesarem effectum cum matre Augusta ad recipiendum Occidentis dirigit regnum. Quo tempore Iohannes, dum Africam, quam Bonifatius obtinebat, bello reposcit, ad defensionem sui infirmior factus est. Denique uenientes Placidia Augusta et Valentinianus Caesar mira eum felicitate continuo opprimunt regnique gubernacula uictores arripiunt; quorum tunc milites crudeliter Rauennam depopulati sunt eo quod illius maxime ciues tyrannicae parti fauissent. Castinum uero magistrum militum damnant exilio, cuius arripuisse factione Iohannes tyrannidem credebatur, data Aetio uenia eo quod Hunni, quos per ipsum Iohannes acceperat, eius studio remeassent ad propria. Valentinianus igitur consensu totius Italiae imperator efficitur itemque ex decreto Theodosii Augustus appellatur. Dum haec geruntur Achillas nobile oppidum Galliarum a Gothis multa ui oppugnatum est, donec inminente Aetio non inpuniti abscederent.

10 Bonifatius inter haec apud Africam potentia gloriaque augebatur. Mittuntur aduersus eum Mabortius et Galbio; qui dum Bonifatium obsidere parant, ab eo interempti sunt. Exinde gentibus, quae uti nauibus nesciebant, dum a concertantibus in auxilium uocantur, mare peruium factum est. Rursus contra Bonifatium Sigisuuldus comes dirigitur. Bonifatius uero sentiens se non posse tuto Africam tenere cernensque sibi periculum instare, in perniciem totius rei publicae efferuescens Wandalorum Alanorumque gentem cum Genserico suo rege ab Hispaniis euocatos Africae intromisit, qui cunctam paene Africam ferro, flamma, rapinis crudelissime deuastantes, catholicam insuper fidem Arriana impietate subuertere. Sub hoc turbine beatissimus, de quo praemissum est, Augustinus Ipponiensis episcopus, ne ciuitatis suae ruinam cerneret, tertio eius obsidionis mense sex et septuaginta uitae annis expletis, ex quibus quadraginta in clericatu seu episcopatu transegerat, ad Christum perrexit.

11 Eodem tempore pace totius orbis et consensione mirabili Bonifatius ab Africa ad Italiam per Vrbem rediit accepta magistri militum dignitate. Qui cum resistentem sibi Aetium proelio superauisset, paucis interiectis diebus morbo extinctus est. Aetius uero cum deposita dignitate in agro suo degeret ibique eum quidam eius aemulus repentino incursu opprimere temptasset, profugus ad Vrbem atque illinc ad Dalmatiam, deinde Pannonias ad Hunnos peruenit, quorum amicitiis auxilioque usus pacem principum et ius interpolatae potestatis optinuit nec multo post patriciatus etiam dignitatem adeptus est. Post eam igitur, quae praemissa est, Africae cladem data per Trigetium ad habitandum Wandalis Africae portione pax cum eisdem necessaria magis quam utilis facta est.

12 His etiam temporibus Gundicarium Burgundionum regem intra Gallias habitantem Aetius patricius bello obtriuit pacemque ei supplicanti concessit. Interea Gothi pacis placida perturbant et pleraque municipia uicina suis sedibus occupant, cumque essent maxime oppido Narbonensi infesti ciuesque eius longa obsidione et fame affligerent, adueniens comes Litorius hostes in fugam uertit et ciuitatem adlata frumenti copia a fame liberauit.

Dehinc anno sequenti bellum aduersum Gothos Hunnis auxiliantibus gestum est.

Hac tempestate Gensericus apud Africam intra habitationis suae limites cupiens catholicam fidem Arriana inpietate subuertere, quosdam nostrorum episcopos eatenus persecutus est, ut eos priuatos iure basilicarum suarum etiam ciuitatibus pelleret, cum ipsorum constantia nullis superbissimi regis terroribus cederet. His denique diebus Valentinianus Augustus ad Theodosium principem suum fratruelem Constantinopolim profectus est filiamque eius in matrimonium accepit. Per idem tempus piratae multas insulas praecipueque Siciliam populati sunt.

13 Inter haec Litorius, qui secunda ab Aetio patricio potestate Hunnis auxilianlibus praeerat, dum Aetii gloriam superare appetit dumque aruspicum responsis et demonum significationibus fidit, pugnam cum Gothis inprudenter conseruit. Ac primum quidem magnam hostium stragem dedit, postmodum uero suis paene omnibus trucidatis ipse a Gothis turpiter captus est. Postremo pax cum eisdem facta est, cum eam Romani post huius lacrimabilis belli perniciem humilius quam umquam antea poposcissent.

14 Aetio itaque rebus quae in Galliis conponebantur intento, Gensericus, de cuius amicitia nihil metuebatur, Carthaginem dolo pacis inuadit omnesque opes eius excruciatis diuerso tormentorum genere ciuibus in ius suum uertit, nec ab ecclesiarum despoliatione abstinens, quas sacris uasis exinanitas et sacerdotum administratione priuatas non iam diuini cultus loca sed suorum esse iussit habitacula, in uniuersum captiui populi ordinem seuus, sed praecipue nobilitati et religioni infestus, ut discerni omnino non possit, hominibus magis an Deo bellum intulisset. Igitur Carthago a Wandalis hoc modo capta est annis quingentis octoginta et quinque euolutis postquam Romano coeperat iuri parere. Sequenti deinde anno Gensericus ad Siciliam transiens, dum magnis eam calamitatibus affligeret, accepta nuntio de Sabastiano, qui ab Hispaniis ad Africam tenderet, celeriter Carthaginem rediit ratus periculosum sibi ac suis fore, si uir bellandi peritus recipiendae Carthagini incubuisset. Verum ille amicum se magis quam hostem uideri uolens, dum de regis barbari amicitiis inprouise praesumit, infelici morte peremptus est.

15 Post haec imperator Theodosius bellum contra Wandalos mouit Ariouindo et Ansila atque Germano ducibus magna cum classe directis. Qui longis cunctationibus negotium differentes Siciliae magis oneri quam Africae praesidio fuere.

16 Per haec tempora Hunnis Tracias et Illyricum seua populatione uastantibus exercitus, qui in Sicilia morabatur, ad defensionem Orientalium prouinciarum reuertitur.

Sub his fere diebus tam terribili Roma terremotu concussa est, ut plurimae eius aedes aedificiaque corruerint.

17 Brittani itaque, de quibus praemissum est, cum rursus Scottorum Pictorumque incursionibus premerentur, mittunt Aetio epistolam lacrimis erumnisque refertam eiusque quantotius auxilium efflagitant. Quibus dum Aetius minime annuisset, eo quod contra uiciniores hostes occupatus existeret, quidam Brittanorum strenue resistentes hostes abigunt, quidam uero coacti hostibus subiciuntur. Denique subactam Picti extremam eiusdem insulae partem eam sibi habitationem fecere nec ultra exinde actenus ualuerunt expelli. At uero residui Brittanorum, dum continue Scottorum impetus formidarent, ultra iam de Romanorum praesidio diffidentes, Anglorum gentem cum suo rege Vertigerno ad defensionem suae patriae inuitauere. Quos amicali societate exceptos uersa in contrarium uice hostes pro adiutoribus inpugnatoresque sensere. Sequenti deinceps tempore gens Anglorum siue Saxonum Brittaniam tribus longis nauibus aduehitur. Quorum dum iter prosperatum domi fama retulisset, mittitur nihilominus exercitus multiplex, qui sociatus prioribus primum hostes, propter quos petebatur, abigit, deinde in Brittones arma conuertens conficta occasione, quasi pro se eis militantibus minus stipendia praeparassent, totam prope insulam ab orientali eius plaga usque ad occidentalem incendio sibi seu gladio subegit.

18 At uero Theodosius dum, absque uiginti uno superioribus annis, quos cum Honorio patruo regnauerat, septem et uiginti annis imperium gessisset, ex quibus cum Valentiniano genero xxv transegit, apud Constantinopolim morbo consumptus obiit ibique sepultus est.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER TERTIVS DECIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER QVARTVS DECIMVS

INCIPIT LIBER QVARTVS DECIMVS

1 Anno ab Vrbe condita millesimo ducentesimo quarto defuncto Theodosio quadragesimus quartus in numero Marcianus Orientali aulae praeficitur imperator.

Coeterum Valentiniani tempora huius uel superioris imperatoris curriculis adscribuntur.

Igitur Valentinianus Occidui rector imperii pacis ea tempestate foedera cum Genserico Wandalorum rege firmauit certisque spatiis Africa inter utrosque diuisa est. Gensericus uero dum de rerum successu tumidus etiam apud suos superbiret, ualida aduersus eum suorum conspiratio facta est; quorum molitione detecta diuersis ab eo excruciati periere suppliciis. Horum si quidem funeribus non minus uirium amisit, quam si exuperatus belli certamine fuisset.

2 Interea rex Hunnorum Attila, dum cum fratre Bleba regnum intra Pannonias Daciamque gereret, Macedoniam Misiamque et Achaiam utrasque etiam Tracias inmanissima rabie deuastaret, Blebam suum germanum regnique consortem peremit eiusque sibi parere populos conpulit. Fultus itaque fortissimarum gentium, quas sibi subiugarat, praesidio ad Occidentale demoliendum animum intendit imperium. Erant siquidem eius subiecti dominio rex ille Gepidarum famosissimus Ardaricus, Walamir etiam Gothorum regnator, ipso cui tunc seruiebat rege nobilior, fortissimae nihilominus gentes Marcomanni, Sueui, Quadi, praeterea Eruli, Turcilingi siue Rugi cum propriis regulis aliaeque praeter hos barbarae nationes Aquilonis in finibus commanentes.

3 Horum omnium Attila superbus imperio, quamquam uirium robore facile se posse adipisci putaret quod cuperet, non minori tamen consilii astutia quam armorum fortitudine hostes adgredi satagebat. Praeuidens itaque sagacitate, qua callebat, non sibi fore tutum, si Gothi, qui intra Gallias morabantur, Romanis auxilio iungerentur, amicum se Gothis simulans aduersum Romanos se asserit proeliaturum Romanorumque e diuerso quasi amicitias appetens in Gothos, eorum uidelicet hostes, se pollicetur arma moturum. Agebat itaque hoc uersuta barbaries, quatenus, si hos posset a societate diuidere, facilius utrosque singulari certamine proculcaret. Quas eius astutias Aetius non minori acumine praeuidens legatos ad Theodoritum, qui eo tempore Gothis apud Tolosam regnabat, dirigit, qui cum eo pacis foedera sociarent. Annuit iuxta Aetii uotum Romanorum legatis Theodoritus iungitque cum eis non minus sibi prospiciens firmissimum foedus promittitque se pariter pugnaturum.

4 Fuere interea Romanis auxilio Burgundiones, Halani cum Sangibano suo rege, Franci, Saxones, Riparioli, Briones, Sarmatae, Armoriciani, Liticiani ac paene totius populi Occidentis, quos omnes Aetius, ne inpar Attilae occurreret, ad belli adsciuerat societatem. Conuenitur ex utraque parte in campos Catalaunicos, qui centum in longitudinem leuuas et ex latitudine septuaginta leuuis, ut Gallis mos est metiri, feruntur.

5 Attila itaque primo impetu, mox ut Gallias introgressus est, Gundicarium Burgundionum regem sibi occurrentem protriuit.

Deinde cum ad locum certaminis uentum esset, inquirit aruspicem, si quid sibi de belli sorte uenturum praediceret. Qui arte daemoniaca exta pecudum perscrutans Attilae infausta denuntiat, hoc tamen quantulumcumque solacium fore, quod summus de parte hostili in certamine ductor occumberet. Attila uero dum haec de Aetii interitu, cuius mortem sitiebat, denuntiari putaret, non dubitauit uel cum suorum perditione bellum committere, dummodo Aetium suis motibus fortiter obsistentem possit extinguere. Committit itaque pugnam iam in uesperum die uergente, ut, si superaretur ab hostibus, inminentis se noctis tenebris occuleret.

6 Conueniunt hinc et inde fortissimae nationes, conseruntur acies, fit bellum acre nimis et pertinax, quale uix ulla narratur historia. Nec ante a proeliandi ardore quieuere quam eis nox superueniens pugnandi uoluntatem adimeret. Eo siquidem proelio centum octoginta milia hominum caesa referuntur tantumque est sanguinis effusum, ut paruulus, qui ibidem labebatur, riuulus inmodicus subito torrens effectus cadauera secum traheret peremptorum. Attilam sane de morte Aetii sua suspicio fefellit; nam incolomi Aetio rex ibi Gothorum Theodoritus occubuit. In quo proelio quamuis neuter cessisset exercitus, constat tamen Attilam fuisse superatum.

7 Qui cum die altera intra plaustrorum munimenta se continens erumpere non auderet nec tamen cessaret tubis et clamore perstrepere, Torismund Theodoriti regis filius dolens de paterno funere statuit Attilam obsidione coartare, ut eum eiusque exercitum ad internitionem usque deleret. Tum Attila de uitae fiducia iam desperans ex equitatoriis ingentem pyram sellis construxit, ut ibidem se Gothis inminentibus supposito igne cremaret, ne aut quisquam de eius laetaretur uulnere aut rex tantarum gentium in potestatem hostium deueniret.

8 Aetius uero incaute perpendens Romanos a Gothis perempto Attila deprimi nec deinceps aduersum Gothos, si necessitas incumberet, solacium habere, Torismundo quasi eius rebus consulens persuadet, ut domum reuerteretur, regnum paternum arriperet, ne, si ab eius inuaderetur germanis, aceruius ei esset cum suis quam cum hostibus dimicare. Hoc ille consilium tamquam pro sua salute prolatum libenter amplectens domum reuersus est regnumque paternum suscepit. Coeterum Aetius ob hoc talia machinatus est, ut Attilam ab eius inpressione subduceret. Inscia, heu, mens hominum, quantum hac prouisione detrimentum patriae, dum auertere cupit, ingessit.

9 At uero Attila cernens se relicto hostes ad propria remeasse, erectis animis ac spe salutis eleuatus Pannonias repedauit multumque potiorem exercitum coaceruans Italiam furibundus introiit. Ac primum Aquileiam ciuitatem in ipso Italiae sitam principio expugnare adgressus est; quam continuo triennio obsidens, cum aduersus eam strenue ciuibus repugnantibus nihil praeualeret iamque murmur sui exercitus non ualentis famis tolerare penuriam audiret, cum die quadam ciuitatem circuit, ut ex qua parte eam facilius posset expugnare inquireret, cernit repente aues in aedificiorum fastigiis nidificare solitas, quae ciconiae uocantur, uno impetu ex urbe migrare fetusque suos sublatos rostris per rura forinsecus deportare. «Aspicite» inquit ad suos «aues futurorum praescias perituram relinquere ciuitatem». Statimque adhibitis machinis tormentisque hortatur suos, acriter expugnat urbem ac sine mora capit. Diripiuntur opes, captiuantur uel trucidantur ciues, residuum direptioni igni supposito flamma consumit.

10 Fuerat si quidem in ea ciuitate feminarum nobilissima Digna nomine, forma quidem eximia sed candore pudicitiae amplius decorata. Haec dum habitaculum super ipsa urbis moenia haberet turremque excelsam suae domui imminentem, subter quam Natissa fluuius uitreis labebatur fluentis, ne sordidissimis hostibus ludibrium fieret animaeque pulchritudinem uel ui inlata libidine uitiaret, mox ingressum hostium captamque urbem praesensit, e summa se eadem turre obuoluto capite in gurgitem praecipitem dedit metumque amittendae pudicitiae memorabili exitu terminauit.

11 Plura praeterea eiusdem regionis castella inmanis hostis, extinctis uel captiuatis ciuibus, succendit ac diruit, Concordiam, Altinum siue Patauium, uicinas Aquileiae ciuitates, illius instar demoliens solo coaequauit. Exinde per uniuersas Venetiarum urbes, hoc est Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum seu reliquas nullo resistente Hunni bacchantur, Mediolanium Ticinumque pari sorte diripiunt ab igni tamen abstinentes et ferro. Deinde Aemiliae ciuitatibus similiter expoliatis nouissime eo loco, quo Mincius fluuius in Padum influit, castrametati sunt. Vbi Attila consistens, dum utrum adiret Romam an desisteret, animo fluctuaret, non Vrbi, cui infestus erat, consulens sed Alarici exemplum pauens, qui captae a se Vrbi non diutius superuixit, dum ergo has animo tempestates reuolueret, repente illi legatio placidissima a Roma aduenit.

12 Nam per se uir sanctissimus Leo papa ad eum accessit. Qui cum ad regem barbarum introgressus esset, cuncta ut optauerat optinens non solum Romae sed et totius Italiae salutem reportauit; territus namque nutu Dei Attila fuerat nec aliud Christi sacerdoti loqui ualuit nisi quod ipse praeoptabat. Fertur itaque post discessum pontificis interrogatum esse Attilam a suis, cur ultra solitum morem tantam reuerentiam Romano papae exhibuerit, quandoquidem paene ad omnia, quae ille imperasset, obtemperarit; tum regem respondisse: non se eius, qui aduenerat, personam reueritum esse, sed alium se uirum iuxta eum in habitu sacerdotali adstantem uidisse forma augustiore, canitie uenerabilem illumque euaginato gladio sibi terribiliter mortem minitantem, nisi cuncta, quae ille expetebat, explesset.

13 Igitur Attila tali modo a sua seuitia repressus relicta Italia Pannonias repetit. Ad quem Honoria Valentiniani principis germana, dum a fratre ob decus pudicitiae districte seruaretur, suum eunuchum dirigit, quatenus eam sibi a fratre in matrimonium extorqueret. Accepto itaque hoc Attila nuntio, quia iam Italiae fines excesserat, nec statim fatigato exercitu regredi poterat, mandat Valentiniano imperatori minitans peiora se proxime inlaturum Italiae, nisi mox ei suam germanam cum parte regni debita transmisisset. Qui reuersus ad proprias sedes supra plures quas habebat uxores puellam ualde decoram Ildicco nomine sibi in matrimonium iunxit; ob cuius nuptias profusa conuiuia exercens, dum tantum uini quantum numquam antea insemel bibisset, cum supinus quiesceret, eruptione sanguinis, qui ei de naribus solitus erat effluere, suffocatus extinctus est. Eadem denique apud Constantinopolim nocte Marciano imperatori in somnis Dominus apparens arcum Attile fractum ostendit, quo scilicet armorum genere gens illa fidere in bello maxime solet.

14 Dum haec geruntur, apud Brittaniam Pelagianae hereseos adsertores Brittanorum temptatant subuertere fidem; qui a Gallorum episcopis auxilium petentes ad rectae fidei defensionem sanctissimum uirum Germanum multisque iam uirtutibus clarum Altiodorensis ecclesiae episcopum accipiunt et Lupum Trecasenum praesulem aeque apostolicae gratiae uirum, qui non minus signorum miraculis quam doctrinae uerbis omnes ad sanae fidei confessionem reduxere. Ecce autem adhuc ibidem sanctis episcopis consistentibus ualida Saxonum Pictorumque manus Brittaniam aduehitur. Nihilominus Brittones mox arma corripientes hostibus obuiam pergunt, cum quibus beatissimus Germanus sponte se offerens una pergit ad proelium, cumque ipse dux belli ante consertam aciem constitisset iamque hostes conglobati propius aduentarent, non tubae clangoribus, non gladiis fidens, imperat solummodo sanctus antistes, ut, cum ipse prior inclamasset, omnes uoce consona eundem responderent sermonem. Moxque eleuata magna uoce «Alleluia» sonuit; cumque omnis exercitus sublato ad sidera clamore «Alleluia» respondisset cunctaque per circuitum loca resultassent, continuo tantus hostes pauor inuadit, ut dissoluta acie fugam arripientes, ac si singulorum ceruicibus gladius immineret, tremebundi ad propria refugerent.

15 Igitur quia semper uirtus inuidiam parit, Valentinianus imperator, quantum res edocuit, prosperos Aetii successus, ut supra praemissum est, pertimescens, eum simulque Boetium senatorem nobilissimum gladio peremit. Ita uir bellicosissimus Aetius et quondam Attilae regis potentissimi terror occubuit, cum quo pariter et Occidentis imperium salusque rei publicae corruit nec ultra actenus ualuit releuari. Sed nequaquam Valentiniano mors Aetii inpune cessit; nam et ipse anno sequenti a Transila Aetii milite, cum triginta annis imperium gessisset, confossus interiit, ex quibus cum Theodosio socero xxv, cum Marciano quinque imperauit.

16 Mortuo Valentiniano regni iura Maximus apud Vrbem inuadens necdum duobus expletis mensibus a Romanis peremptus est; continuo aduectus ex Africa nauibus adest Gensericus cum ualidissimo suae gentis exercitu, fultus insuper praesidio Maurorum, cum adhuc Romanae ecclesiae beatissimus Leo ageret pontificatum. Perculsis itaque Romanis tam terribili nuntio nobilibusque simul ac popularibus ex Vrbe fugientibus Vrbem omni praesidio uacuam Gensericus optenuit occurrente sibi extra portam eodem sancto Leone episcopo, cuius supplicatio ita eum Deo adiuuante liniuit, ut, cum omnia potestati eius essent tradita, ab igne tamen et cede atque suppliciis abstineretur. Quattuordecim interim dies secura et libera scrutatione omnibus opibus suis Roma uacuata est multaque milia captiuorum, prout cuique aetate aut arte placuerunt, cum regina Eudoxia, quae Gensericum ad hoc facinus inuitauerat, duabusque eius filiabus Carthaginem abducta sunt.

17 Capta itaque hoc modo a Genserico Roma est, postquam eam primo Alaricus inuaserat, secunda iam uice expletis ab eo tempore quadraginta quattuor annis, a conditione sua mille ducentis atque octo euolutis. Relicta itaque Vrbe per Campaniam sese Wandali Maurique effundentes cuncta ferro flammisque consumunt, quicquid superesse potest diripiunt, captam nobilissimam ciuitatum Capuam ad solum usque deiciunt, captiuant, praedantur. Nolam nihilominus urbem ditissimam aliasque quamplures pari ruina prosternunt. Neapolim praeterea quasque ob firmitatem capere non poterant, rebus agrariis exinanitas relinquunt, quicumque gladio superfuerant, captiuitatis iugo subiciuntur.

18 Inter has procellas uir piissimus Paulinus Nolanae urbis episcopus, postquam quicquid habere poterat, in captiuorum redemptionem expendit, nouissime, cum nihil ei aliud nisi ipse sibi solummodo superesset, pro cuiusdam uiduae filio maternas non ualens piis ferre uisceribus lacrimas, cum eadem ad Africam proficiscens, quo iam hostes discesserant, sese barbaro uiro uice uicaria in seruitium tradidit. Cuius sanctitas cum apud eandem barbaram gentem Dei nutu cognita fuisset, demum cum omnibus suis ciuibus ad urbem propriam remeauit.

19 At uero Gensericus postquam ditatus Italiae opibus ad Africam regressus est, Valentiniani principis natam, quam ab Vrbe captiuitatis sorte abduxerat, Transamundo suo filio in matrimonium copulauit, ex qua uidelicet Ildericus natus est, qui quartus postmodum a Genserico Wandalis apud Africam regnauit.

Recedente igitur ab Vrbe Genserico Romani sequenti mense exinanitae rei publicae imperatorem Habitum praeficiunt. Wisigothae quoque circa haec tempora cum rege suo Theodorico Theodoriti filio, transcensis Pyrinei iugis, Hispanias inuadunt.

Ast uero Marcianus imperator, cum apud Constantinopolim septem annis regnum administrasset, facta suorum conspiratione peremptus est.

EXPLICIT LIBER QVARTVS DECIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER QVINTVS DECIMVS

INCIPIT LIBER QVINTVS DECIMVS

1 Anno ab Vrbis conditione millesimo ducentesimo undecimo post Marciani imperatoris interitum Leo quintus ac quadragesimus Romanorum regum apud urbem Constantinopolim Augustali potitus est dignitate, qui deinceps sequenti tempore Leonem suum filium imperii consortem effecit.

Exempto quoque in Italia humanis rebus Auito, Maiorianus apud Rauennam inuadit imperium. Quod cum prope quattuor annis obtinuisset, haut procul a Dertonensi ciuitate iuxta Hiriam flumen occisus est statimque Seuerus apud Rauennam imperator efficitur atque Augustus appellatur.

Tertio huius anno imperii Biorgor rex Alanorum cum exercitu adueniens occurrente patricio Ricimere superatus non longe a Bergamo ciuitate Venetiae atque extinctus est. Seuerus uero cum quattuor annis imperasset, mortem propriam apud Vrbem occubuit.

Eodem tempore egresso inopinate igni magna Constantinopolis aedium strage cremata est.

2 Dehinc totius consensu militiae post Seueri mortem iura imperii Anthemius suscepit.

Sequenti anno Seruandus Galliarum praefectus imperium temptans inuadere iussu Anthemii principis in exilium trusus est.

Rursus annali emenso spatio Romanus patricius imperatoriam fraudulenter satagens arripere dignitatem praecipiente Anthemio capite caesus est.

His quoque diebus Gensericus iterum ad Italiam nauibus aduentare cupiens a Basilisco patricio nauali superatus certamine Carthaginem inglorius repedauit.

At uero in Orientis partibus Aspar patricius Leoni Augusto insidias moliens suum filium Caesarem effecit. Leo uictorem exercitum statim ex Sicilia euocans Asparem patricium cum nouello Caesare filio alioque eius germano digno uitae multauit excidio.

3 Hoc denique ipso in tempore inter Anthemium principem eiusque generum Ricimerem patricium, qui tunc Mediolani positus praeerat Liguriae, magnus discordiarum fomes exortus est, quibus se uir sanctitate conspicuus Epiphanius Ticinensis episcopus interponens eos primum ad concordiam reuocauit. Deinde barbarica perfidia foedus Ricimer inrumpens, erat Gothus prosapia, cum manu mox ualida Vrbem contendit atque apud Anicionis pontem castra composuit. Diuisa itaque Roma est et quidam fauebant Anthemio, quidam uero Ricimeris perfidiam sequebantur.

Inter haec Olibrius a Leone Augusto missus ad Vrbem uenit uiuoque adhuc Anthemio regiam adeptus est potestatem.

4 Bilimer Galliarum rector, cognita aduersus Anthemium conspiratione Ricimeris, Anthemio ferre praesidium cupiens Romam properauit. Is cum Ricimere apud Adriani pontem proelium committens, continuo ab eo superatus atque occisus est. Extincto Bilimere mox uictor Ricimer Vrbem inuadens quarto iam anno agentem iura imperii Anthemium gladio trucidauit. Praeter famis denique morbique penuriam, quibus eo tempore Roma affligebatur, insuper etiam grauissime depraedata est et excepto duabus regionibus, in quibus Ricimer cum suis manebat, coetera omnia praedatorum sunt auiditate uastata. Sed non diutius de perfidia laetatus est Ricimer. Nam post mensem tertium excruciatus languoribus et ipse interiit.

5 Mortuo Ricimere Olibrius imperator Gundibarum eius nepotem patricium effecit. Olibrius quoque dum septem menses imperium gessisset, morte propria Romae defunctus est. Post huius funus Licerius domesticus a Gundibaro patricio totius etiam uoluntate exercitus apud Rauennam imperator efficitur.

Anno deinde sequenti inopinate Nepos patricius cum exercitu ueniens Licerium regia exuit potestate eumque apud Salonas Dalmatiarum urbem episcopum ordinauit.

Eo tempore cum apud Tolosam Wisegotharum populis Euricus regnaret ac pro Italiae Galliaeque finibus inter Nepotem et Euricum litium fomenta creuissent bellumque e diuerso utrique praepararent, interueniente Epiphanio, de quo praemissum est, Ticinensi episcopo, foederis inter eos iura firmata sunt.

6 Haut procul ab his temporibus Theodoricus cognomento Strabo Triarii filius cum magna Ostrogotharum multitudine usque ad quartum Vrbis miliarium armatus aduenit, nulli tamen Romanorum noxius, continuoque in Illiricum reuersus extinctus est.

Exigit nunc locus dicere, quam ob causam Gothorum alii Ostrogothe, alii uero Wisegothe sint dicti, oportunumque est aliquantulum ad superiora tempora regredi, quatenus horum ratio uocabulorum possit exponi. Temporibus Valentiniani superioris Augusti, cum intra Traciae fines Gothorum tunc populi communiter habitarent, bifarie per Alaricum ac Fridigernum diuisi decreuerunt, ut utramque rem publicam, id est Fridigernus cum suis Orientalem, Alaricus uero cum suo exercitu Occidentalem opprimeret. Hi ergo, qui cum Fridigerno in Orientali remanserant parte, lingua patria ab Oriente Ostrogothe id est orientales Gothi sunt dicti; isti uero, qui occiduas petierant regiones, ab Occidente Wisigothe id est occidentales sunt appellati.

7 Leo igitur Augustus postquam Orientale decem et septem annis rexit imperium, diem clausit extremum. Mortuo Leone Zeno continuo Augustalem nanctus est dignitatem. Leonem itaque, de quo praemissum est, quem pater Leo in regni adsciuerat potestatem, mater sua Zenonis impetum formidans, occulte clericum fecit exigentique uehementer Zenoni, ut filium proderet, pro eo alium forma similem optulit. Qui Leo deinceps in clericatu ad Iustiniani usque tempora uixit.

Ipso denique anno Augustulus apud Italiam aduersus Nepotem cum exercitu ueniens, effugato eo, imperii regimen inuasit.

Annali deinceps circulo euoluto cum rege Wandalorum Genserico foedus initum est ab Oreste patricio.

8 Haec dum apud Romanos geruntur, Odouacer cum fortissima Herolorum multitudine, fretus insuper Turcilingorum siue Scyrorum auxiliis, Italiam ab extremis Pannoniae finibus properare contendit. Qui dum adhuc per Noricorum rura exercitum duceret, cognita Seuerini fama Christi domini serui, qui illis tunc degebat in locis, ad eum sibi benedictionem petiturus accessit. Qui dum benedictione percepta ab eius egredi cellula uellet et caput, ne in superliminari ostii, eo quod procerae esset staturae, adlideret, inclinasset, a Dei uiro futurorum praescio mox talia audiuit: «Vade nunc ad Italiam, uade Odouacer, uilissimis interim animantium pellibus indutus, multis cito plura largiturus». Haec ille uerba rerum exitu conprobauit. Nam aliquantis postmodum annis totius Italiae insuper et Vrbis usus est potestate.

9 Ingresso ergo Italiam Odouacre statim ei apud Liguriae terminos Orestes patricius occurrit, qui aduersus fortissimam multitudinem nihil se praeualere conspiciens, maxime cum eum iam quidam suorum deseruissent, metu trepidus intra Ticinum se munitionis fiducia concludit. Mox adueniens cum exercitu Odouacer expugnatam fortiter ingreditur ciuitatem: uastantur uniuersa rapinis, saeuit ubique gladius, diuina quoque priuataque aedificia ignis absumit, captus demum Orestes ab hostibus Placentiam usque perducitur ibique gladio detruncatur. Exinde per uniuersas idem barbari urbes diffusi cunctam sine aliqua tarditate Italiam iuri proprio subdidere multasque tunc ciuitates parantes resistere extinctis habitatoribus ad solum usque deiecere.

10 Odouacer itaque prosperos sibi cernens successus adcrescere statim regiam arripuit dignitatem. Augustulus siquidem, qui imperii praesumpserat potestatem, cernens uniuersam Italiam Odouacris uiribus subdi, inopinabili metu perterritus sponte miserabilis purpuram abiciens, cum uix undecim mensibus rem publicam obtinuisset, imperialem deposuit maiestatem. Ita Romanorum apud Romam imperium toto terrarum orbe uenerabile et Augustalis illa sublimitas, quae ab Augusto quondam Octauiano cepta est, cum hoc Augustulo periit anno ab Vrbis conditione millesimo ducentesimo nono, a Gaio uero Caesare, qui primo singularem arripuit principatum, anno quingentesimo septimo decimo, ab incarnatione autem Domini anno quadringentesimo septuagesimo quinto. Igitur deiecto ab Augustali dignitate Augustulo Vrbem Odouacer ingressus totius Italiae adeptus est regnum. Quod dum per annos xiiii nullo inquietante tenuisset, ab Orientis tunc partibus adueniens Gothorum rex Theodericus Italiam possessurus intrauit.

Sed ut ad liquidum quam ob causam uel unde aduenerit, possit agnosci, necesse est aliquantisper ad superiora repedare.

11 Walamir Ostrogotharum rex, de quo superiori libello praemissum est, quod Attilae Hunnorum regi subiectus extiterit, mox ut Attila occubuit, ab Hunnorum se suosque dominio auitae libertatis memor excussit. Idem quoque et Gepidarum rex Ardaricus coeteraeque Hunnis subiectae faciunt nationes. Hunni uero dolentes Walamirem eiusque exercitum non solum se a suae ditionis iugo excussisse, sed etiam coeteris nationibus, ut similia facerent, incentores fuisse, mox ut fugitiua mancipia eos insequentes ad seruitutem pristinam armis adgressi sunt reuocare. Conglobatis itaque suis super Hunnos Walamir irruit tantaque in eos cede grassatus est ut de reliquo qui superfuerant Hunni Ostrogotharum arma formidarent.

12 Leo denique imperator cum Gothis post haec Illiricum uastantibus foedus iniit ac Theodoricum Thiudimeris filium ex Arileuua concubina genitum a Walamere eius patruo obsidem accepit. Occiso deinde a Scyris Walamere, Thiodimer eius germanus regia iura suscepit. Diuiso deinceps regno Thiudimer Orientis, Widimer uero Occidui sortitur imperium deuastandum, sed mox Widimer Italiam ingressus est, rebus excessit humanis, successorem regni Widimer filium relinquens. Widimer uero acceptis a Clicerio tunc imperatore muneribus Gallias contendit seseque cum parentibus Wisegothis iungens unum populum effecit. Interea dum de Suauis patrata uictoria Widimer domum reuertitur, Theodoricum filium a Leone imperatore remissum gratanter excepit. Qui Theodericus, dum iam octauum decimum annum ageret, inscio patre aliquantis secum eius satellitibus adscitis uicinam sibi Sarmatarum gentem inuadens opima ex eorum manubiis patri spolia praedamque copiosam reportauit.

13 Thiudimere itaque uita decedente uniuersis adnitentibus ad regni gubernacula Theodoricus ascendit. Quod factum dum ad Zenonem Augustum perlatum esset, gratanter accepit eumque ad se rursus euocatum Constantinopolim magno simul honore et diuitiis extulit in tantum, ut etiam consularibus eum fascibus sublimaret, quae dignitas post imperiale fastigium prima est, aereamque illi equestrem statuam ante suum palatium collocaret.

14 At uero dum huiuscemodi Theodoricus deliciis apud Constantinopolim afflueret, gens illius, id est Ostrogothe, dum eis propter fidei sanctionem praedas agere more solito non liceret, nec tamen ab imperatore oblata stipendia sufficere possint, coepere non minimam egestatis penuriam pati, execrantur foedus conpositum, uituperant inutilem pactionem mittuntque continuo ad Theodoricum, qui dicerent quas, dum ipse Grecorum epulis superflueret, inopiae miserias sustinerent; hortantur, ut si suis sibique consulere uelit, citius redeat, quatenus, ne cuncta gens pessumdetur, nouas ad habitandum terras exquirant. His Theodoricus cognitis ad Augustum Zenonem accedit, questus penuriamque suorum exponit; Italiam sibi dari postulat, absolutionem efflagitat, adiciens quia, si superare Odouacrem possit Italiamque obtinere, ad eius redundaret gloriam, a quo directus fuisset, si in bello superatus foret, eius nihilo minus lucris adcresceret, quandoquidem cotidianorum stipendiorum exactoribus careret. Talia Zeno audiens contristatus quidem est, eo quod eum nollet amittere; attamen deliberato consilio rei publicae utilitati prospiciens eius petitionibus adnuit Italiamque ei per pragmaticum tribuens sacri etiam uelaminis dono confirmauit, senatum illi populumque Romanum commendans abire permisit.

15 Egressus igitur Constantinopolim Theodoricus ad Ostrogothas reuertitur hortaturque continuo, ut quam primum parati sint, quatenus possessuri Italiam proficiscantur. Attamen prius quam Italiam aduentaret, Trapstilam Gepidarum regem insidias sibi molientem bello superans extinxit, Busan quoque Vulgarorum regem magna simul cum suis agminibus caede prostrauit. Egressus itaque a Misia cum omni Ostrogothorum multitudine uniuersaque supellectili, per Sirmium Pannoniasque iter faciens ad Italiam uenit. Ac primum iuxta Sontium flumen, qui non longe ab Aquileia labitur, castra componens, dum uberrimis quae eo loco habentur pascuis fatigata aliquantulum ex itineris longitudine iumenta reficeret, ibi mox ei cum grandi suorum exercitu totisque Odouacer Italiae uiribus occurrit. Quem Theodoricus alacriter excipiens magno superatum proelio postremo in fugam conuertit. Exinde Theodoricus mouens cum Veronam uenisset, iterum aduersus eum Odouacer non minori quam prius belli sese apparatu opponit. Contra quem Theodoricus haut procul a Veronensi urbe confligens nimia eius exercitum caede contriuit ipsumque pariter et omnem illius multitudinem dare terga coegit. Qui dum fugae metu se praecipites in Adesim fluuium mergunt, ex magna parte rapidissimis eius gurgitibus implicati suffocantur.

16 Theodoricus uero dum ipso impetu subsequitur fugientes, Veronam ilico pauore ciuibus consternatis inuadit. Odouacer autem cum his qui euaserant fugiens Romam contendit, sed obseratis continuo portis exclusus est. Qui dum sibi denegari introitum cerneret, omnia quaeque adtingere potuit gladio flammisque consumpsit. Inde quoque egrediens Rauennam ingressus est ibique quibus se tueri aduersum hostes possit munitionum praeparare obstacula coepit. Theodoricus itaque a Verona digrediens Mediolanum peruenit. Vbi dum consisteret, magna ad eum multitudo militum pluresque Italiae populi conuenere. Sed paucis interiectis diebus rursus dediticius exercitus Tuffa quodam nomine instigante Odouacris se partibus reddidit. Ea res Theodoricum in tantum perterruit, ut se suumque exercitum apud Ticinensem urbem muniret.

17 Talium rerum uarietates Burgundionum rex Gundubadus aspiciens, Liguriam cum ingenti exercitu ingressus, cuncta quae repperire poterat pro uoluntate diripiens, infinitam secum ad Gallias captiuorum multitudinem abduxit. Theodoricus itaque aliquandiu intra munitiones exercitum retinens, demum relictis ibi matre, sororibus uniuersaque uulgi multitudine nihil plane dubius de Epiphanii uiri sanctissimi fide cum expeditis armatorum cuneis ad Odouacris obsidionem Rauennam perrexit, dumque eo loco cui Pinetum nomen est non procul ab urbe castra posuisset, per continuum pene triennium Odouacrem obsedit. Qui dum frequenter ex urbe cum suis egrediens eius exercitus inquietaret, nouissime noctu in castra inruens magna Theodorici exercitum strage prostrauit. Victus ad extremum fortissime Gothis resistentibus in urbem confugit nec multo post a Theodorico in fidem susceptus, ab eo truculente peremptus est.

18 Egressis denique a Ticinensi urbe post triennium Gothis eandem mox urbem Rugi inuasere, cuncta per circuitum loca simulque et ciuitatem per continuum biennium populatione uastantes, cum adhuc beatissimus Epiphanius superesset, cuius in tantis periculis sanctitate ciues replebantur afflicti. Hic a Theodorico Gallias ad Gundubadum pro captiuis redimendis directus excepta innumera multitudine, pro quibus pretium tribuit, sex milia captiuorum ob solam sanctitatis suae reuerentiam concessa secum reduxit. Igitur Theodoricus extincto apud Rauennam Odouacre totius Italiae adeptus est ditionem, nec multo post Romam profectus a Romanis magno gaudio susceptus est, quibus ille singulis tritici ad subsidium annis cxx milia modiorum concessit.

19 Dum haec apud Italiam geruntur, a Vulgaris uniuersa Thracia crudeliter deuastatur. Constantinopolis etiam ipsis diebus maximo conflagrauit incendio.

At uero apud Africam Honoricus, qui mortuo Genserico in regnum successerat, Arriana perfidia trusis in exilium effugatisque amplius quam cccxxxiiii catholicis episcopis ecclesias eorum clausit, plebem uariis suppliciis affecit et quidem innumeris manus abscidens, linguas eorum praecidit, nec tamen loquellam catholicae confessionis eripere potuit.

Apud Brittanias quoque Ambrosius Aurelianus, qui solus forte Romanae gentis Saxonum cedi superfuerat, purpuram induit uictoresque Saxones Brittonum ducens exercitum saepe superauit, atque ex eo tempore nunc hii nunc illi palmam habuerunt, donec Saxones potentiores effecti tota per longum insula potirentur.

20 Theodoricus interea, ut sui regni uires constabiliret, Audefledam Lodoin Francorum regis filiam sibi in matrimonium iunxit, Amalafredam germanam suam Wandalorum regi Honorico, eiusdem Amalafredae filiam Malabergam Turingorum regi Ermenfredo, Theodicodo quoque et Ostrogotho ex concubina filias alteram Halarico Wisigotharum regi, alteram Sigismundo Burgundionum consociat, Amalasuintham uero tertiam filiam Eutharico ex Amalorum stirpe uenienti euocato ab Hispania tradidit. Nec fuit aliqua uicina Italiae gens quae Theodorico aut coniunctionis adfinitate aut pactionis foedere sociata non fuerit.

Zeno itaque Augustus cum per annos decem et septem rei publicae praefuisset, apud urbem Constantinopolim uitae terminum accepit.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER QVINTVS DECIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER SEXTVS DECIMVS

INCIPIT LIBER SEXTVS DECIMVS

1 Cessante iam Romanae urbis imperio utilius aptiusque mihi uidetur ab annis dominicae iucarnationis supputationis lineam deducere, quo facilius quid quo tempore actum sit possit agnosci.

2 Anno ab incarnatione Domini quadringentesimo nonagesimo secundo post Zenonis excessum Anastasius purpuram induit, qui septimus et quadragesimus in regum numero extitit. Hic Romani decus imperii Euthicianae hereseos inluuie maculauit.

Huius temporibus tanta propter Symmachi ac Laurentii electionem Romae dissensio facta est, ut Festus senatorum nobilissimus et exconsul et alius exconsul Probinus Laurentii partibus fauentes aduersus Faustum exconsulem ceterosque, qui Symmacho adhaerebant, pontifici bellum inferrent multasque caedes et homicidia in medio Vrbis facientes plerosque ex sacerdotali numero, multos etiam clericorum, perplures ciuium Romanorum extinguerent.

3 Eo tempore Transamundus, qui fratri Honorico apud Africam in Wandalorum regno successerat, fratris uel patris Genserici secutus perfidiam clausis catholicorum ecclesiis ccxx episcopos in Sardinia exilio religauit, quibus beatus papa Symmachus cotidiana subsidia ministrare non destitit.

Inter has tempestates beatus Fulgentius in confessione fidei et scientia floruit.

4 His ipsis apud Africam diebus, dum Arrianus quidam Olimpius nomine corpus aquis balnealibus abluens indigna quaedam et blasphema de sanctae Trinitatis fide uerba euomeret, ueniente subito ignito caelitus iaculo uisibiliter conbustus est. Barbas quoque quidam Arrianus episcopus, dum contra regulam fidei, minorem scilicet Patri Filium sanctumque Spiritum asserere cupiens, baptizaturus dixisset: «Baptizo te Barbas in nomine Patris per Filium in Spiritu sancto», statim aqua, quae ad baptizandum allata fuerat, nusquam conparuit; quod aspiciens qui baptizandus erat, confestim ad ecclesiam catholicam confugiens iuxta morem fidei baptismum Christi suscepit.

Theodoricus uero dum per idem tempus pacifice apud Italiam regnaret, per singula quaeque celebriora loca regia sibi habitacula construxit.

5 Anastasius itaque dum in heresi, qua delapsus fuerat, perseueraret duasque in Christo naturas, deitatis uidelicet et humanitatis, Euthicium heresiarcem sequens denegaret, Hormisda papa, qui Symmacho successerat, direxit Ennodium Ticinensem episcopum aliosque cum eo Constantinopolim legatos cum catholicae fidei scripto, quatenus Anastasium ad Ecclesiae reducerent gremium. Is non solum salubria eorum monita spreuit, sed insuper etiam a suis conspectibus non sine contumelia expulit nauique fragili inpositos mandat, ne uspiam per totam Greciam ad aliquam ciuitatem accederent. Quam eius impiam temeritatem diuina continuo ultio subsecuta est; nam cum iam septimum et uicesimum imperii annum ageret, ui fulminis percussus interiit.

6 Anno ab incarnatione Domini quingentesimo octauo decimo punito Anastasio heretico Iustinus catholicus Augustali potitus est solio. Ad hunc ob causam redintegrandae fidei directus ab Hormisda pontifice uir sanctitate praecipuus Germanus Capuanae urbis episcopus digne susceptus est multorumque dubia corda in fide solidauit.

7 Eo tempore apud Africam defuncto Transamundo Wandalorum rege Arrianae perfidiae Heldericus eius filius ex captiua Valentiniani principis filia ortus Wandalorum adeptus est regnum. Qui non patrem hereticum, sed matris catholicae monita sequens rectae fidei cultor enituit. Hunc pater Transamundus ad mortem ueniens, quia cernebat eum catholicae parti fauere, sacramenti nodis adstringere curauit, ne umquam in suo regno catholicis consuleret. Qui mox ut suus genitor uita caruit, prius etiam quam regni iura adsumeret, uniuersos episcopos, quos Transamundus in exilium coegerat, regredi fecit eisque ecclesias reformare praecepit, septuaginta iam et quattuor annis euolutis ex quo a Genserico primitus apud Africam ecclesiae fuerant distractae.

8 At uero in Orientis partibus, dum adhuc eo tempore per loca singula Arriana heresis uigeret, Iustinus ardore orthodoxae fidei omnimodis satagere coepit, ut hereticorum nomen extingueret, statuitque, ut ubique eorum ecclesias catholica religione consecraret. Quod dum in Italia rex Theodoricus Arriana lue pollutus audisset, Iohannem papam simulque cum eo Theodorum, Inportunum atque Agapitum consulares uiros aliumque Agapitum patricium Constantinopolim ad Iustinum principem dirigit: mandat per eos interminans, ut, nisi quantocius hereticis suas ecclesias redderet eosque in pace degere sineret, uniuersos Italiae populos ipse gladio extingueret.

9 Qui peruenientes ad Augustum cum ab eo digne, ut conpetebat, suscepti essent, magnis eum de sua suorumque salute solliciti fletibus postulant, ut suae legationis seriem, quamquam esset iniusta, libenter exciperet Italiaeque periturae consuleret. Quorum fletibus Iustinus permotus eis, quod petebatur, concessit Arrianosque suo iuri reliquid. Dum hi in itinere demorantur, Theodoricus rabie suae iniquitatis stimulatus Symmachum exconsulem ac patricium et Boetium senatorem et exconsulem catholicos uiros gladio trucidauit.

10 His diebus extincto a Francis Alarico Wisigotharum rege Theodoricus per Ibbam suum comitem plus quam triginta milia Francorum caedens Thiodem suum armigerum post mortem Alarici [generi tutorem Amalarici] nepotis constituit.

Iohannes uero pontifex reuertens a Constantinopoli dum cum his, cum quibus ierat, profectus ad Theodoricum Rauennam fuisset, Theodoricus ductus malitia, quod eum Iustinus catholicae pietatis defensor honorifice suscepisset, eum simul cum sociis carceris afflictione peremit. Sed hanc eius inmanissimam crudelitatem mox animaduersio diuina secuta est; nam nonagesimo octauo post hoc facinus die subita morte defunctus est, cuius animam solitarius quidam apud Liparam insulam uir magnae uirtutis aspexit inter Iohannem papam et Symmachum patricium deduci et in Vulgani ollam, quae ei loco proxima erat, demergi.

11 Igitur Theodorico tali modo punito Gothi sibi Athalaricum, de quo praemissum est, ex Theodorici regis filia procreatum, cum eadem Amalaswinta matre sua in regnum praeficiunt.

At uero Iustinus, cum Augustalem dignitatem annis undecim amministrasset, apud Constantinopolim in pace quieuit.

Anno ab incarnatione Domini quingentesimo uicesimo nono Iustinianus sororis Iustini filius, Romanorum principum nonus ac quadragesimus, Augustalem adeptus est principatum. Qui mox imperialia iura suscepit, ad reparandum rei publicae statum animum intendit. Ac primum per Belisarium patricium ingentem uirum Persas adgressus est, qui transgressis Romanorum terminis eorum regiones grauiter populabantur; quos Belisarius magnis proeliis fudit atque ex uoluntate principis Constantinopolim triumphans ingressus est.

12 Interea Atalaricus Gothorum rex, cum necdum expletis quattuor annis regnasset, inmatura morte praeuentus uitae subtractus est. Cuius mater Amalaswinta post eius funus Theodatum sibi socium adsciuit in regnum. Sed Theodatus isdem inmemor conlati beneficii eam post dies aliquot in balneo strangulari praecepit. Et quia ipsa, dum aduiueret, se suumque filium principi commendauerat, audita Iustinianus Augustus eius morte, graui mox aduersus Theodatum iracundia exarsit.

13 Sentiens se Theodatus infensum habere principem, beatum papam Agapitum Constantinopolim dirigit, quatenus ei apud Iustinianum facti inpunitatem impetraret. Qui sanctus pontifex dum Iustinianum principem adisset, facta cum eodem de fide collatione repperit eum in Eutichetis dogma corruisse, a quo primitus graues beatus antistes minas perpessus est. Sed cum illius inconcussam in fide catholica Iustinianus constantiam cerneret, siquidem ad hoc usque uerbis progressum fuerat, ut talia a praesule audiret: «Ego ad Iustinianum imperatorem Christianissimum uenire desideraui, sed Diocletianum inueni», tandem ex uoluntate Dei eius monitis adquiescens ad catholicae fidei confessionem cum multis pariter, qui similiter desipiebant, regressus est. Antimum quoque eiusdem regiae ciuitatis episcopum praefatae hereseos defensorem conuictum publice communione priuauit ac persuaso principe in exilium coegit. Nec multum post idem pontifex apud eandem urbem diem obiit.

14 Interea ad Africam, quam iam multis labentibus annis Wandali possidebant, a Iustiniano cum exercitu Belisarius missus est, qui mox proelio cum Wandalis commisso eorum magnas copias fudit regemque ipsorum Gelismerum uiuum capiens Constantinopolim misit. Carthago quoque post annum suae excisionis nonagesimum sextum recepta est.

15 Porro dum Agapitus pontifex, qui a Iustiniano principe pacem Theodato postularat, apud Constantinopolim obisset, Iustinianus Belisarium patricium multis iam proeliis gloriosum aduersus Theodatum dirigit, utque etiam Italiam a Gothorum seruitio liberaret. Belisarius itaque dum aliquantum temporis apud Siciliam moram faceret, rex Gothorum Theodatus extinctus est. Huius in locum Witigis successit, qui mox ut regnum inuasit, Rauennam profectus Amalaswintae reginae filiam per uim auferens sibi in matrimonium iunxit.

16 Conceptas ergo contra Theodatum Belisarius belli uires in Guitigis conuertit egressusque e Sicilia ad Campaniam Neapolim uenit. Quem Neapolitani ciues noluerunt excipere. Qui indignatus acriter ad eiusdem urbis expugnationem totis se uiribus erexit aliquantisque fortiter inpugnatam diebus tandem per uim capiens ingressus est tantaque non solum in Gothos, qui ibi morabantur, sed etiam in ciues ira desaeuit, ut non aetati, non sexui, postremo non sanctimonialibus uel ipsis etiam sacerdotibus parceret; uiros in conspectu coniugum, miserabile uisu, perimens, superstites matres ac liberos captiuitatis iugo adduxit, cuncta rapinis diripiens, nec a sacrosanctis ecclesiis expoliandis abstenuit.

17 Indeque egrediens Romam properauit. Quo Romam ingresso Gothi, qui in Vrbe morabantur, noctu egressi relictis patentibus portis Rauennam confugiunt. Guitigis ut talia comperit, mox aduersum Belisarium Romam cum ingenti exercitu uenit. Belisarius non aptum sibi bellandi tempus coniciens, intra Vrbis se moenia clausit eamque munitionibus circumsepsit. Gothi Vrbem obsidentes uniuersa per circuitum direptionibus et incendiis absumunt, quoscumque Romanorum repperiunt, gladio extingunt; cuncta sacra loca denudantes ipsis etiam uenerabilium martyrum tumulis manus impias inferunt. Continue Vrbem inpugnant, sed cauta Belisarii defensatur industria.

18 Praeter belli instantiam angebatur insuper Roma famis penuria; tanta siquidem per uniuersum mundum eo anno maximeque apud Liguriam fames excreuerat, ut, sicut uir sanctissimus Datius Mediolanensis antistes retulit, pleraeque matres infelicium natorum membra comederent. Cumque per annum continuum Gothi Romam obsedissent, demum territi Rauennam rediere. Belisarius uero proficiscens Neapolim eamque, ut competebat, ordinatam relinquens Romam regressus est. Statimque ei a Theodora Augusta praeceptio allata est, ut papam Siluerium conuictum accusatione falsorum testium in exilium truderet, eo quod Antimum hereticum Constantinopolitanum episcopum recuperare noluisset. Quod Belisarius, licet nolens, nihil moratus effecit. Pulsus denique papa Siluerius ad Pontiam insulam est, in qua et exulans obiit.

19 Guitigis uero coacto rursus in unum magno Gothorum exercitu cum Belisario conflixit factaque maxima suorum strage in fugam conuersus est. Quem Iohannes magister militum cognomento Sanguinarius noctu fugientem persequens uiuum conprehendit Romamque ad Belisarium adduxit. Patrata Belisarius uictoria Constantinopolim rediit secum Guitigis deferens. Quo uiso Iustinianus ualde laetatus est eumque non multum post patricium effectum administrationem illi iuxta Persarum terminos tribuit ibique Guitigis degens uitam finiuit. Belisarius uero dignis euectus honoribus iterato ad Africam aduersus Guintarit mittitur, qui Wandalos rursus sollicitans apud eos arriperat regnum. Belisarius ut Africam attigit, Guintarit sub dolo pacis ilico peremit residuosque Wandalorum rei publicae iugo substrauit. Victor exinde Belisarius Romam uenit, auream crucem centum librarum praetiosissimis gemmis exornatam, in qua suas uictorias descripserat, beato Petro per manus papae Vigilii optulit.

20 His ipsis apud Cassinum temporibus post solitariam uitam sancto degens cenobio stupendis beatissimus pater Benedictus nec minus futurorum praescius radiabat uirtutibus.

Hac etiam aetate gens Langobardorum amica tunc populi Romani apud Pannonias degebat, quibus in regni gubernaculo Audoin praeerat. Is eo tempore cum Turisendo Gepidarum rege confligens per Alboin suum filium iuuenem strenuum uictoriam nanctus est. Denique inter ipsas Alboin sese acies Turismodum Turisendi regis filium appetentem alacriter adgressus extinxit perturbatisque hac occasione Gepidis suis uictoriam peperit.

21 At uero apud urbem Romam papa Vigilius ob eandem, qua et decessor suus, causam indignatione Augustae per Antimum scribonem ductus Constantinopolim indeque in exilium actus est.

22 Capto igitur Guitigis Gothi Transpadani Heldebadum sibi regem constituunt, qui eodem anno perimitur. Cui succedit Erarius et ipse necdum anno expleto iugulatur. Dehinc sibi Baduilam, qui et Totila dicebatur, in regnum praeficiunt. Moxque collecto undique exercitu uniuersam rursus Italiam inuadunt. Exinde per Campaniam uirique Dei Benedicti patris cenobium iter facientes perque Lucaniae ac Britiorum fines Regium proficiscuntur, nec mora Siculum transgressi fretum Siciliam inuadunt. Inde quoque reuertentes Romam petunt eamque obsidionibus circumcludunt. Quae tantam tunc famis penuriam perpessa est, ut prae magnitudine inopiae natorum suorum carnes comedere uellent. Fessis nimium Romanis nec ualentibus moenia tueri, Totila a porta Ostensi Vrbem ingressus est. Qui parcere Romanis cupiens per totam noctem clangere bucinam iubet, quo se a Gothorum gladiis aut ecclesiis tuerentur aut quibuscumque modis occulerent. Habitauitque aliquantum temporis cum Romanis quasi pater cum filiis. Hanc illi, ut datur conici, animi benignitatem, qui nimiae antea crudelitatis extiterat, beati patris Benedicti, quem olim adierat, monitio contulit.

23 Elapsi sane ex Vrbe aliqui e numero senatorum Constantinopolim afflicti properant, quibus calamitatibus Roma subiceretur, principi narrant. Qui statim Narsim eunuchum suum cubicularium cum manu ualida dirigit, ut afflictae Romae quantocius subueniret. Is ad Italiam ueniens magno cum Gothis certamine conflixit. Quibus ad internicionem paene consumptis regem Totilam, qui ultra iam decem annos regnauerat, interfecit uniuersamque Italiam ad rei publicae iura reduxit.

Quia uero restant adhuc quae de Iustiniani Augusti felicitate dicantur, insequenti Deo praesule libello promenda sunt.

EXPLICIT LIBER SEXTVS DECIMVS HISTORIAE ROMANAE